*Lex nr 2201306.

T eza glosowanego wyroku:

Przestępstwo określone w art. 586 k.s.h. jest przestępstwem trwałym, którego strona przedmiotowa polega jedynie na zaniechaniu podjęcia czynności – niezgłoszenia wniosku o upadłości pomimo powstania warunków uzasadniających upadłość spółki według właściwych przepisów. Przestępstwo to można popełnić zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym, do jego znamion nie należy zaś skutek w postaci szkody.

Problematyka związana z rozstrzygnięciem zapadłym w glosowanym wyroku, pomimo obecności w doktrynie, zasługuje na uwagę. W dużej mierze wynika to z faktu, że postępowania upadłościowe powinny zapewnić najszerszą możliwość zaspokojenia pretensji wierzycieli, toteż na dłużniku – upadłym spoczywa powinność złożenia wniosku o upadłość we właściwym czasie, aby nie narażać majątkowych interesów wierzycieli. Chociaż konstrukcja przepisu art. 586 k.s.h. nie wydaje się być zbyt skomplikowana z punktu widzenia wymagań jego wykładni, to jednak w ostatnich latach judykatura uczestniczyła w wyjaśnianiu niektórych jego znamion. Komentowany wyrok nabiera również nowego, istotnego znaczenia dla praktyki w związku z dokonanymi w 2017 r. dosyć istotnymi zmianami Prawa upadłościowego, które wpływają bezpośrednio na odpowiedzialność karną sprawcy niezgłoszenia upadłości. Zmiany te, aczkolwiek znaczące, nie powodują jednak utraty aktualności tezy powyższego wyroku.

W sprawie, w której zapadło glosowane orzeczenie, sąd pierwszej instancji skazał sprawcę za kilka zarzucanych mu czynów, wśród których znalazło się też niezłożenie wniosku o upadłość z art. 586 k.s.h. Apelację od zapadłego wyroku złożyli prokurator, obrońca oskarżonego oraz pełnomocnik oskarżyciela posiłkowego. Istotna dla przeprowadzonej analizy tego judykatu okazała się treść apelacji obrońcy. Zarzucił on w niej błąd w ustaleniach faktycznych mający wpływ na treść orzeczenia, polegający na pominięciu ustaleń co do zamiaru towarzyszącego oskarżonemu, w okresie zaniechania złożenia wniosku o zgłoszenie upadłości spółki z o.o., a tym samym na dowolnym przypisaniu oskarżonemu, że popełnił on czyn zabroniony, co do którego zachodzi konieczność dowiedzenia winy umyślnej. W rozwinięciu apelacji podniesiono zarzut naruszenia prawa materialnego w postaci art. 29 k.k. w zw. z art. 26 § 5 k.k., poprzez ich niezastosowanie dla oceny zarzucanego oskarżonemu czynu, w stanie usprawiedliwionego błędu o istnieniu kontratypu kolizji dóbr. Obrońca zarzuty swoje oparł na argumencie konieczności utrzymania prowadzonej przez spółkę działalności gospodarczej, mającej widoki na rozwój i oczekującej dofinansowania, a także na wprowadzenie rokujących rentowność produktów do sprzedaży, co kolidowało z obowiązkiem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, skutkujące błędnym uznaniem oskarżonego za winnego. Sąd odrzucił apelację w tej części, uznając winę oskarżonego za udowodnioną.

W glosowanym wyroku na uwagę zasługują dwa istotne elementy, składające się na szeroko rozumianą wykładnię art. 586 k.s.h., z punktu widzenia oczekiwań praktyki. Pierwszy z nich obejmuje zaliczenie przepisu do przestępstw o charakterze trwałym, drugi natomiast związany jest jego formalnym (bezskutkowym) charakterem. Oddziałują one w istotny sposób na proces wykładni znamion tego przepisu.

Spoglądając na związaną z tym problematykę, nie sposób pominąć oczywistego faktu, który nie pozostawia wątpliwości, że na ostateczny kształt przestępstwa niezgłoszenia upadłości wpływają ustawowe przesłanki ogłoszenia upadłości zlokalizowane poza Kodeksem karnym. Upadłość, będąca rozwiązaniem przewidzianym w prawie gospodarczym, wykorzystywana jest do regulowania statusu prawnego podmiotów gospodarczych, gdy nie są one w stanie dłużej funkcjonować ze względu na powstałe trudności finansowe. Upadłość i wszystkie kwestie z nią związane unormowano w Prawie upadłościowymTekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2344., karnoprawne zaś konsekwencje jej niezgłoszenia w Kodeksie spółek handlowych. Tym sposobem powstała współzależność pomiędzy obydwoma wspomnianymi aktami prawnymi. Ponieważ termin do złożenia wniosku o upadłość oraz jego podstawy formalne nie znalazły się w k.s.h., a odgrywają one podstawową rolę w procesie prawnokarnego wartościowania popełnionego czynu, należy w tym zakresie odwołać się do właściwych przepisów Prawa upadłościowego.

W doktrynie zaakceptowano pogląd, że art. 586 k.s.h. ma charakter przepisu częściowo blankietowego. Definiuje on w odpowiednim fragmencie w sposób autonomiczny znamiona czynnościowe, w pozostałym zakresie odsyła do opisu karalnego zachowania uregulowanego w Prawie upadłościowymJ. Giezek, P. Kardas, Przepisy karne Kodeksu spółek handlowych, Kraków 2003, s. 248.. Wspomniany w dyspozycji art. 586 k.s.h. termin do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości został ustalony przez art. 21 Prawa upadłościowego. Po dokonanych ostatnio zmianach obliguje on dłużnika, aby nie później niż w terminie 30 dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, złożyć w sądzie taki wniosekWyjaśnić należy, że do roku 2017, kiedy to dokonano nowelizacji Prawa upadłościowego i naprawczego, zastępując go nową nazwą Prawo upadłościowe, obowiązywał dwutygodniowy termin na złożenie takiego wniosku. Komentowane orzeczenie dotyczy stanu sprzed nowelizacji.. Podstawą tego wniosku jest stan faktyczny, w świetle którego dłużnik stał się niewypłacalny. Przesłanki niewypłacalności, które uwzględnić należy w procesie prawnokarnego wartościowania, znajdują się w art. 11 Prawa upadłościowego. Zgodnie z jego treścią dłużnik (w tym wypadku spółka – Z. K.) jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność wykonania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Ustanowiono domniemanie, w świetle którego dłużnik utracił zdolność do wykonywania zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienia w wykonywaniu zobowiązań przekroczą trzy miesiące. W stosunku do spółek art. 11 ust. 2 tego prawa wprowadził korektę, wyjaśniając, że dłużnik będący osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa  przyznaje zdolność prawną, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający 24 miesiące. Jest to istotna zmiana w stosunku do pierwotnego kształtu tego przepisu w ustawie, która modyfikuje odpowiedzialność karną z art. 586 k.s.h.

W toku dyskusji nad przyczynami popełniania tych przestępstw z reguły pomija się, że uchybienie terminowi do zgłoszenia we właściwym czasie wniosku o upadłość wynika częstokroć ze wspólnoty interesów zagrożonego upadłością i jego wierzycieli. Znajdujący się w kłopotach finansowych dłużnik żywi przekonanie, że własnymi siłami zdoła poprawić zachwianą pozycję finansową swojego przedsiębiorstwa, natomiast wierzyciele obawiają się, że po wdrożeniu procedury upadłościowej ich oczekiwania na zaspokojenie swojej należności zmaleją, z powodu przyłączenia się do postępowania pozostałych niezaspokojonych wierzycieli, zgodnie z zasadą równomiernego ich zaspokojenia. Przesłanki te nie pozostają obojętne dla przyczyny utrzymywania się stanu niezgodnego z prawem przez dłuższy czas.

Sąd w tezie glosowanego wyroku nawiązał do przepisu art. 586 k.s.h. jako przestępstwa trwałego, wynikającego z zaniechania w podjęciu wymaganego Prawem upadłościowym działania, tj. złożenia wniosku o upadłość. Tytułem wyjaśnienia nadmienić wypada, że przestępstwo trwałe nie jest pojęciem ustawowym, lecz funkcjonuje od dawna w nauce prawa karnego i jest w nim akceptowane. Przyjmuje się, że jest to wywołanie bezprawnego stanu i utrzymywanie go swoją woląJ. Kulesza, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 29 czerwca 2010 r., I KZP 7/10, OSN Prok. i Pr. 2011, z. 6, poz. 166.. Według Juliusza Makarewicza przestępstwo trwałe to „wytworzenie sytuacji przestępczej, będącej następstwem jednego działania: choć działania ukończono to sytuacja przestępna trwa”J. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1938, s. 151.. Także judykatura podejmowała wysiłki uchwycenia istoty przestępstwa trwałego, przyjmując za takie wywołanie i utrzymywanie stanu przestępnego albo utrzymywanie tylko takiego stanu, którego sprawca nie spowodowałUchwała SN z 7 września 2000 r., I KZP 22/00, OSN Prok. i Pr. 2000, z. 10, poz. 3.. Ujmując to syntetycznie: jak długo sprawca utrzymuje bądź toleruje stan sprzeczny z prawem, tak długo popełnia czyn zabroniony. Z reguły przestępstwo trwałe sprowadza się wyłącznie do zaniechania wykonania wymaganego przez prawo obowiązku. Pozostaje to zgodne z normą art. 6 § 1 k.k., w którym przyjmuje się, że czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał bądź zaniechał działania, do którego był obowiązany. Chwilą popełnienia przestępstwa trwałego z zaniechania – jak słusznie podaje się w literaturze – jest ostatni moment, w którym było możliwe zrealizowanie obowiązku ciążącego na sprawcy, bądź też pierwszy moment, w którym owa realizacja nie była już możliwaW. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2011, s. 124.. Nadmienia się, że charakter przestępstwa trwałego rzutuje również na przedawnienie karalności popełnionego czynu.

Przyjęte w glosowanym wyroku stanowisko o przestępstwie niezgłoszenia upadłości jako przestępstwie trwałym pozostaje zgodne z dotychczasową linią orzecznictwa, potwierdzając słuszność tego rozstrzygnięciaPostanowienie SN z 25 marca 2010 r., IV KK 315/09, OSNKW 2010, nr 8, poz. 67; wyrok SA we Wrocławiu z 16 czerwca 2016 r., II Aka 141/16, LEX nr 2073868; wyrok SA we Wrocławiu z 9 grudnia 2014 r., II Aka 353/14, LEX nr 1630915; wyrok SA w Białymstoku z 7 lutego 2013 r., II Aka 253/15, LEX nr 1294727; wyrok SA w Gdańsku z 6 grudnia 2011 r., II Aka 329/11, „Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego Gdańsk” 2012, nr 2, s. 139–144.. Orzecznictwo zwraca uwagę, że z faktu, iż ustawodawca określił termin do wypełnienia obowiązku zgłoszenia wniosku o upadłość, nie wynika, że po bezskutecznym upływie tego terminu wygasa obowiązek zgłoszenia takiego wnioskuPostanowienie SN z 25 października 2010 r., IV KK 315/09, OSNKW 2010, nr 8, poz. 67.. Samo użycie w dyspozycji art. 586 k.s.h. znamienia czasownikowego „nie zgłasza” w formie niedokonanej wskazuje, że zamiarem ustawodawcy było kryminalizowanie zachowania w całym okresie, w którym istnieją podstawy do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłościWyrok SA w Lublinie z 28 kwietnia 2015 r., II Aka 45/15, LEX nr 1711725.. Postępowanie sprawcy przybiera postać zachowania jednorazowego, a wniosek taki płynie z zapisu użytego w art. 586 k.s.h. Wskazano w nim jeden moment, w którym winno zostać podjęte przez obowiązanego działanie, tj. powstanie warunków uzasadniających według przepisów upadłość spółki. Przepis nie przewiduje dalszych implikacji związanych z niedochowaniem ustawowego terminu niezłożenia wniosku o upadłośćA. Ludwiczek, Czas popełnienia przestępstwa niezgłoszenia w terminie wniosku o upadłość spółki – wątpliwości interpretacyjne, „Monitor Prawniczy” 2010, nr 15, s. 834..

Moment początkowy przestępstwa trwałego, o którym mowa, rozpoczyna się z upływem 30. dnia (w poprzednim stanie prawnym dwóch tygodni – Z. K.) od zaistnienia opisanych wcześniej przesłanek. Co do zakończenia czasu trwania przestępstwa judykatura przewidziała dwie alternatywne możliwości. Składają się na nie: ustanie warunków uzasadniających upadłość spółki bądź utrata przez sprawcę statusu osoby zobowiązanej do ogłoszenia upadłości (np. rezygnacja z funkcji – Z. K.)Postanowienie SN z 25 marca 2010 r., IV KK 315/09, OSNKW 2010, nr 8, poz. 67.. Oznacza to jedynie koniec stanu bezprawnego i początek biegu przedawnienia karalności, lecz nie uchyla odpowiedzialności karnej osoby zobowiązanej do złożenia wniosku o upadłość.

Druga kwestia, do której nawiązał sąd w tezie orzeczenia, to bezskutkowy charakter przestępstwa niezgłoszenia upadłości. Oprócz stwierdzenia, że popełnione może zostać w zamiarze bezpośrednim i wynikowym, sąd nadmienił, że do znamion art. 586 k.s.h. nie zalicza się skutku w postaci szkody. Wyrażony pogląd w tej kwestii pozostaje zbieżny co do zasady z utrwalonym już zapatrywaniem doktryny. Opis ustawowych znamion czynu nie wspomina o żadnym skutku, w postaci narażenia interesów majątkowych spółki lub jej wspólników, klasyfikując ten przepis jako przestępstwo z narażenia na niebezpieczeństwoT. Jasiński, Nowa kodyfikacja karna a odpowiedzialność za niezłożenie wniosku o upadłość, Prok. i Pr. 2000, z. 2, s. 116; Z. Kukuła, Problemy ochrony spółek kapitałowych w prawie polskim, Prok. i Pr. 1999, z. 3, s. 118; J. Giezek, P. Kardas, Przepisy karne, s. 240.. Słusznie zakłada się, że sam fakt niezłożenia takiego wniosku w przewidzianym terminie nie powoduje samoistnie powstania szkody po stronie wierzycieli. Konieczne jest dodatkowo podjęcie przez dłużnika czynności rozporządzających czy zobowiązujących, skutkujących dopiero pogorszeniem sytuacji majątkowejJ. Giezek, P. Kardas, Przepisy karne, s. 242.. Po części wynika to z motywacji, którą kieruje się osoba odpowiadająca za niezgłoszenie takiego wniosku, zazwyczaj jest to brak dbałości o sprawy spółki bądź zamiar odseparowania się od kłopotów, które za sobą pociąga niewydolna finansowo spółka.

Lektura orzecznictwa sądowego podziela pogląd o formalnym charakterze tego przepisu karnego. Podkreśla się, że zarówno skutek zachowania się sprawcy, jak i konkretne niebezpieczeństwo powstania takiej szkody, jako następstwo zachowania sprawcy, nie zostały wymienione w ustawowym opisie czynuWyrok SA w Szczecinie z 7 listopada 2016 r., II Aka 94/6, LEX nr 2292445; wyrok SA w Warszawie z 1 lipca 2016 r., II Aka 97/16, LEX nr 2171296; postanowienie SN z 8 stycznia 2013 r., „Biuletyn Prawa Karnego” 2013, nr 1, s. 20–24.. Przy okazji rozstrzygania takiej samej sprawy, w kontekście stopnia społecznej szkodliwości czynu nadmieniono, że choć szkoda nie należy do znamion, to niemniej jednak może być ona następstwem zaniechania. Jeżeli takie zaniechanie w zgłoszeniu wniosku o upadłość nie spowodowało realnej szkody wierzycielom, to nie może pozostawać to bez wpływu na ocenę stopnia społecznej szkodliwości czynuWyrok SA w Katowicach z 26 listopada 2009 r., II Aka 255/09, LEX nr 553841..

Zmierzając do podsumowania, należałoby także krótko odnieść się do argumentów obrońcy podniesionych w apelacji o działaniu oskarżonego w warunkach kontratypu kolizji obowiązków, o której mowa w art. 26 § 5 k.k. Bezspornie jest to założenie całkowicie chybione. Przede wszystkim nie uwzględnia ono treści zapisów tego przepisu, traktujących przewidziane w nim rozwiązanie jako subsydiarne. W przypadku, o którym mowa w art. 586 k.s.h., na sprawcy ciążył wyłącznie obowiązek złożenia wspomnianego wniosku o upadłość, natomiast posługiwanie się przesłanką utrzymania prowadzonej działalności gospodarczej jest z założenia zupełnie pozbawione racjonalnych podstaw, chociażby z tego względu, że stanowi wyłącznie spekulację w kontekście potencjalnego ryzyka, w odniesieniu do przyszłego rozwoju zagrożonej już upadłością spółki.

Komentowane orzeczenie sądu apelacyjnego wpisuje się w ugruntowaną od pewnego czasu i wykazującą cechy stabilności wykładnię znamion art. 586 k.s.h. Bezskutkowy charakter przestępstwa wpływa na ułatwienie procesu dowodowego, ponieważ eliminuje konieczność wykazania związku przyczynowego pomiędzy niezłożeniem w wymaganym terminie wniosku o upadłość a zaistniałą szkodą, w tym zwłaszcza ustalenia jej wysokości. Z uwagi na nowelizację Prawa upadłościowego przeprowadzoną w 2017 r. nasuwa się konieczność dokonania korekty dotychczasowych przesłanek odpowiedzialności karnej, do czego nawiązywały doktryna oraz orzecznictwo. Zmiany zarówno objęły niektóre przesłanki upadłości w art. 11 Prawa upadłościowego, jak i zasadniczo przedłużyły termin na wypełnienie obowiązku złożenia wniosku o upadłość, z dwóch tygodni do 30 dni. Z pewnością przed praktykami zajmującymi się problematyką upadłości, jak też zaangażowanymi w postępowania karne w takich sprawach, pojawią się nowe wyzwania w przedmiocie wypracowania zmienionej wykładni tych przesłanek. Jeśli chodzi o materię objętą rozstrzygnięciem sądu apelacyjnego, nie traci ona swojej aktualności. Stanowisko przedstawione przez sąd z podanych wyżej względów należy więc w całości uznać za słuszne.