T eza glosowanej uchwały:

Stroną pozwaną w sprawie z odwołania funkcjonariusza Służby Więziennej od orzeczenia oraz postanowienia kończącego postępowanie dyscyplinarne jest Skarb Państwa – jednostka organizacyjna, której kierownik wydał to orzeczenie lub postanowienie (art. 263 ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej, tekst jedn.: Dz.U. z 2016 r. poz. 713 z późn. zm. w związku z art. 67 § 2 k.p.c.), a sądem właściwym do rozpoznania odwołania jest sąd okręgowy (art. 17 pkt 1 k.p.c.).

Komentowana uchwała zapadła w związku z odwołaniem się przez funkcjonariusza Służby Więziennej (dalej w skrócie „SW”) od orzeczonej w postępowaniu dyscyplinarnym kary nagany do sądu pracy. Funkcjonariusz SW wystąpił z pozwem przeciwko Skarbowi Państwa – Dyrektorowi Zakładu Karnego, w którym domagał się uchylenia wymierzonej mu kary dyscyplinarnej oraz pieniężnego zadośćuczynienia.

Sąd rejonowy powództwo oddalił, uznając, że powód błędnie oznaczył stronę pozwaną jako Skarb Państwa – Dyrektora Zakładu Karnego. Sąd pierwszej instancji wskazał, że stroną pozwaną powinien być Skarb Państwa określony przez jednostkę organizacyjną, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, czyli tzw. statio fisci. Jednostką organizacyjną Skarbu Państwa – jak stwierdził sąd rejonowy – w tej sprawie jest Zakład Karny, a nie jego Dyrektor.

Sąd pierwszej instancji powołał się w tym zakresie na uzasadnienia uchwał Sądu Najwyższego z 13 sierpnia 2013 r., podjętych w sprawach III PZP 4/13 i III PZP 5/13 oraz publikację B. Baran, Droga sądowa w sprawach dyscyplinarnych funkcjonariuszy Służby Więziennej, teza nr 4, „Polski Proces Cywilny” z 2015 r. nr 5, s. 622Na temat charakteru postępowania dyscyplinarnego por. także B. Baran, Wszczęcie postępowania dyscyplinarnego w ustawie o Służbie Więziennej, „Przegląd Więziennictwa Polskiego” 2014, nr 84, s. 32; taż, Postępowanie dyscyplinarne w sprawach funkcjonariuszy Służby Więziennej, Wolters Kluwer, Warszawa 2016; F. Radoniewicz, (w:) R. Borek-Buchajczuk, M. Kaczocha, M. Mazuryk, F. Radoniewicz, J. Wierzbicki, M. Zoń, Służba Więzienna. Komentarz, red. M. Mazuryk, M. Zoń, Warszawa 2013, s. 505–631.. Od wyroku sądu rejonowego apelację wniósł powód, zaskarżając wyrok w całości i wnosząc o jego uchylenie w całości i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

Apelujący zarzucił sądowi rejonowemu naruszenie art. 67 § 2 k.p.c. przez błędną interpretację pojęcia organu jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa. Sąd okręgowy po analizie stanu faktycznego i prawnego doszedł do wniosku, że wystąpiły w sprawie zagadnienia prawne budzące poważne wątpliwości, które powinny zostać przedstawione Sądowi Najwyższemu w trybie art. 390 § 1 k.p.c., a mianowicie:

1. kto powinien być stroną pozwaną w postępowaniu toczącym się przed sądem na skutek odwołania wniesionego przez funkcjonariusza Służby Więziennej na podstawie art. 263 ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 173, dalej w skrócie u.s.w.) od orzeczenia kończącego postępowanie dyscyplinarne?
2. jaki sąd jest właściwy do rozpoznania takiego odwołania?

Sąd drugiej instancji podniósł, że do sytuacji prawnej powoda mają zastosowanie przepisy u.s.w., a zwłaszcza przepisy regulujące odpowiedzialność dyscyplinarną, w tym art. 32, art. 231, art. 253 u.s.w. Sąd okręgowy zwrócił uwagę, że funkcjonariusze SW są jedynymi funkcjonariuszami służb mundurowych, dla których ustawodawca przewidział kognicję sądów powszechnych od orzeczeń organów dyscyplinarnych. Jeśli postępowanie dyscyplinarne od pewnego etapu ma toczyć się przed sądem powszechnym, to należy określić zasady procedury, według których ma być prowadzone, ustalić, z udziałem jakich podmiotów ma ono przebiegać oraz przed jakim sądem.

Sąd drugiej instancji ocenił, że przepis art. 263 u.s.w., regulujący odwołanie funkcjonariusza SW od orzeczeń organów dyscyplinarnych, stanowi egzemplifikację działalności legislacyjnej bardzo złej jakości, gdyż wymaga zastosowania wykładni w istocie o charakterze prawotwórczym od samych podstaw.

Sąd Najwyższy, rozpoznając przedstawione zagadnienie prawne, nawiązał do wcześniej podjętej uchwały z 21 kwietnia 2016 r., III PZP 4/16, w której, dokonując funkcjonalnej i systemowej wykładni art. 263 u.s.w., uznał, że do postępowania sądowego wszczętego przez wniesienie odwołania do sądu pracy od orzeczenia lub postanowienia kończącego postępowanie dyscyplinarne stosuje się przepisy ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego.

Podzielając w pełni wyrażony w powołanej uchwale pogląd w zakresie rodzaju procedury przy rozpoznawaniu orzeczeń dyscyplinarnych organów SW, Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie statusu strony pozwanej w sprawie z odwołania złożonego do sądu pracy przez funkcjonariusza SW oraz wskazał sąd właściwy do rozpoznawania tego typu spraw.

Sąd Najwyższy, odnosząc się do treści art. 64 k.p.c., podkreślił, że żaden przepis prawa nie nadaje zdolności prawnej zarówno całej organizacji SW, jak i poszczególnym jednostkom organizacyjnym SW. SW nie jest również organizacją społeczną dopuszczoną do działania na podstawie obowiązujących przepisów. Zdolność sądowa w sprawie odpowiedzialności dyscyplinarnej przysługuje Skarbowi Państwa, który reprezentowany jest zgodnie z art. 67 § 2 k.p.c. przez organ jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej.

Kierując się charakterem odpowiedzialności dyscyplinarnej, zasadą dwuinstancyjności postępowania dyscyplinarnego oraz nawiązując do wcześniejszych uchwał z 13 sierpnia 2013 r. III PZP 4/13 i III PZP 5/13, których przedmiotem były spory ze stosunku służbowego funkcjonariuszy SW z art. 220 u.s.w., ostatecznie Sąd Najwyższy rozstrzygnął, że odwołanie wniesione przez obwinionego funkcjonariusza SW na podstawie art. 263 u.s.w. związane jest z działalnością jednostki organizacyjnej, w której funkcje organu pełni wyższy przełożony dyscyplinarny.

Rozpatrując drugie z zagadnień, dotyczące właściwości rzeczowej sądu do rozpoznania odwołania, o którym mowa w art. 263 u.s.w., Sąd Najwyższy przyjął, że sądem właściwym jest sąd okręgowy, zgodnie z ogólnymi zasadami k.p.c., tj. treścią art. 16 k.p.c. oraz art. 17 pkt 1 k.p.c. Przepis art. 16 k.p.c. stanowi, że do właściwości sądów rejonowych należą wszystkie sprawy cywilne w rozumieniu k.p.c., z wyjątkiem takich, co do których zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych, natomiast art. 17 pkt 1 k.p.c. przewiduje właściwość sądów okręgowych m.in. w sprawach o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe, z wyłączeniem spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz rozwiązanie przysposobienia.

Sprawa z odwołania funkcjonariusza SW od orzeczenia organu dyscyplinarnego SW jest sprawą cywilną (w znaczeniu procesowym) o prawa niemajątkowe. Wprawdzie określone kary, które mogą zapadać w postępowaniu dyscyplinarnym, mają wpływ na sytuację majątkową funkcjonariusza SW, to jednak dominującym dobrem podlegającym ochronie jest dotychczasowy status i dobre imię funkcjonariusza SW. Sąd Najwyższy, kwalifikując sprawę z odwołania funkcjonariusza SW jako sprawę niemajątkową, powołał się na utrwalone orzecznictwo, zgodnie z którym gdy celem postępowania jest ochrona zarówno interesu majątkowego, jak i niemajątkowego, decyduje supremacja jednego z tych elementów, w rozpatrywanym zaś przypadku chodzi o przewagę dobra o charakterze niemajątkowym.

Glosowana uchwała zasługuje na aprobatę. Niewątpliwie u.s.w. wprowadziła nowatorskie rozwiązania w zakresie podziału spraw ze stosunku służbowego (na marginesie – nawiązując do niektórych orzeczeń SN w określeniu roszczeń funkcjonariuszy służb mundurowych, nie należy moim zdaniem doszukiwać się jakichś różnych treści normatywnych w zwrotach typu: „sprawa wynikająca ze stosunku służbowego” oraz „sprawa ze stosunku służbowego”, należy traktować oba te wyrażenia synonimicznie).

Zgodnie z u.s.w. mamy sprawy załatwiane wyłącznie w obszarze organizacji służby oraz takie, które podlegają kognicji sądów, a w ramach tej drugiej kategorii sprawy rozstrzygane przed sądami administracyjnymi oraz sądami powszechnymi. Nowoczesne regulacje u.s.w. w zakresie podziału spraw nie ustrzegły się jednak istotnych wad legislacyjnych, w postaci braku precyzji w określeniu procesu, który będzie mieć zastosowanie przy rozpatrywaniu tego typu spraw, oraz stron uczestniczących w procesie.

Orzecznictwo SN sukcesywnie uzupełnia te luki, czego wyrazem jest glosowana uchwała. Z uwagi na okoliczność, że sprawy wynikające ze stosunku służbowego, w tym sprawy dyscyplinarne (w u.s.w. sprawy dyscyplinarne traktowane są odrębnie od spraw ze stosunku służbowego, pomimo że skutki prawne niektórych kar dyscyplinarnych mają bezpośredni wpływ na treść stosunku służbowego, a nawet jego zakończenie), mają praktyczne znaczenie dla organizacji służby, istniejące w orzecznictwie sądów powszechnych rozbieżności podlegają rozstrzygającej wykładni SN. Na marginesie zauważyć należy, że w u.s.w. można spotkać się z przepisami równie niedookreślonymi co do procedury, jak art. 18 ust. 5 u.s.w., który wskazuje tylko możliwość złożenia zażalenia do właściwego miejscowo sądu rejonowego w terminie 7 dni od dnia przeprowadzenia wymienionych w przepisie czynności służbowych.

Postępowanie dyscyplinarne w u.s.w. w swo­jej zasadniczej części ma charakter administracyjny, jest wyodrębnioną częścią prawa o organizacji służby. W wąskim tylko zakresie stosuje się do niego przepisy k.p.k. (art. 259 ust. 1 u.s.w.). Należy przyjąć, że stosunek (procesowy) pomiędzy obwinionym funkcjonariuszem SW a przełożonym dyscyplinarnym zawiązuje się w ramach uprzednio istniejącego stosunku służbowego o charakterze administracyjnoprawnym (materialnoprawnego). Istotnym novum jest jednak wyznaczenie właściwego organu sądowego niezależnie od administracyjnego charakteru postępowania, którego efektem jest konkretyzacja sytuacji funkcjonariusza SW w organizacji służby.

Za sądem administracyjnym do rozstrzygania spraw z zakresu administracji służby przemawia rodzaj stosunku prawnego wiążącego funkcjonariusza SW z organami SW. Prawodawca zrezygnował jednak z tego prostego przełożenia, kierując się szybkością postępowania oraz możliwością badania przez sąd powszechny faktycznych podstaw zaskarżonych orzeczeń dyscyplinarnych (sądy administracyjne orzekałyby tylko z punktu widzenia legalności orzeczeń dyscyplinarnych).

Sąd Najwyższy słusznie uznaje w glosowanej uchwale, nawiązując do uchwały z 21 kwietnia 2016 r., III PZP 4/16, że postępowanie sądowe z odwołania funkcjonariusza SW jest postępowaniem kontrolnym stanowiącym konsekwencję postępowania dyscyplinarnego, do którego powinno się stosować regulacje k.p.c. SW ujmowana zarówno jako cała struktura organizacyjna (art. 1 u.s.w.) oraz przez poszczególne jednostki organizacyjne (art. 8 ust. 1 pkt 1–4 u.s.w.), nie posiada zdolności sądowej. Taką zdolność jako osoby prawnej (art. 33 k.c.) posiada Skarb Państwa (art. 64 § 1 k.p.c.). Jednostki organizacyjne SW są jednostkami organizacyjnymi Skarbu Państwa, z których działalnością wiążą się dochodzone roszczenia funkcjonariuszy SW (art. 67 § 2 k.p.c.).

W sytuacji funkcjonariusza SW odwołującego się w trybie art. 263 u.s.w. chodzi o jednostkę organizacyjną kierowaną przez wyższego przełożonego dyscyplinarnego wydającego orzeczenie dyscyplinarne. Przy czym za Skarb Państwa czynności procesowych zasadniczo nie podejmują organy jednostek organizacyjnych SW w postaci Dyrektora Generalnego SW czy dyrektora okręgowego SW bądź organu administracji publicznej, jakim jest Minister Sprawiedliwości (art. 7 pkt 1–2, art. 32 ust. 1, art. 63 ust. 2 w zw. z art. 231 ust. 8 u.s.w.), którzy pełnią funkcję wyższych przełożonych dyscyplinarnych w SW, ale zgodnie z art. 7 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz.U. z 2016 r. poz. 2261) – Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa. Należy uznać racje Sądu Najwyższego, który kwalifikując sprawę z odwołania funkcjonariusza SW w trybie art. 263 u.s.w., wskazał, że celem tego postępowania jest przede wszystkim ochrona niemajątkowych interesów uprawnionegoPor. T. Przesławski, Odpowiedzialność Skarbu Państwa związana z działalnością Służby Więziennej. Roszczenia osób pozbawionych wolności. Roszczenia funkcjonariuszy Służby Więziennej, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2016, s. 222–223.. Do trafnych wywodów SN w zakresie dobra chronionego w postępowaniu odwoławczym, jakimi są: dobre imię funkcjonariusza SW oraz jego dotychczasowy status w strukturze służby, dodać można, że do ochrony godności funkcjonariusza w środowisku zawodowym nie będą mieć zastosowania ogólne przepisy ochrony dóbr osobistych (art. 23 i 24 k.c.), chyba że w postępowaniu sądowym udałoby się wykazać, że sprawa dyscyplinarna miała charakter pozorny i służyła innemu celowi aniżeli potępienie zachowań godzących w dobre imię służby.