K ościół papieża Jana Pawła II stał się Kościołem bardzo obecnym w świecie poprzez dialog z „siłami rządzącymi światem”. Charakterystyczne jest określenie strony dialogu: „siły rządzące światem”. Oznacza ono, że Kościół Jana Pawła II nie uważa się za „siłę rządzącą światem”. Jan Paweł II podkreślał, że Kościół, którego jest głową, jest Kościołem Chrystusa, który Piłatowi powiedział: „Królestwo moje nie jest z tego świata”, on zaś jest na świecie, aby dać świadectwo prawdzie.Jan Paweł II, Godność osoby ludzkiej fundamentem sprawiedliwości i pokoju. Przemówienie wygłoszone na XXXIV Sesji Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych, (w:) Nauczanie papieskie, t. II, cz. 2, Poznań 1992, s. 259. Skoro zatem Kościół nie jest „siłą rządzącą światem”, sprawowanie władzy nie jest celem jego obecności w świecie, pojawia się pytanie, w imię czego prowadzi on ów dialog z siłami wydającymi decyzje istotne dla „tego świata”. Jan Paweł II dał u progu swojego pontyfikatu, w przemówieniu do Kolegium Kardynalskiego 22 grudnia 1979 r., odpowiedź na to pytanie. „Z szerokiej perspektywy rzeczywistych możliwości nawiązania przez Kościół konstruktywnego dialogu z siłami rządzącymi światem, odczuwa on potrzebę podniesienia głosu w obronie praw ludzkich”. A zatem to jedynie obrona praw człowieka była motywem podejmowania przez Kościół katolicki Jana Pawła II dialogu z „siłami rządzącymi światem”. Papież Jan Paweł II zastrzega przy tym, że podejmowane przez niego działania nie stanowią ingerencji w wewnętrzne sprawy poszczególnych państw ani uzurpacji zadań nienależących do kompetencji Kościoła. „Nie kieruje nami jakakolwiek intencja ingerencji politycznej lub uczestnictwa w zarządzaniu sprawami doczesnymi” – to jedna z pierwszych deklaracji politycznych Jana Pawła II. Kościół nie chce, aby włączać go do kategorii porządku doczesnego. Jego obowiązkiem jest jednak przybliżanie się „do palących problemów ludzi i narodów” w celu obrony godności człowieka i jego niezbywalnych praw. Obowiązek ten jest określony wyłącznie motywacjami religijnymi i moralnymi.Jan Paweł II, Stolica Apostolska wobec problemów ludzkości. Do Korpusu Dyplomatycznego 12 I 1981, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne, t. IV, Warszawa 1984, s. 20.

Papieskie nauczanie o prawach człowieka zostało otwarte Orędziem Jana Pawła II do Sekretarza Generalnego ONZ z okazji 30. rocznicy przyjęcia Powszechnej Deklaracji  Praw CzłowiekaJan Paweł II, Orędzie Papieża do Sekretarza Generalnego ONZ. Wolność religijna podstawą praw ludzkich, (w:) Nauczanie papieskie, t. I, Poznań–Warszawa 1987, s. 116. i poprzez Przemówienie do Zgromadzenia Ogólnego wygłoszone 5 października 1995 r. na okoliczność Złotego Jubileuszu Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Przesłanie z okazji 50. rocznicy przyjęcia Karty Praw CzłowiekaTak często Jan Paweł II określał Powszechną Deklarację Praw Człowieka – patrz: A. Frossard, Rozmowy z Janem Pawłem II, Watykan 1982, s. 252. ,Jan Paweł II, Przesłanie z okazji 50. rocznicy Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka 30 XI 1998, (w:) Jan Paweł II, Dzieła zebrane, t. V, Orędzia, Przesłania, Przemówienia okolicznościowe, Kraków 2007.  trwało do końca liczącego ponad ćwierć stulecia pontyfikatu.Jan Paweł II, Encyklika Pacem in Terris nieustanne zobowiązanie. Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia 2003 r., „L’Osservatore Romano” 2003, nr 2, s. 4–8; Jan Paweł II, Poszanowanie praw człowieka warunkiem pokoju, 27 V 2004 – Do nowych ambasadorów przy Stolicy Apostolskiej, „L’Osservatore Romano” 2004, nr 9. Tematyka praw ludzkich przewijała się w wielu homiliach Jana Pawła II, zwłaszcza tych, których przedmiotem były sprawy społeczne, głoszonych czy to w Watykanie, czy też podczas pielgrzymek,Przykładowo wymienić można: Jan Paweł II, Prawa ludzkie i rozwój narodów stanowią podstawę pokoju, 24 listopada 1986 r. Wizyta w siedzibie Parlamentu Australii A Camp Hall, (w:) Nauczanie papieskie, t. IX, cz. 2, Poznań 2007, s. 830. Jan Paweł II, Przemówienie podczas spotkania z przedstawicielami władz PRL na Zamku Królewskim, Warszawa, 8 czerwca 1987 r., (w:) Trzecia pielgrzymka Jana Pawła II do Polski. Przemówienia, dokumentacja. Tekst autoryzowany, Poznań–Warszawa 1987, s. 19–23; Jan Paweł II, Wolność religijna niezbywalnym prawem Kościoła. Przesłanie Papieża Jana Pawła II do biskupów kubańskich. Hawana, 25 stycznia 1998 r., „L’Osservatore Romano” 1998, nr 3. w encyklikach, listach, adhortacjach, orędziach oraz w okolicznościowych wystąpieniach do przedstawicieli organów międzynarodowej lub kontynentalnej ochrony praw człowieka. Liczba papieskich wystąpień, w których poruszono problematykę praw ludzkich, przekracza 300, a zatem nie będzie przesadą stwierdzenie, że przez cały pontyfikat Jana Pawła II nie było miesiąca, w którym nie poruszyłby tego tematu.

Nauczanie Jana Pawła II na temat źródeł, istoty i ochrony praw człowieka doczekało się już wielu opracowań naukowych.F. J. Mazurek, Prawa człowieka w nauczaniu społecznym Kościoła (od papieża Leona XIII do papieża Jana Pawła II), Lublin 1991 i powołana tam literatura.

Aktem papieskim o znaczeniu fundamentalnym było przemówienie wygłoszone na XXXIV Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ 2 października 1979 r.Jan Paweł II, Godność osoby ludzkiej, s. 258–269. Było to drugie, w pierwszym roku pontyfikatu, wystąpienie Jana Pawła II skierowane do ONZ i tak jak pierwszeJan Paweł II, Orędzie Papieża do Sekretarza Generalnego ONZ, s. 116. za punkt odniesienia obrało Powszechną Deklarację Praw Człowieka. Dokumenty te ukazują charakterystyczny kierunek działania Stolicy Apostolskiej i Jana Pawła II. Kierunek ten to współdziałanie z ONZ i podtrzymywanie wysiłków mających na celu coraz skuteczniejsze zagwarantowanie pełnej i sprawiedliwej ochrony podstawowych praw i swobód osoby ludzkiej. Sygnalizują też istotny punkt odniesienia współpracy Stolicy Apostolskiej i ONZ.A. Frossard, Rozmowy, s. 254; Jan Paweł II, Przesłanie z okazji 50. rocznicy. Tym punktem jest przyjęta przez Narody Zjednoczone Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. Jan Paweł II uważał ten dokument za prawdziwy kamień milowy na drodze postępu ludzkości, oznakę, że narody i państwa całego globu zrozumiały, iż jeżeli nie mają się wzajemnie napadać i wyniszczać, muszą się jednoczyć. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka była przez Jana Pawła II postrzegana jako natchnienie powołania i jednocześnie kamień węgielny samej Organizacji. Stał się ten dokument w zasadzie punktem  odniesienia w papieskich rozważaniach na temat praw ludzkich. Celem tego aktu prawnego, jak i ONZ – organizacji, przez którą został przyjęty, jest stworzenie podstawy do stałej rewizji programów, systemów, ustrojów pod jednym, zasadniczym kątem widzenia: pod kątem dobra człowieka – osoby we wspólnocie.Jan Paweł II, Prawda siłą pokoju. Orędzie na Międzynarodowy Dzień Pokoju 10 I 1980, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne, t. III, Warszawa 1984, s. 11. Papież dostrzega istnienie całego systemu międzynarodowej ochrony praw ludzkich, który wraz z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka tworzy różnego rodzaju deklaracje i umowy dotyczące najważniejszych aspektów praw ludzkich, praw dziecka, kobiety, równości pomiędzy rasami, a przede wszystkim pakty praw człowieka: Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych.Jan Paweł II, Godność osoby ludzkiej, s. 261–262.

Jan Paweł II zwracał również uwagę na znaczenie kontynentalnych systemów ochrony praw ludzkich. Doceniał utworzenie Ogólnoamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka z siedzibą w San Josè w Kostaryce, którego celem jest stosowanie i interpretowanie Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka. Papież zachęcał, aby odważnie zwracano się do tego Trybunału, powierzając mu przypadki leżące w jego kompetencji, dając w ten sposób konkretny dowód uznawania tych wartości, które zostały sformułowane w statutach Trybunału. Sędziowie tego Trybunału powinni pełnić swoje funkcje z głębokim wyczuciem etycznym i z bezstronnością, przyczyniając się do wzrostu poszanowania godności i praw człowieka.Jan Paweł II, Ponadnarodowa ochrona praw człowieka. Do członków Ogólnoamerykańskiego Trybunału Praw Człowieka w San Josè 3 III 1983, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne 1983, Warszawa 1987, s. 411–412.

Obrona praw ludzkich była znakiem jedności Europy, Europy postrzeganej przez Jana Pawła II jako „Europa ludzi”.Jan Paweł II, Obrona praw ludzkich w Europie. Z okazji XXX rocznicy Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 9 XI 1980, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne, t. III, Warszawa 1984, s. 163. U podstaw tak rozumianej Europy legł obraz człowieka w świetle objawienia chrześcijańskiego, któremu służy Kościół katolicki, a zatem człowieka konkretnego, historycznego, objętego tajemnicą odkupienia, umiłowanego przez Boga i przeznaczonego do łaski. Taki obraz człowieka wyznacza kulturę europejską i jest zasadniczą podstawą wszelkiej ludzkiej godności. Na takiej podstawie ma być budowana Europa ludzi i narodów, a nie jedynie Europa postępu materialnego i technicznego. Budowaniu takiej Europy służy Europejska Konwencja Praw Człowieka, przez której przyjęcie zapewniono zbiorową gwarancję realizacji praw zawartych w Deklaracji Powszechnej z roku 1948.Jan Paweł II, Chcesz służyć sprawie pokoju – szanuj wolność. Orędzie na Międzynarodowy Dzień Pokoju 1981, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne, t. IV, Warszawa 1984, s. 11; Wielkie problemy współczesnego świata. Do uczestników 69. Konferencji Unii Międzyparlamentarnej 18 IX 1982, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne, t. V, Warszawa 1986, s. 240.

Drugą cechą charakterystyczną nauczania Jana Pawła II, którego przedmiotem jest ochrona praw ludzkich, jest kontynuacja myśli Jana XXIII i rozwój jego dorobku w tym zakresieJan Paweł II, Encyklika Pacem in Terris nieustanne zobowiązanie, „L’Osservatore Romano” 2003, nr 2, s. 4–8.  oraz Pawła VI i nauczania Soboru Watykańskiego II.A. Frossard, Rozmowy, s. 254.

Nauczanie Jana Pawła II na temat praw człowieka zawiera rozważania na temat ich źródeł oraz podstawy filozoficznej i teologicznej tych praw. Godność człowieka to  podstawa praw człowieka wspólna zarówno dla dokumentów Kościoła, jak i ONZ. Jan Paweł II zwraca uwagę na istnienie tej zbieżności, skoro Jan XXIII w encyklice Pacem in Terris stwierdza, że każdy człowiek jest osobą mającą prawa i obowiązki wypływające z jego własnej natury,Jan XXIII, Encyklika Pacem in Terris (11.04.1963), tł. pol. „Znak” 1982, nr 7–9, n. 35. Jan Paweł II, Encyklika Pacem in Terris nieustanne zobowiązanie, s. 4–8. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka stwierdza zaś, że przyrodzona godność oraz równe i niezbywalne prawa wszystkich członków wspólnoty są podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju świata.Jan Paweł II, Orędzie Papieża do Sekretarza Generalnego ONZ, s. 116. Godność człowieka, natura człowieka to podstawa filozoficzna, obok której Jan Paweł II wskazuje podstawę teologiczną, jaką jest Ewangelia. Zaangażowanie papiestwa w obronę praw ludzkich wynika z Ewangelii, gdzie znajduje się najgłębsze wyrażenie godności człowieka i równocześnie wyrażenie najmocniejszego motywu dla wysiłków w kierunku poszanowania tych praw.Jan Paweł II, Do Kierownika Międzynarodowego Instytutu Praw Człowieka. Z Ewangelii wypływa obowiązek obrony praw ludzkich, (w:) Nauczanie papieskie, t. I, Poznań–Warszawa 1987, s. 284–285.

Nie jest źródłem praw ludzkich czy to umowa społeczna, czy to akt władzy państwowej. Czynniki te nie konstruują praw człowieka, które są wobec nich transcendentne, ale jedynie potwierdzają ich istnienie.Jan Paweł II, Pokój nie jest możliwy bez międzynarodowej solidarności i sprawiedliwości. Przemówienie do Korpusu Dyplomatycznego 11 stycznia 1986 r., (w:) Nauczanie papieskie, t. IX, cz. 1, Poznań 2005, s. 39. Władza państwowa, nie będąc dawcą praw człowieka, powinna być ich obrońcą. Obrońcą praw człowieka powinno być państwo, któremu prawo naturalne przyporządkowuje jako cel troskę o „wspólne dobro doczesne”. Uznawanie naturalnych praw człowieka jest warunkiem istnienia państwa. Ta personalistyczna zasada jest wyrażana explicite w konstytucjach wolnych państw, a jej wartość została ogłoszona w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Nakłada ona na państwa określone obowiązki w zakresie zagwarantowania celów osobom, które w jego skład wchodzą. Źródłem tych obowiązków jest mandat udzielony państwu przez obywateli. Tak rozumiana władza państwowa nie tylko wymaga respektowania, ale także ochraniania i popierania podstawowych swobód człowieka.Jan Paweł II, Chcesz służyć sprawie pokoju, s. 12.

Całokształt praw człowieka – czytamy w Przemówieniu wygłoszonym na XXXIV Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ – odpowiada istocie godności człowieka, człowieka rozumianego całościowo, a nie sprowadzonego do jednego tylko wymiaru. Prawa te odnoszą się do zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka, do korzystania przezeń z wolności, do jego stosunku z innymi osobami. Prawa te zawsze i wszędzie odnoszą się do człowieka, do jego pełnego ludzkiego wymiaru.Jan Paweł II, Godność osoby ludzkiej, s. 264. To odniesienie implikuje mnogość praw ludzkich. Katalog praw człowieka przedstawiony na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ jest bogaty, aczkolwiek nie jest to z pewnością katalog zamknięty. Jan Paweł II nie przypisywał sobie kompetencji do sformułowania takiego katalogu.

Najważniejszymi i powszechnie uznanymi prawami człowieka są:

1. prawo do życia,
2. prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego,
3. prawo do wyżywienia, do odzienia, do mieszkania, do opieki zdrowotnej, do odpoczynku i rozrywki,
4. prawo do wolności słowa, do nauki i kultury,
5. prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania,
6. prawo do wyznawania własnej religii; indywidualnie lub zbiorowo, publicznie lub prywatnie,
7. prawo do wyboru określonego stanu lub zawodu,
8. prawo do założenia rodziny przy zapewnieniu warunków koniecznych do rozwoju życia rodzinnego,
9. prawo do własności,
10. prawo do pracy, do godziwych warunków pracy i do sprawiedliwego wynagrodzenia za pracę,
11. prawo do zebrań i do zrzeszania się,
12. prawo do swobodnego poruszania się i do podróżowania wewnątrz i na zewnątrz kraju,
13. prawo do narodowości i do miejsca zamieszkania,
14. prawo do uczestnictwa w życiu politycznym,
15. prawo do swobodnego wyboru ustroju politycznego państwa, do którego się przynależy.

Wymienione w przemówieniu oenzetowskim prawa nie są naznaczone jakąś gradacją według ważności któregokolwiek z nich, aczkolwiek spotyka się twierdzenie, że szczególną pozycję w nauczaniu papieskim mają prawo do życia oraz prawo do wolności religijnej.

Prawo do życia obejmuje cały okres istnienia istoty ludzkiej, od momentu poczęcia aż do naturalnej śmierci.Jan Paweł II, Encyklika Evangelium Vitae, Poznań 1995, s. 65. Taki zakres ochrony życia wyklucza dopuszczalność zapłodnienia in vitro, zabijania embrionów, aborcji, eutanazji oraz kary śmierci. Ochrona tego prawa podlegała w nauczaniu papieskim rozwojowi, czego przykładem jest kwestia in vitro. O ile w latach osiemdziesiątych w nauczaniu papieskim znajdziemy stwierdzenie o „przyglądaniu się” eksperymentowi in vitro,Jan Paweł II, Eksperyment w biologii. Do uczestników Tygodnia Studiów Papieskiej Akademii Nauk 23 X 1982, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne 1982/1, Warszawa 1986, s. 276. o tyle w encyklice Evangelium Vitae mamy zdecydowane potępienie tej techniki prokreacji jako oderwanej od aktu małżeńskiego.Jan Paweł II, Encyklika Evangelium Vitae, s. 16. Z kolei pełna realizacja prawa do życia oznacza w nauczaniu papieskim coraz wyraźniejsze dystansowanie się do dopuszczalności kary śmierci.Katechizm Kościoła Katolickiego, N2267; Jan Paweł II, Encyklika Evangelium Vitae, s. 61.

Z prawem do życia łączy się prawo do tego, aby istota ludzka była poczęta w warunkach odpowiadających jej godności, a poczętej i rozwijającej się w łonie matki przysługuje prawo do urodzenia się w takich samych warunkach.

Z ochroną życia Jan Paweł II związał prawo do wolności sumienia, również rozumiane jako podstawowe prawo osoby ludzkiej. Realizacja tego prawa powinna polegać na niezmuszaniu między innymi lekarzy do udziału w działaniach przeciwnych wskazaniom sumienia, a konkretnie niezmuszaniu do działań przeciw życiu.Jan Paweł II, Wolność sumienia i obrona życia. Do włoskich lekarzy katolickich. 28 grudnia 1978 r., (w:) Nauczanie papieskie, t. I, Poznań–Warszawa 1987, s. 202.

Jan Paweł II zwracał uwagę na obecność, obok praw człowieka, także praw społeczeństwa, którego zaczątkiem jest „społeczność rodzinna”. Prawo do życia jest pierwszym takim prawem. Kolejnymi są: prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, domostwa i korespondencji; prawo do zawarcia małżeństwa, które przysługuje po osiągnięciu odpowiedniego wieku każdemu mężczyźnie i kobiecie. Założona przez nich rodzina podlega ochronie, która obejmuje także prawo do wykształcenia oraz prawo do wychowania i oświaty. Państwo powinno szanować prawo rodziców do zapewnienia tego wychowania i oświaty zgodnie z przekonaniami religijnymi i filozoficznymi rodziców.Jan Paweł II, Macie kształtować ludzi wolnych. Do nauczycieli i wychowawców, León 4 III 1983, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne 1983, Warszawa 1987, s. 414. Papież zwracał uwagę na postanowienia aktów prawa międzynarodowego, które wykluczają te wszelkie ograniczenia prawne lub ekonomiczne, wszelkie naciski ideologiczne, które uniemożliwiałyby rodzicom realizację ich prawa. Ograniczenia te mogą wprowadzać ideologie konkretyzujące się poprzez prawodawstwo, które w pewnych przypadkach stoi w jawnej sprzeczności z literą uroczyście uznawanych praw człowieka, w takich dokumentach jak Europejska Konwencja Praw Człowieka. Niektóre z tych ideologii, zamiast chronić tę podstawową komórkę społeczeństwa i zarazem jednostkę wychowawczą, propagowały stopniowe ograniczanie jej kompetencji, a nawet obowiązków rodziców.

Troska o poszanowanie prawa do wolności religijnej jest obecna w nauczaniu papieskim od początku pontyfikatu. Uznawanie i ochrona tego prawa jest odzwierciedleniem stosunku do Boga, stąd w nauczaniu papieskim wolność wyznania jest podstawą innych wolności.Jan Paweł II, Chcesz służyć sprawie pokoju, s. 11. Wolność religijna jest pierwszym i nieodzownym warunkiem pokoju; nie można twierdzić, że pokój jest zachowany tam, gdzie nie jest zagwarantowane to podstawowe prawo.Jan Paweł II, Działalność Stolicy Apostolskiej „Ad Extra” w 1981 roku. Do Kurii Rzymskiej, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne, t. IV, Warszawa 1984, s. 237. Jan Paweł II postrzega to prawo nie tylko jako prawo człowieka, ale jako prawo każdego ludu, prawo, którego realizacja ma polegać na uszanowaniu tradycji religijnych tak na własnym terenie, jak i ze strony innych narodów, oraz na możliwości uczestniczenia w swobodnej wymianie w dziedzinie religii, kultury, nauki i wychowania.Jan Paweł II, Chcesz służyć sprawie pokoju, s. 14. Był to bowiem czas, kiedy istniał cały blok państw programowo nieuznających wolności religijnej, a nawet przewidujących karę śmierci za wyznawanie wiary.Jan Paweł II, Orędzie Papieża do Sekretarza Generalnego ONZ, s. 116. Był to czas zmagania się światopoglądu ateistycznego z religijnym.Jan Paweł II, Godność osoby ludzkiej, s. 268. Ale nawet kiedy epoka „bloku państw ateistycznych” zakończyła się, ochrona wolności religijnej nie przestała być obecna w nauczaniu Jana Pawła II.Jan Paweł II, Wolność religijna warunkiem bezpieczeństwa, 10 X 2003 — Audiencja Jana Pawła II dla członków zgromadzenia parlamentarnego OBWE, „L’Osservatore Romano” 2004, nr 3.

W wielu krajach choć konstytucyjnie wolność wyznania istnieje, to jednak na zasadzie martwej litery, bo władze publiczne podejmują działania mające na celu odciągnięcie obywateli od wyznawania religii. Tymczasem swoboda wyznawania religii przynosi korzyść nie tylko jednostkom, ale i władzy.

Poszanowanie wolności religijnej powinno oznaczać udostępnianie Kościołowi odpowiedniej przestrzeni, form działania i środków, które pozwolą mu realizować te trzy wymiary jego misji, tak aby poza samym kultem mógł też oddawać się głoszeniu Ewangelii, obronie sprawiedliwości i pokoju, a jednocześnie troszczyć się o integralny rozwój ludzi. Nie należy ograniczać żadnego z tych trzech wymiarów, żaden bowiem nie wyklucza pozostałych i nie powinien być wyróżniany kosztem innych.

Jan Paweł II podkreśla, że Kościół, żądając wolności religijnej, nie domaga się daru, przywileju, szczególnego uprawnienia, które jest uzależnione od doraźnych sytuacji, od politycznych strategii lub od woli władz politycznych: domaga się rzeczywistego uznania swego niezbywalnego prawa. Korzystanie z tego prawa nie może być uzależnione od postępowania pasterzy czy wiernych Kościoła, od ich stosunku do aktualnie sprawujących władzę wykonawczą.Jan Paweł II, Wolność religijna niezbywalnym prawem Kościoła. Przesłanie Papieża Jana Pawła II do biskupów kubańskich. Hawana, 25 stycznia 1998 r., „L’Osservatore Romano” 1998, nr 3. Realizacja tego prawa wymaga, aby instytucje, które ze swej natury służą życiu religijnemu, mogły zaznaczyć swój udział w dyskusjach i ustaleniach w perspektywie praw państwowych lub konwencji międzynarodowych odnośnie do właściwego sposobu korzystania z wolności religijnej. Pominięcie tych instytucji powodowałoby zagrożenie narzucenia w tej dziedzinie życia ludzkiego, jaką jest religia, norm lub ograniczeń sprzecznych z prawdziwymi potrzebami religijnymi człowieka.Jan Paweł II, Godność osoby ludzkiej, s. 268.

Nauczanie papieskie o prawach pracowniczych znajduje się w encyklice Laborem exercens i kolejnych dwóch encyklikach społecznych. Obszerny wykład na temat papieskiego ujęcia zagadnień pracy został wygłoszony w siedzibie Międzynarodowej Organizacji Pracy w Genewie.Jan Paweł II, Praca jest znakiem jedności i solidarności. Przemówienie wygłoszone na Sesji Międzynarodowej Organizacji Pracy w Genewie 15 VI 1982, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne 1982/2, Warszawa 1986, s. 675.

Jan Paweł II proponował rozpatrywać prawa pracownicze, prawa przynależne pracującym, w szerokim kontekście ogółu praw właściwych człowiekowi, z których wiele zostało już proklamowanych przez odnośne instancje międzynarodowe i gwarantowanych coraz pełniej przez poszczególne państwa w stosunku do własnych obywateli. Prawa ludzkie wynikające z pracy mieszczą się w szerszym kontekście tych właśnie podstawowych praw osoby.

Istniejący obowiązek pracy implikuje odpowiadające temuż obowiązkowi prawa człowieka pracy. Podstawowym prawem człowieka pracy jest prawo do posiadania pracy, czyli innymi słowy – prawo do odpowiedniego zatrudnienia wszystkich uzdolnionych do tego podmiotów. Przeciwieństwem właściwej i poprawnej sytuacji w tej dziedzinie jest bezrobocie, czyli brak zatrudnienia dla zdolnych do tego podmiotów pracy. Może chodzić o brak zatrudnienia w ogólności albo też w określonych sektorach pracy. Zadaniem pośredniego pracodawcy, czyli systemu społeczno-politycznego, jest przeciwdziałanie bezrobociu, które jest w każdym wypadku jakimś złem, a przy pewnych rozmiarach może stać się prawdziwą klęską społeczną. Problem bezrobocia staje się szczególnie bolesny wówczas, gdy zostają nim dotknięci przede wszystkim młodzi, którzy po zdobyciu przygotowania poprzez odpowiednią formację kulturalną, techniczną i zawodową nie mogą znaleźć zatrudnienia.

W sytuacji braku pracy potencjalnym pracownikom przysługuje prawo do zabezpieczenia materialnego, czyli prawo do odpowiedniego zasiłku niezbędnego dla utrzymania.

Pracownicy mają prawo do sprawiedliwej płacy. Za sprawiedliwą płacę, gdy chodzi o dorosłego pracownika obarczonego odpowiedzialnością za rodzinę, Jan Paweł II przyjmuje taką, która wystarcza na założenie i godziwe utrzymanie rodziny oraz na zabezpieczenie jej przyszłości. Obok płacy pracownicy mają prawo do różnych świadczeń społecznych, mających na celu zabezpieczenie ich życia i zdrowia, a także ich rodzin. Jest to prawo do opieki medycznej, prawo do wypoczynku – przede wszystkim chodzi tutaj o regularny wypoczynek tygodniowy, obejmujący przynajmniej niedzielę, a prócz tego o dłuższy wypoczynek, czyli tak zwany urlop raz w roku, ewentualnie kilka razy w roku przez krótsze okresy. Prawem socjalnym jest prawo do emerytury, zabezpieczenia na starość i w razie wypadków związanych z rodzajem wykonywanej pracy oraz prawo do tego, aby miejsce pracy i procesy produkcji nie szkodziły zdrowiu fizycznemu pracowników i nie naruszały ich zdrowia moralnego.

Powyższe prawa nie będą respektowane bez należytej realizacji jednego z nich – prawa do zrzeszania. W tej kwestii stanowisko Jana Pawła II było jednoznaczne: „Związki zawodowe są prawem człowieka”.Jan Paweł II, Dziewięćdziesięciolecie encykliki „Rerum Novarum”. Do robotników 17 V 1981, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne, t. IV, Warszawa 1984, s. 137. Pracownikom przysługuje prawo do zrzeszania się, czyli do tworzenia stowarzyszeń lub związków mających na celu obronę żywotnych interesów ludzi zatrudnionych w różnych zawodach. Organizacje tego typu są nieodzownym składnikiem życia społecznego, zwłaszcza w nowoczesnych społeczeństwach uprzemysłowionych. Nie znaczy to oczywiście, że tylko pracownicy przemysłu tworzą tego rodzaju związki. Służą one zabezpieczeniu analogicznych uprawnień dla przedstawicieli każdego zawodu. Istnieją więc związki rolników i pracowników umysłowych. Istnieją także związki pracodawców. Wszystkie, jak już wspomniano, dzielą się jeszcze na dalsze grupy i podgrupy wedle szczegółowej specjalizacji zawodowej.

W walce o swoje prawa pracownicy i związki zawodowe mogą korzystać z prawa do strajku, czyli prawa do zaprzestania pracy. Jan Paweł II postrzegał strajk jako pewnego rodzaju ultimatum skierowane do odpowiedzialnych czynników, a nade wszystko do pracodawców. Jest to metoda, którą katolicka nauka społeczna uważa za uprawnioną pod odpowiednimi warunkami i we właściwych granicach. Pracownicy powinni w związku z tym mieć zapewnione prawo do strajków, bez osobistych sankcji karnych za uczestnictwo w nim. Przyznając, że jest to środek uprawniony, Papież równocześnie podkreślał, że strajk pozostaje środkiem ostatecznym, którego nie wolno nadużywać.

Zarówno związki zawodowe, jak i prawo do strajku nie powinny być upolityczniane, nie powinny działać pod dyktando partii politycznej, dla osiągnięcia celów politycznych. Powinny charakteryzować się odpowiednią strukturą kadrową. Ich rdzeń powinni tworzyć robotnicy, nie zaś biurokraci, czy wręcz oddelegowani „na ten odcinek” urzędnicy państwowi. Należy dbać o odpowiednią siłę reprezentatywną robotników w związkach zawodowych.Tamże.

Jan Paweł II głosił także potrzebę realizacji prawa osoby upośledzonej do przygotowania zawodowego i do pracy, tak aby mogła być włączona w działalność produkcyjną zgodnie ze swymi kwalifikacjami. Przedmiotem jego troski było, aby właściwe pojmowanie pracy w znaczeniu podmiotowym prowadziło do takiej sytuacji, w której osoba upośledzona nie czułaby się pozostawiona na marginesie świata pracy lub uzależniona od społeczeństwa, lecz mogła egzystować jako pełnoprawny podmiot pracy, pożyteczny i szanowany ze względu na swą ludzką godność, powołany do wnoszenia wkładu w rozwój i dobro własnej rodziny i społeczeństwa, zgodnie ze swymi możliwościami.

Papieski wykład na temat praw socjalnych w encyklice Laborem exercens kończą rozważania na temat prawa do emigracji. W nauczaniu Jana Pawła II człowiek ma prawo do opuszczenia kraju swego pochodzenia z różnych motywów, ażeby szukać warunków życia w innym kraju, ma też prawo powrotu do swego kraju. Emigracja za pracą nie może w żaden sposób stawać się okazją do wyzysku finansowego lub społecznego. O stosunku do pracownika-imigranta muszą decydować te same kryteria, co w stosunku do każdego innego pracownika w społeczeństwie. Wartość pracy musi być mierzona tą samą miarą, a nie względem na odmienną narodowość, religię czy rasę.

Pośród ogólnych praw społecznych Jan Paweł II dostrzegł dwa i kładł nacisk na ich realizację: prawa do alfabetyzacji oraz prawa do wyżywienia.

Prawo do alfabetyzacji to w nauczaniu Jana Pawła II prawo do tego, ażeby być wolnym lub wyzwolonym od ciężkiej i poniżającej sytuacji, jaką jest analfabetyzm; sytuacji, która w niemałym stopniu jest przyczyną słabości i upośledzenia przytłaczającego narody najmniej rozwinięte. Dzięki alfabetyzacji każda istota ludzka staje się bardziej człowiekiem sama w sobie i wespół z innymi, ale także dla innych. Dzięki alfabetyzacji każdy człowiek może dojść do pełnego i harmonijnego rozwoju na płaszczyźnie duchowej, kulturalnej i materialnej. Obowiązek realizacji tego prawa spoczywa na tych, którzy osiągnęli wyższy poziom ogólnego rozwoju. Alfabetyzacja jest posługą, jaką człowiek świadczy człowiekowi, i w którą każdy powinien angażować się za pomocą wszystkich środków, postępując tak, aby wszyscy wzrastali jako istoty ludzkie. Dzięki realizacji alfabetyzacji wszyscy będą mogli żyć bardziej po ludzku, w wolności, w poszanowaniu godności człowieka i jego transcendencji.Jan Paweł II, Żeby wszyscy mogli żyć bardziej po ludzku. Orędzie na Międzynarodowy Dzień Alfabetyzacji 2 IX 1981, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne, t. IV, Warszawa 1984, s. 161; Jan Paweł II, Alfabetyzacja obowiązkiem sprawiedliwości. List do Dyrektora Generalnego UNESCO 25 VIII 1982, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne, t. V, Warszawa 1986, s. 191.

Wobec 800 milionów ludzi cierpiących niedostatek Jan Paweł II stwierdził konieczność uznania podstawowego prawa każdego człowieka do wyżywienia i zagwarantowania każdemu człowiekowi korzystania z tego prawa. Realizacja tego prawa nakłada obowiązek stałego i planowego działania na rzecz organicznego rozwoju nowego ładu międzynarodowego, który zdołałby zapewnić dostateczną ilość pożywienia w różnych krajach świata. Brak jest równowagi pomiędzy potrzebami ludzkości na rozległych obszarach świata a pozostającymi do dyspozycji zasobami żywności.Jan Paweł II, Aby rozwiązać palący problem głodu. Orędzie na Światowy Dzień Wyżywienia 14 X 1981, (w:) Jan Paweł II, Nauczanie społeczne, t. IV, Warszawa 1984, s. 175–176.

O prawach człowieka nie trzeba byłoby mówić, gdyby nie to, że co jakiś czas dochodzi  do ich naruszania. Istnieją też sytuacje permanentnego naruszania praw ludzkich. Nierówność podziału dóbr materialnych, czy to w ramach jednego kraju, czy to globalnie, to pierwsza z wymienionych przez Jana Pawła II sytuacji.Jan Paweł II, Godność osoby ludzkiej, s. 266. Drugą są krzywdy wyrządzane duchowi ludzkiemu, czyli pogwałcenia wolności sumienia i wyznania.Tamże, s. 267.

W dwudziestym roku swojego pontyfikatu Jan Paweł II nie uznał sprawy ochrony praw ludzkich za zamkniętą sukcesem, ale zmuszony był do wyrażenia takiej oto myśli: „Kto jednak przygląda się współczesnemu światu, musi stwierdzić, że te właśnie fundamentalne prawa, spisane i uroczyście ogłoszone, są nadal brutalnie i nieustannie łamane. Obecna rocznica jest zatem dla wszystkich państw, które chętnie powołują się na Deklarację z 1948 r., wezwaniem do rachunku sumienia”.Jan Paweł II, Przesłanie z okazji 50. rocznicy Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, s. 294–295. A była to 50. rocznica uchwalenia Karty Praw Człowieka.

Na zagrożenia dla praw człowieka Jan Paweł II zwracał uwagę od początku swojej posługi, stwierdzając, że wzięcie w górę interesów politycznych, choć to określenie nie jest właściwe, czyli po prostu dążenie do osiągnięcia doraźnego zysku i jednostronnej korzyści kosztem innych, czy też żądza potęgi bez liczenia się z prawami innych, jest przeciwne duchowi Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.Jan Paweł II, Godność osoby ludzkiej, s. 262. Pogwałcenie praw ludzkich nie może być środkiem do realizacji określonych celów politycznych. Reżim, który łamie te prawa, nie może twierdzić, że czyni to w imię realizacji przyszłej szczęśliwości, że czyni to w imię budowy pokoju.Jan Paweł II, Pokój nie jest możliwy bez międzynarodowej solidarności i sprawiedliwości, s. 39.

Innym zagrożeniem jest traktowanie tych praw wybiórczo, czyli przestrzeganie tylko tych, które przynoszą korzyść, a lekceważenie pozostałych, sprzecznych z doraźnymi interesami. Papież wymienia pośród zagrożeń celowe odrywanie poszczególnych praw od właściwego im kontekstu, aby móc tym swobodniej działać wedle własnego upodobania, myląc często wolność z samowolą, albo żeby zapewnić sobie określone korzyści, lekceważąc nakazy ludzkiej solidarności. Takie praktyki, zdaniem Jana Pawła II, są niewątpliwie zagrożeniem dla organicznej struktury Deklaracji, która z każdym prawem wiąże inne prawa oraz obowiązki i ograniczenia, jakich domaga się sprawiedliwy ład społeczny. Ponadto kształtują czasem postawę skrajnego indywidualizmu, który może prowadzić do dominacji silniejszych nad słabszymi, a tym samym do podważenia istotnej zależności, jaką Deklaracja ustanawia pomiędzy wolnością a sprawiedliwością społeczną.Jan Paweł II, Przesłanie z okazji 50. rocznicy Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, s. 294–295.

Pogwałcenie praw człowieka, nawet w warunkach pokojowych, jest formą wojny toczonej przeciwko człowiekowi. Papież zwraca uwagę na dwa typy zagrożeń praw człowieka we współczesnym świecie, a mianowicie zagrożenia w sferze materialnej i w sferze duchowej. Wskazując zagrożenia w sferze materialnej, Papież zwraca uwagę, że człowiek, pomimo zależności od świata materialnego, nie chce być jego niewolnikiem, ale panem. Stąd konieczność zapewnienia człowiekowi godnej pozycji w procesie produkcji dóbr. Godności człowieka powinien być podporządkowany także system podziału dóbr materialnych. Zagrożenia praw człowieka w sferze duchowej mogą polegać  na „ranieniu człowieka w jego wewnętrznym stosunku do prawdy”, w jego sumieniu, w sferze jego przekonań i światopoglądu, jego wiary religijnej oraz w sferze swobód obywatelskich. Istota tychże swobód polega na równouprawnieniu wszystkich, bez dyskryminacji ze względu na pochodzenie, rasę, płeć, przynależność narodową, wyznaniową, przekonania polityczne itp. Równouprawnienie – nauczał Papież – to wykluczenie różnych form uprzywilejowania jednych, jak też dyskryminacji innych, czy to synów tego samego narodu, czy ludzi różnego pochodzenia, rasy, narodów i poglądów. Życie poszczególnych wspólnot politycznych powinno przybrać takie formy, aby w pełni zabezpieczone były obiektywne prawa ludzkiego ducha, ludzkiego sumienia, ludzkiej twórczości oraz stosunku człowieka do Boga – nauczał Jan Paweł II.

W encyklice Redemptor Hominis zwrócił uwagę na inne zagrożenie dla praw ludzkich. Stwierdził, że w materii praw człowieka istotna jest nie tyle „litera”, ile „duch” tych praw. Nie dość spisać prawa człowieka w krajowym, kontynentalnym czy ogólnoświatowym akcie prawnym, ale należy też przestrzegać ich ducha, czyli rzeczywiście je stosować. Jan Paweł II zadaje pytanie: czy deklaracja ochrony praw człowieka, akceptacja ich „litery”, wszędzie oznacza zarazem realizację ich „ducha”? Powstają bowiem uzasadnione obawy, że bardzo często znajdujemy się jeszcze daleko od tej realizacji – podaje odpowiedź. Do tego niejednokrotnie duch życia społecznego i publicznego pozostaje w bolesnej sprzeczności z deklarowaną „literą” praw człowieka.Jan Paweł II, Redemptor Hominis, tł. pol. „Znak” 1982, nr 7–9 (332–334).

Dostrzegł również Papież u schyłku XX wieku niepokojące zjawisko, również będące zagrożeniem dla praw człowieka. Chodzi o takie ich interpretowanie, albo wybiórcze traktowanie, które niweczy sens całości. Podzielił stanowisko Kofiego Annana, że współcześnie nie tyle należy zastanawiać się, jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka może bronić tych praw, ile w jaki sposób uchronić ten dokument i jego ducha przed takim zjawiskiem, jak wybiórcze traktowanie tych praw, przestrzeganie tylko tych, które przynoszą korzyści, i lekceważenie pozostałych, sprzecznych z doraźnym interesem jednostki, czy też interpretacja poszczególnych praw w sposób oderwany od kontekstu, aby swobodnie działać wedle swojego upodobania, myląc wolność z samowolą, albo żeby osiągnąć określone korzyści, lekceważąc nakazy solidarności. Niepokojącym współczesnym zjawiskiem jest postawa skrajnego indywidualizmu, którego celem jest dominacja silniejszych nad słabszymi, a tym samym podważenie zależności pomiędzy wolnością a sprawiedliwością społeczną. Należy bronić – apelował Jan Paweł II – Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka przed zakusami tych, którzy ten ważny dokument chcieliby uczynić archiwalnym.Jan Paweł II, Przesłanie z okazji 50. rocznicy Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, s. 294–295.

Z drugiej strony – wspólnota międzynarodowa sama dość często uchyla się od obowiązku respektowania i wprowadzania w życie praw człowieka. Obowiązek ten dotyczy wszystkich praw człowieka i nie pozwala na samowolny wybór, który prowadziłby do form dyskryminacji i niesprawiedliwości. Inna sprawa, że wspólnota międzynarodowa, która od roku 1948 dysponuje Deklaracją Praw Człowieka, na ogół nie dbała o to, by odpowiednio upomnieć się o wynikające z niej obowiązki, które ustalają granice, w jakich prawa muszą się utrzymać, by nie przerodzić się w uprawianie samowoli. Większa świadomość powszechnych obowiązków człowieka przyniosłaby ogromne korzyści sprawie  pokoju, gdyż wyposażałaby ją w moralne podstawy podzielanego przez wszystkich porządku rzeczy, który nie zależy od woli jednostki czy pewnej grupy.Jan Paweł II, Encyklika Pacem in Terris, s. 4–8.

Sygnalizacje niebezpieczeństw dla praw człowieka nasiliły się w nauczaniu papieskim w drugiej połowie pontyfikatu. Jan Paweł II ostrzegał przed pojawieniem się niebezpiecznych tendencji do tworzenia nowych praw, w następstwie czego utrwalała się niepokojąca rozbieżność między serią nowych „praw”, promowanych w społeczeństwach technologicznie rozwiniętych, a elementarnymi prawami człowieka, które wciąż nie są respektowane, szczególnie w sytuacjach gospodarczego zacofania; mam tu na myśli na przykład prawo do żywności, do wody pitnej, do mieszkania, do samostanowienia i do niepodległości.Tamże.

Trudno jest dokonać podsumowania tego ogromnego dzieła, jakim jest nauczanie papieża Jana Pawła II na temat praw człowieka. Wysoko oceniał Kartę Praw Człowieka, chociaż nie rozwiązała wszystkich problemów, nie wyeliminowała zła w wymiarze jednostek, wspólnot, narodów, kontynentów, to jednak stała się ta Karta jakimś światłem, jakimś układem odniesienia i odwołania, jakimś świadectwem słusznego prymatu człowieka i moralności w świecie materialistycznej cywilizacji.A. Frossard, Rozmowy, s. 253.

Ale to przecież On, Jan Paweł II, przez cały, trwający 27 lat pontyfikat tak bardzo troszczył się o poszanowanie praw ludzkich, praw rodziny, praw świata pracy, ludów i narodów, że był wraz z całym swoim nauczaniem światłem rozświetlającym każdemu człowiekowi drogę w tym świecie nienajlepszej, materialistycznej cywilizacji.

I to właśnie dlatego 1 maja br., w niedzielę Miłosierdzia Bożego, jego następca, papież Benedykt XVI, uwzględniając ten vox populi, który rozlegał się w Dniach Kwietniowych 2005 roku, dokonał beatyfikacji Jana Pawła II.