1. Teza omawianego postanowienia:

Członek organu osoby prawnej w zasadzie może być świadkiem przy sporządzeniu testamentu, w którym została przewidziana dla tej osoby jakakolwiek korzyść. Podobnie w zasadzie może być świadkiem przy sporządzeniu testamentu członek korporacyjnej osoby prawnej, dla której została przewidziana korzyść w testamencie.Postanowienie SN z 16 października 2014 r., III CSK 301/13, OSP 2015, nr 12, poz. 117, z glosą P. Księżaka i K. Duszyńskiej-Misarko tamże.

Spadkodawczyni w 2004 r. sporządziła testament własnoręczny powołujący do spadku pod warunkiem opieki nad nią przez spadkobiercę (art. 962 k.c.). Testatorka w 2010 r. sporządziła testament ustny wobec czterech świadków (art. 952 § 1 k.c.), w którym powołała do spadku gminę w dowód wdzięczności za opiekę nad nią. Testamentem tym w sposób dorozumiany (art. 947 k.c.) odwołała zatem poprzedni testament (nie powołuje się na to Sąd Najwyższy, sąd okręgowy, sąd rejonowy). W ujęciu sądu rejonowego, okręgowego i SN są obie przesłanki do sporządzenia testamentu ustnego (art. 952 § 1 k.c.) z uwagi na ciężki stan zdrowia spadkodawczyni opisany tam, a testament drugi nie jest warunkowy (art. 962 k.c.). Jednym z czterech świadków był sołtys gminy. Sądy rejonowy, okręgowy i Najwyższy uznały, że sołtys może być świadkiem testamentu na rzecz jego gminy. Nawiasem mówiąc, w tym konkretnym stanie faktycznym było czterech świadków, w tym sołtys gminy, ewentualna niezdatność zatem jednego świadka (sołtysa) nie powodowałaby nieważności testamentu ustnego, wystarcza bowiem trzech świadków zdatnych.

2. Artykuły 956 i 957 k.c. określają przesłanki prawne bycia świadkiem testamentu.

Artykuł 956 k.c. określa bezwzględną niezdatność (niezdolność) bycia świadkiem testamentu (każdego). Artykuł 957 k.c. określa przesłanki prawne względnej niezdatności (niezdolności) do bycia świadkiem (po danym spadkodawcy).

„Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu:

1. kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych;
2. niewidomy, głuchy lub niemy;
3. kto nie może czytać i pisać;
4. kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
5. skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania” (art. 956 k.c.).

„Art. 957. § 1. Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.

§ 2. Jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych w paragrafie poprzedzającym, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament” (art. 957 k.c.)Kwestii świadków testamentu poświęciłem odrębną monografię, M. Niedośpiał, Świadkowie testamentu, Kraków 2016, ss. 369 (w maszynopisie), jej fragment przytoczyłem w części II. .

3. a) Sąd Najwyższy w postanowieniu z 7 maja 1976 r., III CRN 9/76 (teza, brak uzasadnienia), stwierdził, co następuje: „Wprowadzone w art. 957 § 1 k.c. ograniczenie, iż nie może być świadkiem przy sporządzeniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść nie odnosi się do członków organu osób prawnych” (orzeczenie niepublikowane, LEX nr 7825). SN uznał zatem w tym orzeczeniu, że art. 956 i 957 nie mają w ogóle zastosowania do osób prawnych, lecz mają zastosowanie wyłącznie do osób fizycznych.

b) Stanowisko to w zasadzie SN podtrzymał w omawianym tu orzeczeniu z 16 października 2014 r. Sąd Najwyższy w tym orzeczeniu przyjmuje, że art. 956 k.c. nie ma w ogóle zastosowania do osób prawnych. Natomiast art. 957 k.c. nie ma w zasadzie zastosowania do osób prawnych, w tym do organów osób prawnych. SN czyni jeden tylko wyjątek, przepis art. 957 k.c. ma zastosowanie w drodze analogii tylko do osób upoważnionych do składania oświadczeń za osobę prawną (członek oraz członkowie organu, pełnomocnik, prokurent). Dotyczy to każdej osoby prawnej. Podobnie w zasadzie może być świadkiem przy sporządzeniu testamentu członek korporacyjnej osoby prawnej, dla której została przewidziana korzyść w testamencie. Inaczej jednak należałoby ocenić sytuację, gdyby świadkiem był np. jedyny albo większościowy wspólnik w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. W konkluzji należy zatem przyjąć, że członek organu osoby prawnej w zasadzie może być świadkiem przy sporządzeniu testamentu, w którym została przewidziana dla tej osoby jakakolwiek korzyść. Sołtys nie jest organem gminy, ale organem wykonawczym sołectwa. Może być niewątpliwie świadkiem testamentu na rzecz gminy. SN przyjmuje tu, że testament własnoręczny z 2004 r. nie jest skuteczny w zakresie powołania do spadku (art. 962 k.c.). Natomiast testament ustny z 2010 r. jest powołaniem do spadku bezwarunkowym. Nie powołuje się zatem Sąd Najwyższy na odwołanie testamentu własnoręcznego późniejszym testamentem ustnym.

4. W glosie w zasadzie krytycznej do tego orzeczenia Sądu Najwyższego Paweł Księżak i Katarzyna Duszyńska-Misarko przyjęli, że zarówno członek organu osoby prawnej, jak i wspólnik osoby prawnej (większościowy lub mniejszościowy) nie mogą być świadkami testamentu na rzecz tej osoby. Wyjątek można uczynić dla jednostek samorządu terytorialnego i Skarbu Państwa. Zakaz z art. 957 k.c. powinien być stosowany do piastunów organów władzy wykonawczej jednostek samorządu terytorialnego. I tak, w razie sporządzenia testamentu na rzecz gminy świadkiem nie może być wójt, burmistrz czy prezydent miasta, a w razie sporządzenia testamentu na korzyść powiatu świadkiem nie może być starosta. W wypadku Skarbu Państwa świadkiem nie może być kierownik jednostki organizacyjnej, która otrzyma korzyść (np. jeśli spadkobiercą miałby być Skarb Państwa – Szkoła Podstawowa nr 1 w Łodzi, to świadkiem nie może być dyrektor tej placówki), jeśli jednostka taka nie została określona, świadkiem nie mógłby być jedynie Minister Skarbu Państwa. W konkretnej sprawie świadkiem był sołtys, a beneficjentem gmina, zatem żaden zakaz do niego się nie odnosił. Według tych dwóch glosatorów świadkiem testamentu może być pełnomocnik lub prokurent osoby prawnej uzyskującej korzyść, niebędący organem osoby prawnej. Glosatorzy uznają testament własnoręczny z 2004 r. za warunkowy (art. 962 k.c.), warunek taki (opieki nad spadkodawcą) jest zaś dopuszczalny. Przytoczono wyżej wnioski glosatorów, podobnie jak uprzednio Sądu Najwyższego, bez mojego ustosunkowywania się do nich, czy są trafne, czy nietrafne, o tym potem.

5. a) Organy osób prawnych są zróżnicowane. Nieraz są to organy jednoosobowe [np. kierownik szkoły podstawowej lub średniej, prezes sądu, wójt (burmistrz, prezydent miasta)], nieraz wieloosobowe [np. członkowie zarządu czy rady nadzorczej (komisji rewizyjnej), walne zgromadzenie członków (np. spółdzielni), zgromadzenie wspólników (akcjonariuszy)]. Organy osoby prawnej mogą być jednoosobowe lub kolegialne (złożone): organ wykonawczy (np. zarząd osoby prawnej, np. powiatu, województwa, spółdzielni, fundacji, spółki akcyjnej, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością), organ kontrolny (nadzorczy), np. rada (komisja rewizyjna) spółdzielni, rada (komisja rewizyjna) spółki akcyjnej lub spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, uchwałodawcze, stanowiące, np. walne zgromadzenie członków spółdzielni, walne zgromadzenie wspólników (akcjonariuszy) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (spółki akcyjnej), rada gminy, rada powiatu, sejmik województwa. Powstaje zasadnicze pytanie, czy przez organ osoby prawnej rozumieć tylko organ wykonawczy (jednoosobowy, np. wójta, burmistrza, prezydenta miasta, prezesa spółdzielni, prezesa spółki, starostę, marszałka województwa, lub wieloosobowy, np. zarząd), czy także organ nadzorczy (kontrolny), np. radę (komisję rewizyjną) spółdzielni, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (spółki akcyjnej) i czy także organ uchwałodawczy, stanowiący, np. walne zgromadzenie członków spółdzielni, zgromadzenie wspólników (akcjonariuszy). Można prezentować stanowisko wąskie (organ wykonawczy), pośrednie (organ wykonawczy i kontrolny, nadzorczy), każdy organ (wykonawczy, kontrolny – nadzorczy, uchwałodawczy). W braku rozróżnienia wydaje się, że chodzi tu o każdy organ (stanowisko najszersze), ale jest to dyskusyjne. Na pewno chodzi tu o organ wykonawczy, w wypadku gdy jest on jednoosobowy, to nie ma problemu, natomiast gdy jest on wieloosobowy, złożony (np. rada powiatu, zarząd województwa, zarząd spółdzielni), to czy chodzi tylko o przewodniczącego tego organu wykonawczego (np. starostę, marszałka województwa, prezesa spółdzielni, prezesa spółki), czy każdego członka organu wykonawczego kolegialnego, np. członka zarządu, to może być dyskusyjne. Moim zdaniem chodziłoby tu o każdego członka organu wykonawczego kolegialnego

b) W przypadku spółek rzecz dotyczy także wspólników spółki. Nie mogą oni być świadkami testamentu. Spółki dzieli się na handlowe i cywilne (art. 860 i n. k.c.). Spółki handlowe reguluje Kodeks spółek handlowych (k.s.h.). Spółki handlowe dzieli się na osobowe i kapitałowe. Spółki osobowe to spółka jawna, komandytowa, komandytowo-akcyjna, partnerska. Spółki kapitałowe to spółka z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółka akcyjna. Spółki osobowe nie są osobami prawnymi. To samo dotyczy spółki cywilnej. Najczęściej przyjmuje się, że spółki osobowe i cywilne są tzw. ułomnymi osobami prawnymi. Osobowość prawną mają natomiast spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna (czyli spółki kapitałowe). Spółki handlowe osobowe i spółka cywilna nie mają najczęściej organów, sprawy spółki prowadzą sami wspólnicy i oni je reprezentują. Należy przyjąć, że wspólnik spółki prawa handlowego lub spółki cywilnej nie może być świadkiem testamentu na rzecz tej spółki, której jest członkiem (udziałowcem, akcjonariuszem), bez względu na to, czy wspólnik taki ma cały, większościowy czy mniejszościowy udział w spółce. Stanowisko SN w omawianym orzeczeniu w tym punkcie co do tego, że nie dotyczy to udziałów mniejszościowych, nie jest trafne. Także wspólnicy o udziałach mniejszościowych odnoszą korzyść majątkową z testamentu, tyle że mniejszą.

c) Niezależnie od organów osoby prawnej trzeba wyróżnić także osoby reprezentujące osobę prawną. Sprawy te regulują poszczególne ustawy, np. o jednostkach samorządu terytorialnego (np. sprawy może prowadzić członek zarządu i pełnomocnik niebędący organem j.s.t.), nieraz reprezentacja osoby prawnej jest jednoosobowa (np. wójt), nieraz łączna (wieloosobowa), np. członek zarządu i pełnomocnik. Gdy osobą uprawnioną do reprezentowania osoby prawnej jest członek organu osoby prawnej (np. członek zarządu), nie może on pełnić funkcji świadka testamentu, gdyż jest to członek organu osoby prawnej. Natomiast gdy osobą reprezentującą osobę prawną jest pełnomocnik, prokurent, przedstawiciel ustawowy, niebędący organem osoby prawnej, niewchodzący w skład organu osoby prawnej (np. pełnomocnik), to może on być świadkiem testamentu, gdyż nie jest organem osoby prawnej, nie jest członkiem organu osoby prawnej, nie jest wspólnikiem spółki (akcjonariuszem). Stanowisko SN w tym orzeczeniu jest odmienne, wyłącza ono osoby reprezentujące osobę prawną w składaniu oświadczeń woli bez względu na to, czy są one członkami organu osoby prawnej, czy innymi osobami (pełnomocnikami, prokurentami). Odmiennie wymienieni uprzednio dwaj glosatorzy do tego orzeczenia SN, którzy przyjmują, że pełnomocnik osoby prawnej niebędący jej organem (lub członkiem jej organu) może być świadkiem testamentu.

d) Skarb Państwa najczęściej jest reprezentowany przez organy jednoosobowe, np. kierownika szkoły podstawowej lub średniej, prezesa sądu, dowódcę jednostki wojskowej, np. pułku, dyrektora biblioteki. Nie mogą one być świadkami testamentu, gdyż są to organy osoby prawnej.

e) Pracownicy osoby prawnej niebędący organami osoby prawnej, np. pracownicy merytoryczni (np. urzędnicy, nauczyciele szkoły, sędziowie sądu, dowódcy plutonów, kompanii, batalionów), pracownicy administracji lub fizyczni oraz użytkownicy, klienci osoby prawnej (np. uczniowie i studenci szkoły, czytelnicy biblioteki, żołnierze jednostki wojskowej, mieszkańcy gminy, powiatu, województwa) mogą być świadkami testamentu, gdyż nie są organami osoby prawnej, co najwyżej mogą oni odnieść pośrednią korzyść majątkową, a nie prawnie ją odnieść (nie nabywają oni praw i obowiązków, nabywa je osoba prawna).

f) Konkludując – świadkami testamentu nie mogą być członkowie organu osoby prawnej ani wspólnicy (akcjonariusze) przy testamencie na rzecz tej osoby prawnej lub tej spółki. Mogą być nimi osoby reprezentujące osobę prawną, np. pełnomocnicy, prokurenci, przedstawiciele ustawowi, niebędący jednocześnie członkami organów osoby prawnej.

Artykuły 956 i 957 k.c. dotyczą tylko osób fizycznych. Osoby prawne z natury rzeczy nie mogą być świadkami testamentu. Artykuły 956 i 957 k.c. mają zastosowanie w drodze analogii do członków organów osoby prawnej (np. zarządu, osoby fizycznej będącej organem osoby prawnej, np. wójta, starosty, marszałka województwa).

Artykuł 957 k.c. dotyczy organów osoby prawnej zarówno wtedy, gdy chodzi o członka organu osoby prawnej, np. wójta, starostę, kierownika szkoły, jak i osoby spokrewnione, spowinowacone i małżonka tej osoby fizycznej będącej organem osoby prawnej w linii i w stopniu wskazanym w art. 957 k.c.

W doktrynie zazwyczaj przyjmuje się, że świadkiem testamentu nie może być organ osoby prawnej lub wspólnik (akcjonariusz). Tezy tej zazwyczaj nie rozwija się. Takie ogólne ujęcie rodzi problemy interpretacyjne.

Stanowisko moje w tej kwestii będzie rozwinięte potem w części II.

6. Sąd Najwyższy, SO, SR trafnie przyjęły, że w sytuacji zdrowotnej spadkodawczyni były obie podstawy do sporządzenia testamentu ustnego (art. 952 § 1 k.c.).

7. SN, SO, SR błędnie przyjęły, że testament własnoręczny z 2004 r. był nieważny (ściślej: powinno być „bezskuteczny”), z tego powodu, że powołano spadkobiercę pod warunkiem opieki nad spadkodawcą. Warunek taki jest dopuszczalny, gdyż jest pewne, że spełni się on do chwili otwarcia spadku. Nietrafnie sądy (SN, SO, SR) uznały go za warunek niedopuszczalny (art. 962 k.c.). W konsekwencji sądy (SN, SO, SR) uznały, że jest ważny tylko testament ustny z 2010 r. Natomiast należało przyjąć, że testament ustny w sposób dorozumiany (art. 947 k.c.) odwołał uprzedni testament własnoręczny z 2004 r. Testament ustny był bezwarunkowy, był sporządzony w dowód wdzięczności za opiekę, a nie pod warunkiem opieki nad spadkodawczynią.

8. De lege ferenda (w ustawie przyszłej) powinien ustawodawca zająć stanowisko prawne w sprawie świadków testamentu na rzecz osoby prawnej, czy jej organy oraz osoby upoważnione do jej reprezentowania mogą być świadkami testamentu oraz czy wspólnicy (akcjonariusze) spółki mogą być świadkami testamentu. Obecny brak regulacji wywołuje liczne spory.

W części II artykułu przedstawię rozwinięte moje stanowisko w sprawie świadków testamentu osoby prawnej.

II

Artykuły 956 i 957 k.c. mają zastosowanie do osób fizycznych. To według mnie nie ulega wątpliwości.

Czy art. 956 i 957 k.c. mają zastosowanie także do osób prawnych (a nie tylko fizycznych), oto pytanie, na które trzeba udzielić odpowiedzi.

a) Artykułu 956 k.c. z natury rzeczy nie stosuje się do osoby prawnej, ta z natury rzeczy nie jest osobą, która „nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych” [ubezwłasnowolnioną, małoletnią; niewidomą, głuchą lub niemą; niemogącą pisać i czytać; niewładającą językiem, w którym spadkodawca sporządza testament; skazaną prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania (art. 956 pkt 1–5 k.c.)]. Osoba prawna w zakresie swej zdolności prawnej ma zawsze pełną zdolność do czynności prawnych. Cechy powyższe mogą z natury rzeczy dotyczyć tylko osoby fizycznej, tu: osoby fizycznej pełniącej funkcję organu osoby prawnej. I tylko w tym sensie można mówić, że art. 956 k.c. ma zastosowanie także do osoby prawnej. Problem ten na tle osób prawnych może powstać tylko w jednej sytuacji: przy sporządzaniu testamentu, na podstawie którego osobie prawnej w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść (np. ustanowienie jej spadkobiercą, zapisobiercą), którego świadkiem była osoba fizyczna pełniąca funkcję organu tej osoby prawnej (beneficjenta testamentowego spadku). Ale problem ten jest taki sam, jak w ogóle przy zdatności bycia świadkiem: osoba fizyczna pełniąca funkcję organu osoby prawnej nie może być świadkiem przy żadnym testamencie (niezdatność bezwzględna, art. 956, 957 k.c. per analogiam).

b) Podobnie w zasadzie jest (poza jednym wyjątkiem) w przypadku art. 957 k.c. Osoba prawna nie ma małżonka, krewnych, powinowatych oraz osób pozostających z nią w stosunku przysposobienia. Te cechy z natury rzeczy dotyczyć mogą tylko osób fizycznych, tu: osób fizycznych pełniących funkcję organu osoby prawnej lub osób bliskich takiej osoby fizycznej pełniącej funkcję organu osoby prawnej. I tylko w tym sensie można mówić, że art. 957 k.c. – dotyczący zdolności bycia świadkiem – ma zastosowanie także do osób prawnych. Problem ten na tle osób prawnych może powstać tylko w jednej sytuacji, a mianowicie polega on na odpowiedzi na pytanie: czy osoba fizyczna będąca organem osoby prawnej może być świadkiem testamentu, w którym testator przewidział jakąkolwiek korzyść dla tej osoby prawnej (tj. ustanowił ją, tj. osobę prawną, spadkobiercą, zapisobiercą, poleceniobiercą, przysporzył jej korzyść pod warunkiem, art. 962, 975 k.c.). I tylko takie pytanie może być sensowne. Na to pytanie można udzielić dwojakiej odpowiedzi:

1. po pierwsze, że do osoby prawnej nie stosuje się art. (956 i) 957 k.c., ściślej: nie stosuje się wymienionych przepisów do osoby fizycznej będącej organem osoby prawnej albo (alternatywa rozłączna)Odpowiedzi pierwszej udzielili K. Przybyłowski, Glosa do orzeczenia SN z 6 III 1923 r. L.III, R. 116/23, „Przegląd Prawa i Administracji” 1924, z. 1–3, poz. 209, s. 229–234 (z powołaniem się na taką samą praktykę sądową w Małopolsce); K. Osajda, Kodeks cywilny – komentarz, t. III, Spadki, Warszawa 2013, s. 421, 422.;
2. po drugie, do osoby prawnej, ściślej: do osoby fizycznej będącej organem osoby prawnej, stosuje się art. (956 i) 957 k.c.Odpowiedzi drugiej udzieliło orzeczenie SN z 6 marca 1923 r., L. III, R. 116/23, „Przegląd Prawa i Administracji” 1924, z. 1–3, poz. 209, s. 229–234; F. Zoll, Prawo cywilne, t. IV, Poznań 1933, s. 228, przypis 2; tenże, O dziedzicach podstawionych (rozdz. III), (w:) Encyklopedia Podręczna Prawa Prywatnego, t. IV, Warszawa 1939, s. 2229 (w obu opracowaniach autor ten także zaaprobował powyższe orzeczenie SN).Tekst tezy 3. orzeczenia SN z 6 marca 1923 r. ma następujące brzmienie: „3. Niezdolność świadka, będącego reprezentantem osoby prawnej, odnośnie do zapisu przeznaczonego na rzecz tejże osoby prawnej (§ 594 u.c. – M. N. k.c.a.)”. Orzeczenie zapadło na tle następującego stanu faktycznego. Sąd Najwyższy odmówił na podstawie § 594 k.c.a. charakteru zdatnego świadka gwardianowi klasztoru oo. bernardynów odnośnie do zapisu na rzecz tego klasztoru. K. Przybyłowski krytycznie ocenił orzeczenie SN. Zaaprobował orzeczenie SN F. Zoll (jw.). Takie samo orzeczenie jak powyższe Sądu Najwyższego zapadło na tle k.c.f. (art. 975 k.c.f.). „Proboszcz nie może być świadkiem testamentu, w którym jest objęty zapis dla kościoła”, Jurisprudentia IX Departamentu (M. N. – Senatu Warszawskiego). Kapuściński, s. 267 [cytuje za M. Planiolem, Podręcznik prawa cywilnego (o darowiznach i testamentach), Warszawa 1922, s. 95 (przypis trzeci)]. Orzeczenie to ujęte jest według mnie za szeroko (por. dalej pkt e). Powyższe orzeczenie na tle k.c.f. cytuje także K. Przybyłowski, Glosa, s. 232, krytycznie odnosząc się do niego. Stanowisko drugie prezentuje także na tle k.c. E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991, s. 132; E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 1997, s. 94, 99; taż, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 1999, s. 123; E. Niezbecka, Kodeks cywilny – komentarz, t. IV, Spadki, Warszawa 2012, s. 155; J. Kremis, (w:) Kodeks cywilny, t. II, Komentarz do artykułów 535–1088, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2004, s. 871, 872; J. Ciszewski, J. Knabe, Kodeks cywilny – komentarz, pod red. J. Ciszewskiego, Warszawa 2013, s. 1650; M. Sychowicz, Kodeks cywilny, t. II, Art. 353–1088, Warszawa 2005, praca zbiorowa H. Ciepła i inni, s. 856; M. Pazdan, (w:) Kodeks cywilny – komentarz, t. II, praca zbiorowa pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 1998, s. 795. Niejasno S. Wójcik, F. Zoll, System Prawa Prywatnego, t. 10, Prawo spadkowe, Warszawa 2015, wyd. 3, s. 397, 398. S. Wójcik, W stulecie urodzin Kazimierza Przybyłowskiego, „Rejent” 2000, z. 10, s. 14, 15 powołuje się na glosę K. Przybyłowskiego do orzeczenia SN z 6 marca 1923 r., lecz nie zajmuje on własnego stanowiska co do trafności tego orzeczenia (ani na tle k.c.a., ani na tle polskiego k.c. z 1964 r.). Nie zajął on w tej mierze stanowiska także w Systemie prawa cywilnego, t. IV, Prawo spadkowe, praca zbiorowa pod red. J. S. Piątowskiego, Ossolineum 1986. Stanowisko literatury polskiej jest poza tym milczące (brak wypowiedzi, i to zarówno Sądu Najwyższego, jak i doktryny) zarówno na tle prawa spadkowego z 1946 r., jak i k.c. Nie jest to dobre. Wszak jest to sprawa istotna. Osobiście aprobuję stanowisko drugie, uznając tym samym zasadność zapadłych dwóch orzeczeń na tle k.c.a. i k.c.f. (z tym że orzeczenie na tle k.c.f. jest za szeroko ujęte, por. dalej pkt d, e).

Do pkt 1) Jakie argumenty można podać na rzecz stanowiska pierwszego.

(a) Artykuł (956 i) 957 k.c. dotyczy tylko osób fizycznych, nie dotyczy on osób prawnych (ściślej: nie dotyczy on osób fizycznych pełniących funkcję organu osoby prawnej).

(b) Natomiast analogia z art. (956 i) 957 k.c. jest niedopuszczalna, jako że wyliczenie osób wyłączonych w art. (956 i) 957 k.c. jest wyczerpujące, a nie przykładowe (otwarte).

(c) Nadto K. Przybyłowski przedstawił wykładnię historyczną na tle systemu austriackiego, zgodnie z którą, według niego, § 594 k.c.a. nie ma zastosowania do osób prawnych (ściślej: osoby fizycznej będącej organem osoby prawnej).

Do pkt 2) Pogląd powyższy (pkt 1) nie jest trafny. Do osób prawnych (ściślej: do osoby fizycznej pełniącej funkcję organu osoby prawnej) stosuje się w drodze analogii art. (956 i) 957 k.c. Te same motywy, które tkwią u podstaw art. 957 na tle osób fizycznych, tkwią u podstaw także art. 957 na tle osób prawnych (ochrona bezinteresowności świadka).

Zgodnie z art. 38 k.c. „osoba prawna działa przez swoje organy”. Działanie organu jest działaniem osoby prawnej. Funkcję organu pełni osoba fizyczna. Działanie osoby fizycznej pełniącej funkcję organu osoby prawnej w charakterze świadka testamentu (art. 956 i 957 k.c.) jest działaniem organu osoby prawnej, a zatem działaniem osoby prawnej. Skoro osoba fizyczna pełniąca funkcję organu nie może być świadkiem, to tym bardziej (tym samym) osoba prawna, w imieniu i na rzecz której działa ten organ. To jest klucz do uchwycenia istoty tego zjawiska (stanowiska 2). Nie sposób mu odmówić racji. Zachowanie będącej organem osoby prawnej osoby fizycznej jest pośrednio zachowaniem samej osoby prawnej. Jeśli osoba fizyczna będąca organem osoby prawnej nie może być świadkiem (art. 956, 957 k.c.), to tym samym organ osoby prawnej nie może być świadkiem – i to zawsze wtedy, gdy dla osoby prawnej została przewidziana jakakolwiek korzyść na podstawie testamentu (czyli jest ona beneficjentem testamentowym spadku, np. spadkobiercą, zapisobiercą, poleceniobiercą, osobą odnoszącą korzyść na podstawie warunku, art. 962, 975 k.c.).

c) (2`) Konsekwentnie do stanowiska drugiego art. 84 Prawa o notariacie (ewentualnie art. 24 k.p.a. – co odrzucono uprzednio) i art. 24 § 1 pkt 7 k.p.c. (jak przyjęto w pracy) mają zastosowanie w drodze analogii do osób fizycznych pełniących funkcję osób urzędowych powołanych do sporządzenia testamentu allograficznego (art. 951 § 1 k.c.) w przypadku przysporzeń na rzecz tej jednostki samorządu terytorialnego, którą te osoby urzędowe reprezentują, gdy ta jednostka samorządu terytorialnego jest osobą, dla której została przewidziana jakakolwiek korzyść na podstawie testamentu, czyli jest ona beneficjentem testamentowym spadku (spadkobiercą testamentowym, zapisobiercą, poleceniobiercą, osobą odnoszącą korzyść na podstawie warunku, art. 962, 975 k.c.), np. wójt gminy nie może sporządzić testamentu allograficznego, w którym ta gmina byłaby spadkobiercą testamentowym lub zapisobiercą na podstawie tego testamentu.

(1`) Natomiast, kto przyjmuje stanowisko pierwsze (1), ten w analizowanym przypadku przyjmie też, że także art. 84 Prawa o notariacie (ewentualnie art. 24 k.p.a.) i art. 24 § 1 pkt 7 k.p.a. nie mają zastosowania do osób fizycznych pełniących funkcje osób urzędowych powołanych do sporządzenia testamentu allograficznego (art. 951 § 1 k.c.), w przypadku przysporzeń na rzecz tej jednostki samorządu terytorialnego, którą te osoby urzędowe reprezentują, gdy ta jednostka samorządu terytorialnego jest osobą, dla której została przewidziana jakakolwiek korzyść na podstawie testamentu. Czyli stanowisko pierwsze w tym punkcie (art. 84 Prawa o notariacie, art. 24 k.p.a.) jest całkowicie odmienne od stanowiska drugiego.

Czyli stanowiska (b) 1 – (a) 1` oraz (b) 2 – (c) 2` są analogiczne.

Jak powiedziałem, przyjmuję stanowisko drugie zarówno na tle b), jak i c). Uzasadnienie stanowiska drugiego na tle c) jest analogiczne jak stanowiska drugiego na tle b). To samo dotyczy uzasadnienia stanowiska pierwszego na tle b) i c).

d) Idąc konsekwentnie po linii stanowiska drugiego (b, c), trzeba przyjąć, że art. 957 k.c. (§ 594 k.c.a.) nie ma zastosowania do zdatności opiekuna lub kuratora, bycia świadkiem odnośnie do przysporzenia na podstawie testamentu na rzecz podopiecznego, pupila (ustanowienia pupila spadkobiercą testamentowym, zapisobiercą, szerzej: co do korzyści na rzecz pupila na podstawie testamentu, którego świadkiem był opiekun lub kurator). Jest to według mnie bezdyskusyjne na tle art. 957 k.c., który nie wylicza opieki i kurateli jako przyczyn niezdatności bycia świadkiem. Opiekun lub kurator nie jest organem osoby prawnej, opiekun lub kurator jest przedstawicielem ustawowym podopiecznego, pupila, czyli nie ma podstaw do analogii. Nadto analogia nie byłaby uzasadniona z punktu widzenia etycznego. Podobnie było na tle k.c.a. (§ 594).

Taki też jest pogląd w sprawie opieki i kurateli stanowiska pierwszego (K. Przybyłowskiego).

Zakaz z art. 957 k.c. i art. 84 Prawa o notariacie nie obejmuje pełnomocnika (nie ma podstaw do analogii z art. 24 § 1 pkt 4 k.p.a., są według mnie podstawy do analogii z art. 24 § 1 pkt 7 k.p.a., ale to całkiem inna sprawa).

Zakaz z art. 84 Prawa o notariacie obejmuje opiekuna i kuratora. Zakaz z art. 957 k.c. nie obejmuje opieki i kurateli.

e) Powyższe wywody należy zilustrować przykładami.

Jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty, województwa) mają osobowość prawną. Organ osoby prawnej, tj. przewodniczący zarządu jednostki samorządu terytorialnego (powiatu, województwa) wyposażonej w osobowość prawną, nie może sporządzić testamentu na rzecz tej jednostki samorządu terytorialnego (wójt, burmistrz, prezydent miasta na rzecz tej gminy, obecnie na szczeblu gminy nie ma zarządu, starosta – tego powiatu, marszałek województwa – tego województwa). To samo dotyczy innych osób urzędowych powołanych do sporządzenia testamentu allograficznego (art. 951 § 1 k.c.), choć nie zawsze są one organami tej osoby prawnej (np. sekretarz gminy nie jest organem gminy). Ograniczenie powyższe działa ściśle, to znaczy przewodniczący zarządu jednostki samorządu terytorialnego nie może sporządzić testamentu allograficznego na rzecz tej jednostki samorządu terytorialnego, może natomiast sporządzić testament na rzecz innej jednostki samorządu terytorialnego. I tak przykładowo wójt gminy nie może sporządzić testamentu na rzecz tej (swojej) gminy, może natomiast na rzecz powiatu lub województwa, lub innej (np. sąsiedniej) gminy. Jednostka samorządu terytorialnego wyższego stopnia (np. powiat, województwo) nie jest jednostką nadrzędną w stosunku do niższej jednostki samorządu terytorialnego (np. gminy). To samo dotyczy organów tych jednostek samorządu terytorialnego (marszałka województwa – starosty – wójta – nie są to organy nadrzędne). Dlatego nie stosuje się do nich art. 24 § 1 pkt 7 k.p.a. Tak jest w przypadku przyjęcia rozwiązania drugiego (c2, b2). Nie ma tych ograniczeń w przypadku przyjęcia rozwiązania pierwszego (c1, b1).

Rektor szkoły wyższej (np. uniwersytetu) nie może być świadkiem testamentu, w którym szkoła ta otrzymuje korzyść na podstawie testamentu (np. jest ona ustanowiona spadkobiercą lub zapisobiercą). Tenże rektor szkoły wyższej może być świadkiem testamentu, w którym przewidziano korzyść na rzecz innej szkoły wyższej (w tym samym lub w innym mieście). Szkoły wyższe mają osobowość prawną (ustawa o szkolnictwie wyższym).

Proboszcz (lecz nie wikary) nie może być świadkiem testamentu, w którym ustanowiono korzyść na rzecz tej (jego) parafii (w postaci np. ustanowienia jej spadkobiercą lub zapisobiercą). Wikary, jak powiedziano, może być świadkiem testamentu, w którym ustanowiono korzyść na rzecz tej (jego) parafii. Proboszcz jest bowiem organem osoby prawnej parafii, wikary nie jest natomiast organem (jest pomocnikiem proboszcza). Z kolei art. 24 § 1 pkt 7 k.p.a. nie stosuje się do świadka z art. 957 k.c. (wprawdzie proboszcz jest przełożonym wikarego, ale nie stosuje się tu art. 24 § 1 pkt 7 k.p.a.). Jak powiedziano, art. 24 § 1 pkt 7 k.p.a. ma zastosowanie do osób urzędowych powołanych do sporządzenia testamentu allograficznego (art. 951 § 1 k.c.), a nie do zwykłych świadków z art. 957 k.c. Może wydawać się to dziwne, ale tak jest. Proboszcz (tym bardziej wikary) może być świadkiem testamentu, w którym ustanowiono korzyść na rzecz tej (jego) lub innej diecezji (biskup diecezjalny jest wprawdzie przełożonym proboszcza – nie stosuje się tu jednak art. 24 § 1 pkt 7 k.p.a., z tych samych przyczyn co uprzednio podano). Ten sam proboszcz (tym bardziej wikary) może być świadkiem testamentu, w którym ustanowiono korzyść na rzecz innej parafii (niż jego). Proboszcz może być świadkiem testamentu, w którym ustanowiono korzyść na rzecz klasztoru (i odwrotnie – przełożony klasztoruŚciśle rzecz biorąc – osobami prawnymi i organami tych osób prawnych są m.in. następujące personalne jednostki organizacyjne Kościoła i ich organy: diecezje – biskup diecezjalny, parafie – proboszcz, prowincje zakonów – przełożony prowincji (art. 8 ust. 1 pkt 7, art. 8 ust. 2 pkt 7), opactwa – opat (art. 8 ust. 1 pkt 8, art. 8 ust. 2 pkt 2), klasztory niezależne, domy zakonne – przełożony (art. 8 ust. 1 pkt 8, art. 8 ust. 2 pkt 8) – por. art. 5–14, zwłaszcza art. 8 ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1989 r. nr 29, poz. 154 ze zm.).może być świadkiem testamentu na rzecz parafii). Jest tak dlatego, że parafie i klasztory są odrębnymi osobami prawnymi. Diecezje mają odrębną osobowość prawną od parafii i klasztorów. Biskup diecezjalny nie może być świadkiem testamentu, w którym przewidziano korzyść na rzecz jego diecezji (jako osoby prawnej). Może on być świadkiem testamentu na rzecz parafii jego (lub innej) diecezji (bądź klasztoru) lub innej diecezji. Takie wnioski płyną w przypadku przyjęcia rozwiązania drugiego (b2). W przypadku przyjęcia rozwiązania pierwszego (b1) nie ma w ogóle tych ograniczeń prawnych, przykładowo proboszcz (tym bardziej wikary) może być świadkiem testamentu, w którym ustanowiono korzyść na rzecz tej (jego) parafii (biskup diecezjalny – na rzecz jego diecezji).

f) Podsumowując – art. 956 i 957 k.c. w drodze analogii mają zastosowanie do osoby fizycznej będącej organem osoby prawnej, a także (nadto) w drodze analogii art. 84 Prawa o notariacie i art. 24 § 1 pkt 7 k.p.a. mają zastosowanie do osoby fizycznej będącej osobą urzędową powołaną do sporządzenia testamentu allograficznego – w przypadku przysporzenia (korzyści) w testamencie na rzecz tej osoby prawnej (jeśli chodzi o korzyść na podstawie testamentu na rzecz tej osoby prawnej, czyli jeśli ta osoba prawna jest beneficjentem testamentowym spadku, tj. spadkobiercą testamentowym, zapisobiercą, poleceniobiercą, osobą odnoszącą korzyść na podstawie warunku zawieszającego w testamencie, art. 962, 975 k.c.).

Mówiąc inaczej – art. 956 i 957 k.c., a także (nadto) art. 84 Prawa o notariacie i art. 24 § 1 pkt 7 k.p.a. w drodze analogii mają zastosowanie do reprezentantaTj. osoby fizycznej będącej organem osoby prawnej lub osoby fizycznej będącej osobą urzędową powołaną do sporządzenia testamentu allograficznego (art. 951 k.c.). Nie dotyczy to przedstawiciela ustawowego i pełnomocnika osoby prawnej. osoby prawnej będącej beneficjentem testamentowym spadku (np. spadkobiercą testamentowym lub zapisobiercą).