Prawo do życia (art. 2)

Trzęsienia ziemi są zdarzeniami, na które państwa nie mają wpływu i którym zapobieganie może polegać wyłącznie na przyjęciu środków mających zredukować ich skutki, aby maksymalnie ograniczyć wymiar katastrofy. W związku z tym zakres obowiązku zapobiegania obejmuje w istocie podjęcie działań wzmacniających zdolność państwa do stawiania czoła tego typu zjawiskom naturalnym, gwałtownym i nieoczekiwanym, jakimi mogą być trzęsienia ziemi.

Wyrok Özel i inni v. Turcja, 17.11.2015 r.,

Izba (Sekcja II), skargi nr 14350/05, 15245/05

i 16051/05, § 173.

Prawo do rzetelnego procesu sądowego (art. 6 ust. 1)

Ważne jest, aby oskarżony, który nie chce bronić się sam, już od początku postępowania mógł korzystać z pomocy prawnej z własnego wyboru. Wynika to z samego sformułowania art. 6 ust. 3 lit. c, który gwarantuje, że każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo m.in. do bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę. Wśród międzynarodowych standardów praw człowieka jest ono generalnie uznawane za mechanizm zabezpieczający skuteczną obronę oskarżonego. Rzetelność postępowania wymaga, aby oskarżony mógł sięgnąć po cały szereg środków umożliwiających w kategoriach praktycznych pomoc prawną.

Wyrok Dvorski v. Chorwacja, 20.10.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 25703/11, § 78.

Niezależnie od znaczenia więzi zaufania między adwokatem i jego klientem prawo to nie jest absolutne. Z konieczności podlega określonym ograniczeniom w przypadku bezpłatnej pomocy prawnej, a także gdy sąd musi zdecydować, czy interesy wymiaru sprawiedliwości wymagają, aby oskarżony był broniony przez wyznaczonego przezeń obrońcę. Przy wyborze reprezentacji prawnej władze muszą zwracać uwagę na wolę oskarżonego, ale mogą ją pominąć, jeśli istnieją istotne i wystarczające podstawy do uznania, że wymaga tego interes wymiaru sprawiedliwości. W przypadku ich braku ograniczenie swobody wyboru obrońcy oznacza naruszenie art. 6 ust. 1 w połączeniu z ust. 3 lit. c, jeśli miało negatywny wpływ na obronę skarżącego, biorąc pod uwagę całość postępowania.

Wyrok Dvorski v. Chorwacja, 20.10.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 25703/11, § 79.

Prawo do rzetelnego procesu sądowego będzie „praktyczne i skuteczne”, jeśli podejrzany otrzyma dostęp do adwokata zasadniczo od pierwszego przesłuchania przez policję, chyba że w szczególnych okolicznościach okaże się, że istniały nieodparte racje przemawiające za jego ograniczeniem. Nawet jednak wtedy ograniczenie takie – niezależnie od jego usprawiedliwienia – nie może nadmiernie szkodzić prawom oskarżonego na podstawie art. 6. Szkoda dla prawa do obrony będzie zasadniczo nieodwracalna, jeśli wyjaśnienia obciążające złożone w trakcie policyjnego przesłuchania bez dostępu do adwokata zostaną następnie użyte jako jedna z podstaw wyroku skazującego.

Wyrok Dvorski v. Chorwacja, 20.10.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 25703/11, § 80.

W przeciwieństwie do spraw dotyczących odmowy dostępu do adwokata w sprawach rodzących jedynie kwestię „odmowy umożliwienia wyboru” wymagania co do racji istotnych i wystarczających, aby nastąpiła odmowa, są łagodniejsze. Zadanie Trybunału polega wtedy na ocenie, na tle całości postępowania, czy sytuacja taka miała negatywny wpływ na prawo do obrony w stopniu powodującym ogólne obniżenie jego rzetelności.

Wyrok Dvorski v. Chorwacja, 20.10.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 25703/11, § 81.

Trybunał musi ustalić, czy w okolicznościach konkretnej sprawy istniały istotne i wystarczające powody pominięcia albo sprzeciwienia się woli oskarżonego co do wyboru przez niego reprezentacji prawnej. W razie ich braku Trybunał bierze tę okoliczność pod uwagę przy ogólnej ocenie rzetelności postępowania karnego. Może przy tym uwzględnić wiele czynników, w tym: naturę postępowania i wymóg przestrzegania określonych wymagań zawodowych; okoliczności związane z wyznaczeniem obrońcy i możliwość jego kwestionowania; skuteczność pomocy danego adwokata; zachowanie przywileju wolności od samooskarżenia; wiek oskarżonego; sposób wykorzystania przez sąd wyjaśnień oskarżonego z owego czasu. W razie braku reprezentacji prawnej Trybunał bierze również pod uwagę możliwość kwestionowania przez oskarżonego autentyczności dowodów i sprzeciwiania się ich użyciu, fakt pozbawienia oskarżonego wolności oraz ocenę, czy wyjaśnienia oskarżonego ze śledztwa były istotne dla skazania oraz znaczenie innych dowodów.

Wyrok Dvorski v. Chorwacja, 20.10.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 25703/11, § 82.

Śledztwo ma istotne znaczenie dla przygotowania postępowania karnego, ponieważ dowody zebrane w tej fazie określają ramy, w których toczy się następnie proces sądowy o dane przestępstwo. Podejrzany powinien już w tej fazie mieć dostęp do pomocy prawnej z własnego wyboru. Rzetelność postępowania wymaga, aby mógł on liczyć na szereg rozmaitych działań składających się na pomoc prawną. W związku z tym obrońca musi mieć możliwość zapewnienia bez ograniczeń fundamentalnych aspektów obrony: przedyskutowania sprawy, zorganizowania obrony, zebrania dowodów na korzyść oskarżonego, przygotowania go do przesłuchania, wsparcia w jego udręce i zbadania warunków pozbawienia wolności.

Wyrok Dvorski v. Chorwacja, 20.10.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 25703/11, § 108.

Główną troską Trybunału na podstawie art. 6 ust. 1 jest ocena ogólnej rzetelności postępowania karnego, przy której Trybunał bierze pod uwagę całość postępowania, w tym sposób uzyskania dowodów z uwzględnieniem prawa do obrony oraz interesu ogółu i pokrzywdzonych we właściwym ściganiu przestępstw, a także, w razie potrzeby, praw świadków.

Wyrok Schatschaschwili v. Niemcy,

15.12.2015 r., Wielka Izba,

skarga nr 9154/10, § 101.

Nawet jeśli głównym celem art. 6 Konwencji, w zakresie odnoszącym się do postępowania karnego, jest zapewnienie rzetelnego procesu przed „sądem” właściwym do orzekania w kwestii oskarżenia w sprawie karnej, nie oznacza to, że artykuł ten nie ma zastosowania w postępowaniu przygotowawczym. Tak więc art. 6 – zwłaszcza jego ust. 3 – może mieć istotne znaczenie jeszcze przed wniesieniem sprawy do sądu, jeśli i w zakresie, w jakim rzetelność postępowania może doznać poważnego uszczerbku na skutek początkowego nieprzestrzegania jego postanowień.

Wyrok Schatschaschwili v. Niemcy,

15.12.2015 r., Wielka Izba,

skarga nr 9154/10, § 104.

Sam tylko brak uzasadnienia nieobecności świadka oskarżenia na rozprawie nie może rozstrzygać o nierzetelności procesu, chociaż stanowi bardzo ważny element oceny, który może doprowadzić do stwierdzenia naruszenia art. 6 ust. 1 i 3 lit. d.

Wyrok Schatschaschwili v. Niemcy,

15.12.2015 r., Wielka Izba,

skarga nr 9154/10, § 113.

W związku z kwestią konieczności zbadania, czy istniały wystarczające czynniki równoważące trudności dla obrony z powodu dopuszczenia jako dowodu niezweryfikowanych przed sądem zeznań nieobecnego świadka, nawet w sprawach, w których zeznania takie nie były wyłącznym lub decydującym dowodem stanowiącym podstawę skazania skarżącego, Trybunał potwierdził, że generalnie wymagana jest ogólna ocena wpływu tych czynników na rzetelność postępowania. Tradycyjnie obejmuje ona zbadanie znaczenia niezweryfikowanego dowodu dla sprawy oskarżonego oraz działań równoważących podejmowanych przez sądy, aby zrekompensować spowodowane trudności dla obrony.

Wyrok Schatschaschwili v. Niemcy,

15.12.2015 r., Wielka Izba,

skarga nr 9154/10, § 115.

Rodzaj czynników równoważących koniecznych dla zapewnienia rzetelności procesu zależy od wartości dowodowej zeznań nieobecnego świadka. Im jest ona większa, tym bardziej istotne są odpowiednie czynniki równoważące.

Wyrok Schatschaschwili v. Niemcy,

15.12.2015 r., Wielka Izba,

skarga nr 9154/10, § 116.

Sąd musi mieć uzasadnione podstawy faktyczne lub prawne, aby odstąpić od starań o stawiennictwo świadka. Tylko wtedy może dopuścić dowód z niezweryfikowanych zeznań nieobecnego świadka.

Wyrok Schatschaschwili v. Niemcy,

15.12.2015 r., Wielka Izba,

skarga nr 9154/10, § 119.

W przypadku nieosiągalności świadka sąd musi wykazać, że podjął wszystkie rozsądne wysiłki umożliwiające zapewnienie jego obecności. Sam fakt, że sądy nie potrafiły go znaleźć albo że świadek przebywał poza krajem, w którym toczyło się postępowanie, nie wystarcza do spełnienia wymagań art. 6 ust. 3 lit. d.

Wyrok Schatschaschwili v. Niemcy,

15.12.2015 r., Wielka Izba,

skarga nr 9154/10, § 120.

Potrzeba wysiłków władz, aby zapewnić obecność świadka na rozprawie, oznacza również wymóg starannej kontroli sądowej racji przedstawianych przez świadków na usprawiedliwienie niemożności przybycia na rozprawę, biorąc pod uwagę ich specyficzną sytuację.

Wyrok Schatschaschwili v. Niemcy,

15.12.2015 r., Wielka Izba,

skarga nr 9154/10, § 122.

Ważnym zabezpieczeniem jest ostrożne traktowanie przez sądy niezweryfikowanych dowodów z zeznań nieobecnego świadka. Dodatkowym zabezpieczeniem może być pokazanie podczas rozprawy zapisu wideo z przesłuchania nieobecnego świadka w fazie śledztwa, aby w ten sposób umożliwić sądowi, oskarżeniu i obronie obserwację jego zachowania podczas zadawania pytań oraz własną ocenę  jego wiarygodności. Kolejnym jest dostępność podczas procesu dowodów potwierdzających niezweryfikowane zeznania świadka, jak również oferowana obronie możliwość postawienia przez nią pytań świadkowi pośrednio, np. na piśmie, w trakcie procesu. Innym ważnym zabezpieczeniem jest umożliwienie skarżącemu lub jego obrońcy zadania pytań świadkowi już w fazie śledztwa, zwłaszcza gdy organy śledcze uznają, że świadek nie zostanie przesłuchany na rozprawie.

Oskarżony musi również móc przedstawić własną wersję wydarzeń i kwestionować wiarygodność nieobecnego świadka, podkreślając wszelkie niespójności w jego zeznaniach lub niekonsekwencje na tle wypowiedzi innych świadków.

Wyrok Schatschaschwili v. Niemcy,

15.12.2015 r., Wielka Izba,

skarga nr 9154/10, § 126–131.

Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8)

Publikacja zdjęcia ingeruje w życie prywatne osoby. Dotyczy to również zapisu wideo.

Wyrok Bremner v. Turcja, 13.10.2015 r.,

Izba (Sekcja I), skarga nr 37428/06, § 62.

Używanie techniki tak nachalnej i tak daleko ingerującej w życie prywatne, jak ukryta kamera, powinno być ograniczone. Przy przygotowywaniu określonego typu reportaży pewne znaczenie mogą mieć tajne działania śledcze. W niektórych wypadkach może być konieczne użycie przez dziennikarza ukrytej kamery, np. jeśli informacje trudno uzyskać w inny sposób. Narzędzie to powinno być wykorzystywane jedynie w ostateczności, z poszanowaniem reguł etyki zawodowej i powściągliwie.

Wyrok Bremner v. Turcja, 13.10.2015 r.,

Izba (Sekcja I), skarga nr 37428/06, § 76.

Połączenia z telefonu komórkowego są bezspornie objęte pojęciami „życie prywatne” i „korespondencja”, zawartymi w art. 8 ust. 1 Konwencji.

Wyrok Roman Zakharov v. Rosja, 4.12.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 47143/06, § 173.

Ze względu na ryzyko, że system tajnej kontroli stworzony dla ochrony bezpieczeństwa narodowego może osłabiać, a nawet niszczyć demokrację pod pretekstem jej obrony, Trybunał musi być przekonany, że istnieją odpowiednie i skuteczne gwarancje przed nadużyciami. Ocena zależy od wszystkich okoliczności sprawy, takich jak natura, zakres i czas trwania możliwych środków, podstawy wymagane do ich zarządzenia, władze właściwe do wydania zezwolenia, stosowania i kontroli nad nimi oraz rodzaj środka przewidzianego przez prawo krajowe. Trybunał musi ustalić, czy procedury nadzoru nad zarządzeniami i stosowaniem środków restrykcyjnych utrzymywały „ingerencję” w granicach konieczności w społeczeństwie demokratycznym.

Wyrok Roman Zakharov v. Rosja, 4.12.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 47143/06, § 232.

Kontrola i nadzór nad stosowaniem środków tajnej inwigilacji może wchodzić w grę w trzech stadiach: na początku, w jej trakcie oraz po jej zakończeniu. Jeśli chodzi o dwa pierwsze stadia, sama jej natura i logika dyktują, aby nie tylko inwigilacja, ale również towarzysząca jej kontrola były dokonywane bez wiedzy danej osoby. W rezultacie gdy jednostka nie może domagać się skutecznego środka prawnego z własnej inicjatywy albo bezpośredniego udziału w jakiejkolwiek procedurze kontrolnej, istniejące procedury muszą same zapewniać odpowiednie i ekwiwalentne gwarancje chroniące jej prawa. Ponadto jeśli granice tego, co konieczne w rozumieniu art. 8 ust. 2, mają nie zostać przekroczone, wartości społeczeństwa demokratycznego muszą być przestrzegane w procedurze kontroli możliwie najmocniej. W dziedzinie, w której w indywidualnych przypadkach nadużycie jest potencjalnie tak łatwe i może mieć bardzo szkodliwe konsekwencje dla społeczeństwa  demokratycznego jako całości, należy co do zasady powierzyć kontrolę w trybie nadzoru sędziemu. Oferuje ona bowiem najlepsze gwarancje niezależności, bezstronności i właściwej procedury.

Wyrok Roman Zakharov v. Rosja, 4.12.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 47143/06, § 233.

Jeśli chodzi o trzecie stadium, po zakończeniu inwigilacji, kwestia późniejszej jej notyfikacji wiąże się nierozerwalnie z efektywnością środków prawnych przed sądami i w rezultacie z istnieniem skutecznych zabezpieczeń przed nadużywaniem uprawnień do inwigilacji. Zasadniczo pozostaje niewiele miejsca na odwoływanie się do sądów przez osoby zainteresowane, chyba że dowiedziały się o środkach podjętych bez ich wiedzy i w rezultacie były w stanie zakwestionować ich legalność z mocą wsteczną albo, alternatywnie, chyba że każdy, kto podejrzewa, że jego rozmowy są albo były przechwytywane, może wystąpić do sądów, których jurysdykcja nie zależy od notyfikacji podsłuchu.

Wyrok Roman Zakharov v. Rosja, 4.12.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 47143/06, § 234.

Podsłuch może być zarządzony nie tylko wobec oskarżonego, ale również osoby mogącej posiadać informacje na temat przestępstwa albo inne istotne dla sprawy karnej.

Wyrok Roman Zakharov v. Rosja, 4.12.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 47143/06, § 245.

Wymaganie „przewidywalności” prawa nie oznacza obowiązku państwa przyjęcia przepisów szczegółowo wymieniających każde zachowanie mogące doprowadzić do tajnej inwigilacji ze względu na „bezpieczeństwo narodowe”. Z natury rzeczy zagrożenia takie mogą różnić się charakterem i być nieprzewidziane albo trudne do uprzedniego zdefiniowania. Równocześnie jednak w kwestiach dotykających praw podstawowych byłoby sprzeczne z zasadą rządów prawa, jedną z podstawowych zasad społeczeństwa demokratycznego zapisanych w Konwencji, gdyby swoboda władzy wykonawczej w sferze bezpieczeństwa narodowego była nieskrępowana. W rezultacie prawo musi wystarczająco jasno wskazywać zakres każdej takiej swobody właściwych władz i sposób korzystania z niej, biorąc pod uwagę uprawniony cel środka wchodzącego w grę, umożliwiającego zapewnienie jednostce odpowiedniej ochrony przed arbitralną ingerencją.

Wyrok Roman Zakharov v. Rosja, 4.12.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 47143/06, § 247.

Zezwolenie na podsłuch telefoniczny wydane przez organ niesądowy może być zgodne z Konwencją, jeśli jest on wystarczająco niezależny od władzy wykonawczej.

Wyrok Roman Zakharov v. Rosja, 4.12.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 47143/06, § 258.

Wymóg przedstawienia zgody na podsłuch przed uzyskaniem dostępu do połączeń jest jednym z ważnych zabezpieczeń przed nadużyciami.

Wyrok Roman Zakharov v. Rosja, 4.12.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 47143/06, § 269.

Domaganie się późniejszej notyfikacji może nie zawsze okazać się możliwe. Działalność albo zagrożenie, przeciwko któremu konkretna seria środków inwigilacji była skierowana, może trwać przez lata, a nawet dziesięciolecia, również po ich zawieszeniu. Późniejsza notyfikacja każdej osoby jej poddanej może poważnie naruszyć długofalowy cel inwigilacji. Ponadto może doprowadzić do ujawnienia metod pracy i pól działania służb tajnych, a nawet umożliwić zidentyfikowanie agentów. Tak więc fakt, że osoby, których dotyczyły tajne środki inwigilacji, nie zostały o tym następnie powiadomione, nie może, jako taki, upoważniać do wniosku, że ingerencja nie była konieczna w społeczeństwie demokratycznym. Jeśli jednak cel inwigilacji nie stoi temu na przeszkodzie, osoby inwigilowane powinny się o tym dowiedzieć zaraz po jej zakończeniu.

Wyrok Roman Zakharov v. Rosja, 4.12.2015 r.,

Wielka Izba, skarga nr 47143/06, § 287.