A utor glosy komentuje postanowienie Sądu Najwyższego z 18.09.2017 r., które formułuje wymogi wniosku pełnomocnika o zwrot kosztów pomocy prawnej z urzędu. Charakteryzuje instytucję kosztów pomocy prawnej z urzędu oraz kosztów procesu. Koszty nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu, które pokrywa Skarb Państwa, nie stanowią kosztów procesu i nie stosuje się do nich przepisów Tytułu V „Koszty procesu” Kodeksu postępowania cywilnego.

Przywołana powyżej teza sformułowana została przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia o oddaleniu wniosku pełnomocnika powoda o uzupełnienie postanowienia o odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. Sąd Najwyższy postanowieniem z 17.05.2016 r. odmówił przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej i oddalił wniosek pozwanej o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego. Jak wynika z uzasadnienia judykatu, odmawiając przyjęcia do rozpoznania skargi kasacyjnej, nie rozważano, czy zachodzą podstawy do przyznania pełnomocnikowi powoda, świadczącemu pomoc prawną z urzędu, kosztów tej pomocy od Skarbu Państwa, w skardze nie został bowiem zawarty tego rodzaju wniosek, skarżący zaś domagał się jedynie zasądzenia tych kosztów od przeciwnika procesowego.

Z rozstrzygnięciem Sądu Najwyższego nie sposób się zgodzić. Pierwszą kwestią wymagającą komentarza jest sposób kwalifikowania wynagrodzenia pełnomocnika z urzędu w realiach przedmiotowej sprawy.

Przepis art. 98 § 1 k.p.c. formułuje definicję kosztów procesu. Są nimi koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (zasada kosztów niezbędnych i celowych). Strona przegrywająca sprawę, jak stanowi nadto ów przepis w jego dalszej części, obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi koszty procesu na jego żądanie (zasada odpowiedzialności za wynik procesu). Uszczegółowieniu zakresu tych kosztów poświęcono § 2 tego artykułu. Wskazano w nim z kolei, że do niezbędnych kosztów procesu prowadzonego przez stronę osobiście lub przez pełnomocnika, który nie jest adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym, zalicza się poniesione przez nią koszty sądowe, koszty przejazdów do sądu strony lub jej pełnomocnika oraz równowartość zarobku utraconego wskutek stawiennictwa w sądzie. W § 3 natomiast postanowiono, że do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach i wydatki jednego adwokata, koszty sądowe oraz koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony. Lektura przywołanych przepisów skłania do wniosku, że do kosztów procesu należy zaliczyć tylko te koszty, które będą się charakteryzowały celowością do dochodzenia praw lub obrony, ale również poniesione inne koszty, w tym np. sądowe i wynagrodzenie profesjonalnego pełnomocnika.

Kwestie kosztów nieopłaconej pomocy świadczonej z urzędu regulują przepisy ustrojowe zawarte w ustawach samorządów zawodowych. I tak np. jak w glosowanym postanowieniu, w art. 29 ust. 1 ustawy z 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze Ustawa z 26.05.1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 2018 r. poz. 1184ze zm.), dalej p.o.a.wskazano, że koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu ponosi Skarb Państwa albo jednostka samorządu terytorialnego, jeżeli przepis szczególny tak stanowi. Nieopłaconą pomocą prawną udzieloną z urzędu będzie taka pomoc, za którą bądź sama strona, dla której został ustanowiony pełnomocnik z urzędu, bądź strona przeciwna, jako przegrywająca proces, nie poniosła kosztów, verba legis – nie opłaciła ich.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego dostrzec można dość ugruntowane stanowisko, że koszty nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu, które pokrywa Skarb Państwa, nie stanowią kosztów procesuZob. np. postanowienie SN z 14.07.2010 r. (V CZ 51/10), LEX nr 1375553.. Przyjmuje się, że „świadczenie pomocy prawnej z urzędu jest działaniem dla dobra publicznego, umożliwiającym realizację w postępowaniu cywilnym zasady równości i prawa do sądu. Obowiązek pokrycia tych kosztów spoczywający na Skarbie Państwa ma charakter publicznoprawny i nie jest obowiązkiem pokrycia kosztów procesu w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania cywilnego dotyczących tych kosztów. Rozstrzygnięcie sądu w takiej sytuacji o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie z urzędu nie jest orzeczeniem w przedmiocie kosztów procesu”Postanowienie SN z 17.11.2009 r. (III CZ 53/09), OSNC 2010/5, poz. 79, „Biuletyn SN” 2010/2, poz. 11; zob. także postanowienie SN z 25.05.2010 r. (I CZ 29/10), LEX nr 1308015.. W komentowanej sprawie Sąd Najwyższy zdaje się nie dostrzegać istnienia innej kategorii kosztów niż koszty procesu.

Powracając jeszcze do dyspozycji art. 98 § 1 Kodeksu postępowania cywilnegoUstawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2018 r. poz. 1360 ze zm.), dalej k.p.c., zważyć należy, że już sama redakcja tego przepisu nie pozwala na uznanie za koszt procesu wynagrodzenia pełnomocnika należnego z tytułu nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu, które to wynagrodzenie jest wypłacane ze Skarbu Państwa. Kosztem procesu wszak są tylko te koszty, które strona przegrywająca zwraca wygrywającej. Jeśli zaś strona reprezentowana przez pełnomocnika z urzędu przegrywa proces, to wynagrodzenia tego pełnomocnika – stosownie do art. 98 § 1 k.p.c. – nie można zasądzić od drugiej strony, a wyłącznie od Skarbu Państwa.

Sąd Najwyższy w jednej z ostatnich uchwał potwierdził przywołane wyżej stanowisko, że koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu ponoszone przez Skarb Państwa nie są kosztami sądowymi w rozumieniu ustawy z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnychUstawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 785 ze zm.)., w związku z czym nie stanowią składnika kosztów procesu w rozumieniu art. 98 i n. k.p.c. i nie stosuje się do nich art. 109 § 2 k.p.c.Uchwała SN z 13.01.2017 r. (III CZP 87/16), OSNC 2017/9, poz. 99, LEX nr 2186048. Należy dodać za Sądem Najwyższym, że nie znajdzie zastosowania cały Tytuł V „Koszty procesu”.

Z zupełnie inną sytuacją będziemy mieli do czynienia, gdy strona reprezentowana przez pełnomocnika ustanowionego z urzędu wygra proces. Wówczas to przegrany, w oparciu o zasadę odpowiedzialności za wynik procesu, poniesie koszt, na który złoży się wynagrodzenie pełnomocnika strony przeciwnej. Wynika to także z art. 122 § 1 k.p.c., który stanowi, że adwokat lub radca prawny ma prawo – z wyłączeniem strony – ściągnąć sumę należną mu tytułem wynagrodzenia i zwrotu wydatków z kosztów zasądzonych na rzecz tej strony od przeciwnika. Przeciwnik nie może czynić żadnych potrąceń, z wyjątkiem kosztów nawzajem mu przyznanych od strony korzystającej z pomocy prawnej z urzędu.

Drugie zagadnienie, dotykające sedna problemu głosowanego postanowienia, dotyczy kwestii orzekania o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu.

Roszczenie o zwrot kosztów wygasa, jeśli strona najpóźniej przed zamknięciem rozprawy bezpośrednio poprzedzającej wydanie orzeczenia nie złoży sądowi spisu kosztów albo nie zgłosi wniosku o przyznanie kosztów według norm przepisanych. Jednakże o kosztach należnych stronie działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego sąd orzeka z urzędu. Zamieszczenie przywołanego przepisu art. 109 § 1 k.p.c. w Tytule V „Koszty procesu” Dział I „Zwrot kosztów procesu” każe uznać, że swoją dyspozycją ustawodawca objął tylko te przypadki kosztów, które należy kwalifikować jako koszty procesu. A contrario, roszczenie o zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej z urzędu nie wygasa z chwilą zamknięcia rozprawy i nie jest objęte prekluzją, skoro, jak dowiedziono powyżej, koszty te nie są kosztami procesu.

Oczywiste i bezdyskusyjne jest, z uwagi na zasadę profesjonalizmu pełnomocnika, że winien on uwzględniać przy formułowaniu wniosków dotyczących kosztów owe niuanse, które wskazywał Sąd Najwyższy. Niemniej jednak trudno którymkolwiek przepisem uzasadniać wymogi formalne dla tych wniosków, z wyjątkiem § 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 3.10.2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzęduRozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 3.10.2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz.U. z 2016 r. poz. 1714 ze zm.)., regulującego kwestię oświadczenia pełnomocnika. Zasada profesjonalizmu skutkować może co najwyżej formułowaniem przez pełnomocników dość kazuistycznych wniosków, obejmujących wszystkie możliwe do przewidzenia przypadki orzeczeń odnośnie do roszczenia głównego. Na marginesie jedynie wskazać trzeba, że zawarcie alternatywnego wniosku w kwestii kosztów może deprecjonować wartość czynności pełnomocnika. Zgłoszenie bowiem wniosku o przyznanie kosztów ewentualnie ze Skarbu Państwa (ot tak, na wszelki wypadek) może sugerować niepewność stanowiska pełnomocnika i jego nieprofesjonalizm albo rodzić konflikty z reprezentowanymi stronami. Nietrudno wyobrazić sobie sytuację, gdy reprezentowana strona święcie przekonana o swoich racjach nie dopuszcza przegranej, pełnomocnik formułuje zaś wniosek o przyznanie kosztów także na taką ewentualność. Na marginesie wskazać trzeba, że w pismach procesowych niektórych pełnomocników, po wydaniu komentowanego postanowienia, zaczęły pojawiać się obszerne wariantowe wnioski w przedmiocie kosztów.

Konsekwencją przyjęcia powyższych założeń winno być uznanie, że koszty nieopłaconej pomocy świadczonej z urzędu mogą zostać zasądzone po prawomocnym zakończeniu procesu. Brak wniosku lub też błędnie sformułowany wniosek nie stanowią przeszkody do orzeczenia o kosztach należnych ze Skarbu Państwa w późniejszym czasie. Sąd Najwyższy, stosownie do przepisu art. 351 § 1 i 2 k.p.c., był uprawniony w komentowanej sprawie do uzupełnienia postanowienia. Tryb przewidziany w tym przepisie nie jest jednak jedynym, by pełnomocnik z urzędu mógł ubiegać się o koszty nieopłaconej pomocy świadczonej z urzędu. Koszty należne ze Skarbu Państwa nie są, jak już wskazano powyżej, objęte prekluzją. Rozstrzygnięcie to nie jest więc orzeczeniem, które sąd według przepisów ustawy powinien był zamieścić z urzędu w wyroku.

Komentowane postanowienie – w mojej ocenie – zostało wydane w wyniku niepogłębionego odczytania treści norm procesowych oraz ustrojowych dotyczących instytucji pełnomocnika z urzędu, kosztów procesu i kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu. Lektura uzasadnienia judykatu nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jakie przyczyny kierowały Sądem Najwyższym przyjmującym wskazaną tezę. Dość szczątkowy wywód prawny nie spełnia celu edukacyjnego. Przywołane powyżej względy w pełni uprawniają do jednoznacznie krytycznej oceny postanowienia tak co do rozstrzygnięcia, jak i argumentacji.