T eza glosowanego wyroku:

Nie można przyjąć, że wniosek o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, złożony w trybie art. 148 k.k.s., jest jednocześnie aktem oskarżenia albo akt ten zastępuje. Ustawodawca dał temu wyraz w art. 148 § 6 k.k.s., nie zezwalając sądowi na rozpoznanie sprawy na podstawie takiego wniosku, lecz nakazując, w przypadku jego nieuwzględnienia, niezwłoczny zwrot sprawy organowi wnoszącemu go. Dopiero skutkiem takiego zwrotu może być wniesienie aktu oskarżenia.

W dniu 30 marca 2015 r. Sąd Najwyższy wydał wyrok, sygn. II KK 36/15http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia3/II%20KK%2036-15.pdf , w którym określił jednoznacznie skutki procesowe złożenia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności oraz konsekwencje prawne nieuwzględnienia tego wniosku przez sąd. W uzasadnieniu glosowanego orzeczenia wskazał on, że w przypadku nieuznania przez właściwy sąd zasadności wniosku w przedmiocie udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności należy – na podstawie art. 148 § 6 k.k.s. – niezwłocznie zwrócić sprawę finansowemu organowi postępowania przygotowawczego. Niedopuszczalne jest wydanie przez sąd pierwszej instancji, na podstawie przedmiotowego wniosku, innego orzeczenia niż wyrok o udzielenie zgody na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. W przypadku wydania takiego orzeczenia należy uznać, że zapadło ono w sytuacji braku właściwej skargi w postaci aktu oskarżenia, a więc zachodzi rażąca obraza przepisów postępowania o randze bezwzględnej przesłanki odwoławczej. Sąd Najwyższy jednoznacznie stwierdził, że nie można przyjąć, aby wniosek o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, złożony w trybie art. 148 k.k.s., był jednocześnie aktem oskarżenia albo akt ten zastępował. Zdaniem Sądu ustawodawca dał temu wyraz w art. 148 § 6 k.k.s., w którym nie zezwolił sądowi na rozpoznanie sprawy na podstawie takiego wniosku. Skutkiem złożenia tego rodzaju skargi jest wszczęcie postępowania jurysdykcyjnego oraz konieczność ustosunkowania się sądu do treści wniosku wyłącznie w granicach w nim postulowanych. W przypadku nieuwzględnienia wniosku w tym przedmiocie przepis ten nakazuje niezwłoczny zwrot sprawy finansowemu organowi postępowania przygotowawczego.

Powyższe stanowisko – w pełni zasługujące na akceptację – ma doniosłe znaczenie dla praktyki. Określenie, że dana skarga nie jest surogatem aktu oskarżenia, ma daleko idące skutki dla sprawcy i gwarancji jego praw, gdyż w dalszym postępowaniu skarga ta nie może zastąpić aktu oskarżenia, a tym samym pełnić wszelkich jego funkcji. Jest też wskazówką dla sądów procedujących w tym przedmiocie, że w przypadku nieuwzględnienia wniosku nie dysponują skargą uprawnionego oskarżyciela do dalszego rozpoznania sprawy i są zobowiązane zwrócić wniosek autorowi tej szczególnej skargi.

W doktrynie obok aktu oskarżenia rozróżnia się szczególny rodzaj skargi zasadniczej będący jego surogatem. T. Grzegorczyk definiuje surogat aktu oskarżenia jako akt woli uprawnionego oskarżyciela zawierający żądanie pociągnięcia oskarżonego przez sąd do odpowiedzialności karnej, dla którego ustawodawca przewidział jednak formę różniącą się od aktu oskarżeniaT. Grzegorczyk, Wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym jako surogat aktu oskarżenia, (w:) Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi S. Stachowiakowi, pod red. A. Gereckiej-Żołyńskiej, P. Góreckiego, H. Paluszkiewicz, P. Wilińskiego, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2008, s. 97.. W literaturze przedmiotu takie akty woli nazywane są również czynnościami zastępującymi akt oskarżeniaTakiego określenia użył S. Stachowiak, (w:) T. Nowak, S. Stachowiak, Prawo karne procesowe, dynamika postępowania, t. I, Oficyna Wydawnicza Branta, s. 75.lub quasi-aktami oskarżeniaTakiego określenia użył K. Zgryzek, Skargi zastępujące akt oskarżenia w polskim procesie karnym, (w:) Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi S. Stachowiakowi, pod red. A. Gereckiej-Żołyńskiej, P. Góreckiego, H. Paluszkiewicz, P. Wilińskiego, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2008, s. 418..

Nie ulega wątpliwości, że część skarg zasadniczych jest surogatem aktu oskarżenia. Tak jest w przypadku wniosku o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym i wniosku o warunkowe umorzenie postępowaniaTamże, s. 417.. Są to nie tylko skargi zasadnicze, ale także czynności zastępujące akt oskarżenia. Oba pisma są więc takimi aktami woli oskarżyciela publicznego, w których żąda on pociągnięcia oskarżonego do odpowiedzialności karnej przez sąd. W przypadku gdy oskarżony sprzeciwia się warunkowemu umorzeniu lub gdy według sądu takie umorzenie jest niezasadne, ustawodawca w art. 341 § 2 k.p.k. wyraźnie wskazał, że „wniosek prokuratora o warunkowe umorzenie postępowania zastępuje akt oskarżenia”. Jednocześnie prokurator jest zobowiązany do uzupełnienia przedmiotowego wniosku w terminie 7 dni. Zatem w takim przypadku ustawodawca nie wymaga, aby oskarżyciel zamiast tego wniosku sporządził i wniósł nową skargę w postaci aktu oskarżenia. W przypadku braku podstaw do warunkowego umorzenia postępowania do dalszego rozpoznania sprawy w przedmiocie odpowiedzialności karnej oskarżonego wystarczający jest wniosek o warunkowe umorzenie postępowania, który pełni w tym przypadku rolę aktu oskarżenia. W związku z tym sąd jest zobligowany kontynuować postępowanie na podstawie wniosku o warunkowe umorzenie postępowania, po uzupełnieniu przez prokuratora jego wymogów formalnych.

Także w przypadku postępowania przyspieszonego ustawodawca wskazał, że wniosek o rozpoznanie sprawy w tym trybie zastępuje akt oskarżenia. W przypadku gdy sąd stwierdzi, że sprawy nie można rozpoznać w postępowaniu przyspieszonym z zachowaniem dopuszczalnego czasu przerw w rozprawie, określonego w art. 517f § 1 k.p.k., rozpoznaje ją w dalszym ciągu w trybie zwyczajnym. Zatem ustawodawca nie wymaga, aby oskarżyciel – w celu zainicjowania postępowania w trybie zwyczajnym – był zobowiązany złożyć nową skargę, legitymując jednocześnie sąd do rozpoznania sprawy w dalszym ciągu na podstawie przedmiotowego wniosku.

Jednak prawidłowa kwalifikacja danego rodzaju skargi jako surogatu aktu oskarżenia jest w praktyce trudna. Pokazuje to wniosek o umorzeniu postępowania wobec niepoczytalności sprawcy i zastosowanie wobec niego środka zabezpieczającego. Jeszcze do niedawna w doktrynie nie był jasny charakter prawny tej skargi zasadniczej. Część przedstawicieli zaliczała ją do czynności zastępujących akt oskarżenia, jednakże nie brak było także głosów odmawiających mu takiego właśnie charakteruZa uznaniem tej skargi jako surogatu aktu oskarżenia opowiedział się S. Stachowiak, (w:) Prawo karne procesowe, dynamika postępowania, s. 75–77. Tak też M. Jeznach, Akt oskarżenia, „Prokuratura i Prawo” 2006, z. 11, s. 102 oraz C. Kulesza, (w.) P. Hofmański (red.), System prawa karnego procesowego. Zagadnienia ogólne, LexisNexis, t. III, cz. 1, s. 608. T. Grzegorczyk wskazuje, że wniosek ten nie może być uznany za wyraz woli pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej, skoro jego przedmiotem nie jest orzeczenie o odpowiedzialności sprawcy, ale umorzenie postępowania z uwagi na brak winy: T. Grzegorczyk, Wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu przyspieszonym jako surogat aktu oskarżenia, (w:) Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi S. Stachowiakowi, s. 98.. Ostatecznie spór ten rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale z 26 września 2002 r., I KZP 13/02OSNKW 2002, nr 11–12, poz. 88. , odmawiając przedmiotowej skardze roli surogatu aktu oskarżenia. W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy wskazał, że wniosek przewidziany w art. 324 k.p.k. to żądanie wszczęcia przez sąd postępowania w przedmiocie umorzenia procesu z uwagi na wyłączenie odpowiedzialności sprawcy, wobec jego niepoczytalności i jednoczesnej potrzeby zastosowania wobec niego środka zabezpieczającego. Ponieważ wniosek ten dotyczy innych kwestii niż akt oskarżenia oraz skargi pełniące rolę aktu oskarżenia, nie może być on traktowany jak akt oskarżenia, i to z wszelkimi tego konsekwencjami. Nadto w przypadku przedmiotowego wniosku ustawodawca nie zastrzegł, że pełni on rolę właśnie aktu oskarżenia, a tam, gdzie ustawodawca chce, aby określone oświadczenie woli strony mające charakter skargi, a niebędące aktem oskarżenia, pełniło jego rolę, wyraźnie to zastrzega.

Podobne trudności w sklasyfikowaniu skargi jako surogatu aktu oskarżenia wystąpiły na gruncie regulacji dotyczącej wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności.

Zgodnie z treścią art. 145 § 1 k.k.s. w razie wystąpienia przez sprawcę o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności finansowy organ postępowania przygotowawczego może, zamiast aktu oskarżenia, wnieść niezwłocznie do sądu wniosek o udzielenie takiego zezwolenia. Ustawodawca użył tu zwrotu „zamiast aktu oskarżenia”. Określenie to spowodowało, że w literaturze przedmiotu wniosek ten został uznany za skargę zastępującą akt oskarżeniaT. Razowski, (w:) P. Kardas, G. Łabuda, T. Razowski, Kodeks karny skarbowy, Komentarz Lex, wyd. 2, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2012, s. 1053. Skargę tę za substytut aktu oskarżenia uznaje także I. Zgoliński, Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w prawie karnym skarbowym, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2011, s. 186.. Także w judykaturze wniosek ten tak był traktowany i w przypadku jego nieuwzględnienia sądy wydawały wyroki skazujące, jak miało to miejsce m.in. w stanie faktycznym glosowanego wyroku.

Niewątpliwie wniosek ten jest rodzajem skargi zasadniczej, inicjującym postępowanie w przedmiocie udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialnościJ. Zagrodnik, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, wyd. 2, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2014, s. 845., chociaż w literaturze przedmiotu pojawiają się także głosy za uznaniem tego wniosku za skargę etapowąTak za A. Światłowskim przyjął D. Świecki, Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, „Przegląd Sądowy” 2001, nr 3, s. 106..

Prawidłowe ustalenie charakteru tego wniosku, tj. czy jest to substytut aktu oskarżenia, jest kluczowe dla rozstrzygnięcia kwestii, jak ma postąpić sąd w przypadku nieuwzględnienia wniosku.

W doktrynie przyjmuje się, że do ustalenia, czy dana skarga zastępuje akt oskarżenia, należy zbadać, czy spełnia ona wymogi formalne, jakie powinien posiadać akt oskarżenia, a także czy możliwe jest na tej podstawie kontynuowanie postępowania przez sąd w przypadku nieuwzględnienia wnioskuK. Zgryzek, Skargi zastępujące akt oskarżenia w polskim procesie karnym, (w:) Skargowy model procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi S. Stachowiakowi, s. 423..

Wymogi formalne wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności ustawodawca określił w treści art. 145 § 2 i 3 k.k.s. Wniosek ten powinien zawierać: imię i nazwisko sprawcy oraz inne dane określające jego tożsamość, dokładne określenie czynu zarzucanego sprawcy ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia, a zwłaszcza wysokości uszczuplonej lub narażonej na uszczuplenie należności publicznoprawnej, wskazanie przepisów Kodeksu, pod które zarzucany czyn podpada, dokładne określenie wykonanych przez sprawcę obowiązków, o których mowa w art. 143 § 1–3 k.k.s., a także wskazanie sądu właściwego do udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Wniosek ten powinien także zawierać uzasadnienie, które może być ograniczone do wskazania dowodów świadczących o tym, że wina sprawcy i okoliczności popełnienia czynu zabronionego nie budzą wątpliwości, a ponadto innych okoliczności świadczących o tym, że w danej sprawie można zezwolić na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, w szczególności ze względu na to, że jest to wystarczające dla zaspokojenia uzasadnionego interesu finansowego Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innego uprawnionego podmiotu.

Pozornie wymogi formalne tej skargi są zbliżone do wymogów formalnych aktu oskarżenia, zakreślając granice podmiotowo-przedmiotowe postępowania, z tą jednak różnicą, że akt oskarżenia powinien także zawierać listę osób, których wezwania oskarżyciel żąda, oraz wykaz innych dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie głównej domaga się oskarżyciel. Różnica ta wynika z tego, że na posiedzeniu w kwestii udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności nie przeprowadza się postępowania dowodowego. Zatem wniosek ten – bez uzupełnienia przez jego autora – nie może pełnić roli aktu oskarżenia, gdyż nie zawiera on tak istotnej części, jaką jest wykaz osób i dowodów, których wezwania oskarżyciel żąda lub których przeprowadzenia na rozprawie głównej domaga się oskarżyciel. Brak jest także regulacji nakazującej oskarżycielowi publicznemu, w razie nieuwzględnienia tej skargi przez sąd lub sprzeciwienia się sprawcy, uzupełnienie wniosku o te wykazy, jak ma to miejsce w przypadku wniosku o warunkowe umorzenie postępowania.

Kolejnym krokiem do rozstrzygnięcia, czy wniosek ten zastępuje akt oskarżenia, jest ustalenie, czy w przypadku nieuwzględnienia wniosku możliwe jest – na jego podstawie – kontynuowanie postępowania przez sąd.

Na tle tych rozważań należy wskazać funkcje zasadniczej skargi, jaką jest akt oskarżenia. Otóż skarga ta pełni, obok funkcji impulsu procesowego, informacyjnej i bilansującej, także funkcję obligującąC. Kulesza, (w:) System prawa karnego procesowego. Zagadnienia ogólne, s. 609. W doktrynie wskazuje się, że funkcja bilansująca jest charakterystyczna wyłącznie dla aktu oskarżenia, natomiast pozostałe funkcje pełnią także pozostałe skargi występujące w k.p.k.: S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny, LexisNexis, Warszawa 2013, s. 272. . Do cech tej ostatniej funkcji w literaturze przedmiotu zalicza się m.in. niedopuszczalność wszczęcia postępowania sądowego bez skargi uprawnionego oskarżyciela oraz zobowiązanie sądu do rozpatrzenia skargi w jej granicachS. Waltoś, Akt oskarżenia w procesie karnym, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1963, s. 12..

Ustalenie, czy w danej sprawie występuje skarga uprawnionego oskarżyciela, jest bardzo istotne, gdyż jej brak skutkuje stwierdzeniem bezwzględnej przyczyny odwoławczej, o której mowa w art. 439 § 1 pkt 9 k.p.k. w zw. z art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k., oraz koniecznością uchylenia wyroku i umorzeniem postępowania.

Zgodnie z treścią przepisu art. 145 § 1 k.p.k. do wniesienia – zamiast aktu oskarżenia – wniosku o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności uprawniony jest wyłącznie finansowy organ postępowania przygotowawczego. Jednak prawo do złożenia wniosku przysługuje sprawcy także, gdy postępowanie przygotowawcze prowadzi inny niż finansowy organ postępowania przygotowawczego. Wynika to z art. 134 § 4 k.k.s., zgodnie z którym w przypadku zgłoszenia przez sprawcę czynu zabronionego tego wniosku i po otrzymaniu przez niego pisemnego pouczenia o warunkach dopuszczalności tego środka karnego przekazanie sprawy właściwemu finansowemu organowi postępowania przygotowawczego jest obowiązkowe.

W doktrynie także przyjmuje się, że w przypadku prowadzenia postępowania przygotowawczego w sprawie o czyn karny skarbowy przez inny niż finansowy organ postępowania przygotowawczego sprawca czynu karnego skarbowego nie traci uprawnień do skorzystania z dobrodziejstwa instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności. Zatem uprawnienia do skorzystania z tego środka karnego mają też sprawcy czynów karnych skarbowych podlegający jurysdykcji sądów wojskowychH. Skwarczyński, Uprawnienia Żandarmerii Wojskowej w postępowaniu karnym skarbowym, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2001, z. 3–4, s. 36., pomimo że postępowanie przygotowawcze w tej kategorii spraw prowadzi Żandarmeria Wojskowa. W przypadku zgłoszenia przez sprawcę czynu karnego skarbowego, podlegającego orzecznictwu sądu wojskowego, wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, przekazanie sprawy finansowemu organowi postępowania przygotowawczego jest obowiązkoweTamże.. Należy podkreślić, że – na podstawie art. 121 § 3 k.k.s. – oskarżycielem publicznym w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe przed wojskowym sądem garnizonowym lub w sprawach o przestępstwa skarbowe przed wojskowym sądem okręgowym jest wyłącznie prokurator do spraw wojskowych. W przypadku zatem nieuwzględnienia przez sąd wniosku finansowego organu postępowania przygotowawczego w przedmiocie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności i uznania, że wniosek ten pełni rolę aktu oskarżenia, zaistniałaby przesłanka braku skargi uprawnionego oskarżyciela. Skargę tę wniósł do sądu finansowy organ postępowania przygotowawczego, a w toku takiej procedury prokurator do spraw wojskowych – jedyny uprawniony oskarżyciel do wnoszenia aktu oskarżenia w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych – zostałby pominięty.

Kolejną cechą funkcji obligującej jest zobowiązanie sądu do rozpatrzenia skargi w jej granicach. Zobowiązanie to oznacza, że sąd nie może przekroczyć zakreślonych przez skargę granic postępowania sądowegoS. Waltoś, Akt oskarżenia w procesie karnym, s. 12.. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że chodzi o granice przedmiotowe i podmiotowe, zatem sąd, rozpatrując sprawę, musi zachować tożsamość co do oskarżonego i zarzucanego mu czynuTamże.. Jednakże należy wskazać, że obok tych elementów istnieje jeszcze jeden, co do którego sąd musi zachować granice wyznaczone skargą. Otóż skarga zastępująca akt oskarżenia musi dotyczyć tych samych kwestii co akt oskarżeniaTak wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z 26 września 2002 r., I KZP 13/02.. Jest to element różnicujący sposób załatwienia aktu oskarżenia i skarg go zastępujących, a wniosku niebędącego jego surogatem, jak ma to miejsce m.in. w przypadku wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środka zabezpieczającego.

W doktrynie akt oskarżenia definiuje się jako wniosek o wszczęcie postępowania sądowego i rozpoznanie sprawy przez sąd, a także wniosek o ukaranie oskarżonegoJ. Tylman, (w:) J. Tylman, T. Grzegorczyk, Polskie postępowanie karne, wyd. 8, LexisNexis, Warszawa 2011, s. 742.. Wniosek o dobrowolne poddanie się odpowiedzialności dotyczy innych kwestii niż akt oskarżenia i skargi pełniące rolę tego aktu, w związku z tym nie zawiera wniosku o ukaranie. Charakter szczególnej odpowiedzialności ponoszonej w trybie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności był przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego, który w wyroku z 8 stycznia 2008 r., P 35/06OTK-A 2008, nr 1, poz. 1., podkreślił, że w tym przypadku występuje szczególna forma odpowiedzialności prawnej związana z zastosowaniem środków represyjnych, a nie z wymierzeniem kary. Instytucja w postaci dobrowolnego poddania się odpowiedzialności zastępuje wymierzenie kary za przestępstwo lub wykroczenie skarbowe i pełni przede wszystkim funkcję egzekucyjno-kompensacyjną wraz z dolegliwością majątkową.

Podobne stanowisko zajęła doktryna. Otóż uznaje się, że istotą instytucji dobrowolnego poddania się odpowiedzialności jest zaakceptowanie przez sprawcę dolegliwości, którą jest ekwiwalent kary grzywnyA. Światłowski, Jedna czy wiele procedur karnych, Arche 2008, s. 200.. Ponadto w literaturze przedmiotu wskazuje się, że istotą tej instytucji jest degresja karaniaM. Stepanow, Konsensualne rozstrzyganie w sprawach karnych skarbowych, „Prokuratura i Prawo” 2001, z. 11, s. 66.. Zatem sprawca czynu karnego skarbowego, w przypadku skorzystania z dobrodziejstwa tej instytucji, nie ponosi kary grzywny, ale dolegliwość majątkową stanowiącą jej ekwiwalent. Tym samym należy uznać, że sprawca nie zostaje ukarany.

W związku z powyższym w doktrynie powstała wątpliwość co do charakteru wyroku w przedmiocie udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Otóż D. Świecki uważa, że orzeczenie w przedmiocie udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności ustala jedynie sprawstwo, a w przypadku uznania, że stwierdza ono także winę sprawcy, dochodziłoby do przełamania zasady domniemania niewinnościD. Świecki, Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, s. 114.. Z kolei T. Razowski nie podziela zapatrywania, że wyrok ten ustala jedynie sprawstwo. Jego zdaniem orzeczenie to stwierdza zarówno sprawstwo, jak i winę sprawcy, w konsekwencji zatem przełamuje zasadę domniemania niewinnościT. Razowski, (w:) Kodeks karny skarbowy, s. 1072–1074. Także J. Raglewska i J. Raglewski przedstawiają pogląd, że wyrok ten stanowi przykład orzeczenia przypisującego odpowiedzialność karną sprawcy za popełnienie przestępstwa skarbowego albo wykroczenia skarbowego, a tym samym przełamującego zasadę domniemania niewinności: J. Raglewska, J. Raglewski, Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności za przestępstwo skarbowe, a ustawowy wymóg braku skazania za ten rodzaj czynu karalnego, „Prokuratura i Prawo” 2015, z. 7–8, s. 178.. Jednocześnie autor uznaje, że orzeczenie to nie ma charakteru orzeczenia skazującegoT. Razowski, (w:) Kodeks karny skarbowy, s. 1058.. Orzeczeniu temu odmawia charakteru skazującego także G. SkowronekG. Skowronek, Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności na gruncie Kodeksu karnego skarbowego, „Prokuratura i Prawo” 2005, z. 3, s. 155.. W literaturze przedmiotu przedstawiany jest też pogląd, że orzeczenie w tym przedmiocie – ze względu na swą treść – ma takie same skutki jak orzeczenie rozstrzygające o kwestii odpowiedzialności prawnej sprawcy za zarzucany mu czyn zabroniony w sensie pozytywnym, tj. orzeczenie związane z przypisaniem odpowiedzialności karnej, jak ma to miejsce w przypadku wyroku skazującego. Z uwagi jednak, że orzeczenie w przedmiocie udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności nie podlega wpisowi do KRK, jego zrównanie w zakresie skutków z prawomocnym orzeczeniem kończącym postępowanie w sprawie, w sensie pozytywnego rozstrzygnięcia o przedmiocie postępowania, ma zasięg ograniczonyZ. Gostyński, Komentarz do Kodeksu karnego skarbowego, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2000, s. 249.. Także J. Michalski wskazuje, że orzeczenie w tym przedmiocie pociąga za sobą takie same skutki, jak prawomocne orzeczenie kończące postępowanie w sprawieJ. Michalski, Komentarz do Kodeksu karnego skarbowego, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 2000, s. 46–47..

W celu wyjaśnienia charakteru orzeczenia w przedmiocie udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności należy odpowiedzieć na pytanie: czym jest odpowiedzialność karna? Jest to rodzaj odpowiedzialności prawnej polegający na powinności poniesienia przez dany podmiot konsekwencji w prawie karnym za konkretne przestępstwoS. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, wyd. 11, LexisNexis, Warszawa 2013, s. 26.. Dawniej przyjmowano, że odpowiedzialność karna jest ściśle związana z karą, jednakże obecnie wskazuje się, że jest to odpowiedzialność realizowana poprzez stosowanie nie tylko kar, ale wszelkich środków reakcji karnej wobec sprawcy przestępstwa. Takie ujęcie jest uwzględnieniem tendencji rozwojowych współczesnego prawa karnego, w którym przewidziano także inne niż kara środki reakcji na przestępstwoT. Kozioł, Warunkowe umorzenie postępowania karnego, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2009, s. 31–32..

Niewątpliwie wyrokiem udzielającym zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności są nakładane na sprawcę czynu karnego skarbowego konsekwencje określone w Kodeksie karnym skarbowym za ten właśnie czyn, niebędące jednak karą. Zatem należy przyjąć, że wyrok w tym przedmiocie rozstrzyga o odpowiedzialności karnej sprawcy. Czy wobec tego można jednak uznać, że jest to wyrok skazujący? W literaturze przedmiotu odmawia się takiego charakteru np. wyrokowi warunkowo umarzającemu postępowanie karne. Otóż wskazuje się, że za odmową nadania temu orzeczeniu charakteru skazującego przemawia, po pierwsze, brak pociągnięcia za sobą zmiany statusu sprawcy, tj. nienadanie mu statusu skazanego, a po drugie, brak w tym orzeczeniu rozstrzygnięcia co do kary i środków karnych. Autor wskazuje także, że ustawodawca wyraźnie rozróżnia wyrok skazujący i wyrok warunkowo umarzający (jak dokonuje tego np. w art. 414 § 1, art. 415 § 5, art. 444 czy art 629 k.p.k.)Tamże, s. 35–37. Warunkowe umorzenie postępowania jako instytucję zwalniającą sprawcę od wydania wyroku skazującego uznaje – za Z. Ćwiąkalskim – K. Juszka, Wpływ kształtu wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne na efektywność instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego, „Prokuratura i Prawo” 2016, z. 6, s. 66. . Takie same argumenty przemawiają za nieuznaniem wyroku w przedmiocie udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności za wyrok skazujący. Także w tym przypadku sprawca nie nabywa statusu osoby skazanej, a nałożone na niego obowiązki nie stanowią kary.

Ustalając zatem charakter przedmiotowego orzeczenia, należy uznać, że jest to orzeczenie materialne, które rozstrzyga kwestię odpowiedzialności karnej sprawcy za zarzucany mu czyn, jest zatem decyzją o zasadniczym przedmiocie procesu. Wyrok ten pociąga za sobą skutki powagi rzeczy osądzonej. W przypadku uwzględnienia przez sąd wniosku w tym przedmiocie nie dochodzi jednak do skazania sprawcy. Prawomocny wyrok o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności nie podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Karnego, a uiszczenie określonej kwoty tytułem kary grzywny za przestępstwo skarbowe w drodze dobrowolnego poddania się odpowiedzialności nie stanowi przesłanki recydywy skarbowej, o której mowa w art. 37 § 1 pkt 4 k.k.s., zatem na sprawcę nakładane są obowiązki, które nie stanowią kary.

W świetle powyższych ustaleń należy wskazać, że sąd – pomimo zachowania tożsamości podmiotowej i przedmiotowej – nie może sprawcy skazać, jeżeli w skardze brak było żądania w tej kwestii, a skarga ta zawiera żądanie nałożenia na sprawcę innych niż kara konsekwencji, jak ma to miejsce w przypadku wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, wobec sprawcy, który skorzystał z dobrodziejstwa tej instytucji, nie mają zastosowania konsekwencje skazania wynikające z mocy prawaG. Skowronek, Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności na gruncie Kodeksu karnego skarbowego, s. 164.. Zatem orzeczenie to wywiera inne skutki niż orzeczenie skazujące.

Wobec tego wydanie na podstawie wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności wyroku skazującego i wymierzenie sprawcy kary za zarzucany czyn zabroniony byłoby – wobec braku wniosku o ukaranie – wyjściem przez sąd poza granice skargi.

Przy ustalaniu charakteru wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności należy zwrócić uwagę także na treść art. 145 k.k.s. Ustawodawca użył tu określenia „zamiast”, co jest źródłem rozbieżności przy ustaleniu charakteru przedmiotowego wniosku. Takiego samego określenia ustawodawca użył na gruncie regulacji art. 336 § 1 k.p.k. W przypadku jednak warunkowego umorzenia postępowania ustawodawca określił wprost, że w razie gdy oskarżony sprzeciwia się warunkowemu umorzeniu, jak również wtedy, gdy sąd uznaje, że warunkowe umorzenie byłoby nieuzasadnione, kieruje sprawę na rozprawę. W takim przypadku wniosek prokuratora o warunkowe umorzenie postępowania zastępuje akt oskarżenia.

Inaczej jest z wnioskiem o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności. Ustawodawca nie dokonał tu zastrzeżenia, że w przypadku nieuwzględnienia przez sąd tego wniosku pełni on rolę aktu oskarżenia. Jednocześnie w treści art. 148 § 6 k.k.s. ustawodawca wskazał, że jeżeli sąd uzna, iż nie zachodzą podstawy do uwzględnienia wniosku, niezwłocznie zwraca sprawę finansowemu organowi postępowania przygotowawczego. Z regulacji tej jednoznacznie wynika, że w takim przypadku sąd może jedynie zwrócić sprawę organowi, który wniosek złożył.

Zatem sąd jest ściśle związany ramami wniosku. Jest on zobligowany do wydania dwojakiego orzeczenia, tj. może albo wyrazić zgodę na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności i orzec w tym przedmiocie wyrokiem, albo takiej zgody nie wyrażając, zwrócić sprawę finansowemu organowi postępowania przygotowawczego. W tym ostatnim przypadku ustawodawca nie określił, jaki rodzaj orzeczenia powinien zapaść. W literaturze przedmiotu podnosi się, że w razie nieuwzględnienia wniosku finansowego organu postępowania przygotowawczego sąd orzeka postanowieniem, na które nie przysługuje zażalenieT. Razowski (w:) Kodeks karny skarbowy, s. 1076..

Podkreślenia wymaga, że sąd, na podstawie wniosku finansowego organu postępowania przygotowawczego, nie tylko nie może skazać sprawcy, ale nie ma nawet możliwości wydania wyroku w kwestii udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności modyfikującego treść wniosku.

Brak uprawnień do modyfikacji wniosku wynika bezpośrednio z przepisu art. 148 § 5 k.k.s. W doktrynie dokonanie modyfikacji przez sąd w przypadku przedmiotowego wniosku zostało ocenione jako naruszenie zasady negocjacji, w wyniku której strony postępowania, tj. sprawca i finansowy organ postępowania przygotowawczego, zawarły porozumienie co do zakresu zezwolenia. Nawet dokonanie takich modyfikacji na zgodny wniosek stron jest niedopuszczalne w świetle przepisów regulujących instytucję dobrowolnego poddania się odpowiedzialnościD. Świecki, Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, s. 110–111..

Kwestia ta była także przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który w wyroku z 11 kwietnia 2011 r., sygn. akt V KK 59/11OSNKW 2011, nr 8, poz. 73., uznał niedopuszczalność dokonania przez sąd zmiany wniosku w tym przedmiocie. W uzasadnieniu wyroku Sąd wskazał, że „(...) badający warunki dobrowolnego poddania się odpowiedzialności sąd obowiązany jest do hipotetycznego określenia granic represji w odniesieniu do konkretnego, będącego przedmiotem rozstrzygania, przestępstwa skarbowego oraz do kontroli, czy wysokość kwoty uiszczonej przez sprawcę tytułem kary grzywny mieści się w tych granicach”. Nadto Sąd wskazał, że inna ocena sądu co do zasadności poczynionych przez finansowy organ postępowania przygotowawczego uzgodnień, np. co do wielkości kwoty uiszczonej z tytułu kary grzywny, uprawnia sąd wyłącznie do uznania braku podstaw do uwzględnienia wniosku i do zwrócenia go autorowi wniosku. Zatem sąd jest ściśle związany treścią wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, a wydanie orzeczenia modyfikującego treść wniosku skutkować powinno jego uchyleniem i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania. Inna ocena sądu co do zasadności poczynionych uzgodnień, nawet w przypadku, gdy chodzi tylko o wysokość kwoty uiszczonej z tytułu kary grzywny, uprawnia sąd jedynie do uznania braku podstaw do uwzględnienia wniosku i do zwrócenia go organowi finansowemu.

Na tej podstawie należy uznać, że sąd, rozpoznając wniosek o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, nie posiada uprawnień do żadnej zmiany wniosku. Zatem nie może on nie tylko zmodyfikować np. nakładanych na sprawcę obowiązków, ale tym bardziej nie może on zmienić zakresu żądania oskarżyciela i skazywać sprawcy.

Wobec powyższego należy uznać, że użyty przez ustawodawcę w przepisie art. 145 k.k.s. zwrot „zamiast” aktu oskarżenia jest wskazówką, iż wniosek ten może być sporządzony w okolicznościach uzasadniających sporządzenie aktu oskarżenia, jednakże wniosek ten nie zastępuje aktu oskarżenia. Jest to alternatywna skarga, jaką może skierować do sądu finansowy organ postępowania przygotowawczego obok aktu oskarżenia.

W pełni zatem należy zgodzić się z poglądem Sądu Najwyższego, że wniosek ten nie zastępuje aktu oskarżenia. Złożenie przedmiotowego wniosku inicjuje postępowanie sądowe jedynie w przedmiocie udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, a sąd zobligowany jest do rozpoznania sprawy w granicach postulowanych we wniosku.

Glosowany wyrok zmierza do ugruntowania już zapoczątkowanej przez Sąd NajwyższyPodobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 4 grudnia 2013 r., II KK 174/13, LEX nr 1461255. linii orzeczniczej zasługującej na aprobatę, pozwalającej usunąć rozbieżności doktryny i praktyki w tym zakresie i ustalić prawidłowy sposób rozpoznawania tego rodzaju wniosków przez sądy. Stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy jest też zagwarantowaniem sprawcy, że na podstawie tej szczególnej skargi może nastąpić wyłącznie konsensualny sposób załatwienia sprawy lub jej zwrot autorowi skargi. W przypadku wyrażenia przez sprawcę woli dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, a więc rozpoznania sprawy w trybie nieprowadzącym do skazania, nie może być on zaskakiwany orzeczeniem skazującym. Jednoznaczne ustalenie, że do wszczęcia postępowania prowadzącego do skazania niezbędna jest osobna skarga, pozwala zagwarantować sprawcy realizację prawa do obrony, który – w przypadku nieuwzględnienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności – może podjąć inną linię obrony.

W literaturze przedmiotu wskazuje się, że instytucja dobrowolnego poddania się odpowiedzialności opiera się „na bardzo szeroko pojętym prawie łaski”I. Zgoliński, Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w prawie karnym skarbowym, s. 62.. Dlatego też tak ważne jest zagwarantowanie, aby na sprawcę czynu karnego skarbowego, który wyraził chęć skorzystania z tej instytucji, nie zostały nałożone konsekwencje inne niż wynikające z porozumienia zawartego w drodze dobrowolnego poddania się odpowiedzialności.