Praha 2014, ss. 184.

Stanislav Balík, członek Kolegium redakcyjnego „Palestry”, praski praktykujący adwokat, były Prezes Czeskiej Izby Adwokackiej, a w latach 2004–2014 sędzia Trybunału Konstytucyjnego Republiki Czeskiej – jest zarazem historykiem prawa, wykładowcą kilku czeskich uniwersytetów i wychowawcą aplikantów adwokackich. Przeprowadzone pod jego kierunkiem studia nad dziejami adwokatury na ziemiach czeskich, Morawach i Śląsku zaowocowały publikacją na ten temat, wydaną w Pradze w roku 2009. Ostatnio zaś zespół kierowany przez Stanislava Balíka wydał analogiczną pracę poświęconą historii notariatu. Podobnie jak wcześniejsza, również i ta publikacja została opracowana niezwykle starannie pod względem edytorskim: w eleganckim dużym formacie, w twardej oprawie utrzymanej w ciemnobordowej barwie tradycyjnie przypisywanej czeskiemu notariatowi, bogato ilustrowana skrupulatnie dobranymi fotografiami dokumentów archiwalnych i portretów różnorakich postaci, o których mowa w tekstach.

Zawartość merytoryczna pracy odpowiada oczekiwaniom czytelnika rozbudzonym dzięki pięknej formie. Całość składa się z dwóch grup tekstów oraz obszernej bibliografii tematu. Grupa pierwsza to chronologiczne przedstawienie dziejów zawodu notariusza na ziemiach czeskich, od czasów najdawniejszych aż po rok 2012. Na drugą grupę złożyły się monograficzne opracowania poświęcone poszczególnym zagadnieniom związanym z historią notariatu, a także kilku wybitnym historycznym postaciom, które ten zawód wykonywały. Oryginalnością konstrukcji dzieła jest przeplatanie tekstów poświęconych rozwojowi notariatu w kolejnych okresach szkicami należącymi do drugiej grupy, ukazującymi, niby w szkle powiększającym, wybrane aspekty czy też osobistości historyczne związane z daną epoką.

Uczyniwszy zwięzłe nawiązania do istoty czynności określanych dziś jako notarialne, a stanowiących istotną część prawniczego dorobku antyku oraz wcześniejszych okresów ery nowożytnej, w szczególności renesansu – autorzy przechodzą do systematycznych wywodów poświęconych właściwemu tematowi zbiorowego opracowania. Polski czytelnik z przyjemnością dostrzeże w opisach kształtowania się zrębów czeskiego notariatu w wiekach średnich wzmianki o równolegle tworzonych podstawach tego zawodu na terenach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i wrocławskiego – jako że profesja notariusza przez kilka stuleci była w środkowej Europie ściśle związana z czynnościami dokonywanymi w szczególnej prawnej formie przez katolicki kler. W Czechach oczywisty przełom w zakresie tych kompetencji nastąpił w wyniku rewolucji husyckiej – co, jak podkreślają autorzy, znacznie osłabiło znaczenie działalności zawodowej notariuszy w funkcjonowaniu całego systemu prawnego. Impulsem do ponownego podniesienia jej rangi była reforma zapoczątkowana przez Ferdynanda Habsburga, obranego królem czeskim w roku 1526. Zmiany polegały na stopniowym ujednolicaniu ustroju notariatu z regulacjami obowiązującymi w krajach rządzonych przez cesarzy z rodu Habsburgów. Kolejnym kamieniem milowym na drodze do nowoczesnego notariatu na ziemiach czeskich stało się przyjęcie ustawy z 1871 roku, zakreślającej precyzyjne prawne ramy funkcjonowania tego zawodu. Po uzyskaniu przez Czechosłowację niepodległości w roku 1918 przez następne dwudziestolecie notariat tamtejszy koncentrował się w znacznej mierze na przezwyciężaniu trudności wynikających z braku zunifikowanej regulacji – wszak rejenci podlegali do tamtego momentu, zależnie od przynależności izbowej, prawu węgierskiemu bądź austriackiemu; ten dualizm ustąpił miejsca dwoistości regulacji czeskich i słowackich. Mrocznym okresem, w którym samodzielność notariatu niemalże faktycznie nie istniała, stały się lata 1938–1945. Po nich nastąpił trzyletni zaledwie okres odrodzenia samorządności tego zawodu, któremu kres przyniósł rok 1948. Czas władzy komunistycznej oznaczał w istocie upaństwowienie profesji, początkowo ukrywane w zapisach prawa pozorujących zachowanie jej odrębności, od roku zaś 1953 przeprowadzone już całkiem jawnie. Powolne odrodzenie znaczenia czynności notarialnych, obejmujące ponowne rozciągnięcie tej szczególnej formy na całość obrotu cywilnoprawnego, rozpoczęło się od wprowadzenia kadłubowej regulacji ustawą z roku 1963; proces ten zamknął się w roku 1993. Lata następne – to już, po rozpadzie dwunarodowego państwa, notariat rdzennie czeski i działający w ramach zakreślonych przez nowoczesne prawodawstwo, gwarantujące pełną samorządność.

Wieńczące opis każdego z wyodrębnionych okresów szkice, rzucające światło na wybrane zagadnienia, znakomicie urozmaicają lekturę. Znajdujemy wśród nich między innymi opis kolei życia świętego Jana Nepomucena – znanego nie tylko z popularnej wśród turystów rzeźby na Moście Karola, upamiętniającej jego męczeńską śmierć w nurtach Wełtawy, ale i z powielonych w niezliczonych miejscach, również na terenie Polski (nie tylko na Dolnym Śląsku, ale też w Wielkopolsce i na Mazowszu) charakterystycznych figur; Jan z Pomuka – jeden z najszerzej znanych czeskich średniowiecznych notariuszy – stracił życie w wyniku waśni żywo przypominającej konflikt pomiędzy św. Stanisławem ze Szczepanowa a Bolesławem Śmiałym. Przykładem innego zagadnienia szerzej omówionego w monograficznym tekście są dzieje czasopiśmiennictwa poświęconego zagadnieniom notariatu na ziemiach czeskich. Interesujące są również wiadomości zawarte w specjalnym fragmencie, który dedykowany jest kobietom wykonującym w Czechach zawód notariusza.

Wstępny rozdział omówionego tu pokrótce wydawnictwa wskazuje między innymi na bliskie historyczne związki pomiędzy adwokaturą, notariatem i judykaturą. Na bibliofilskich półkach, w kancelariach i prawniczych gabinetach wypada zatem pozostawić wolne miejsce na podobne dzieło poświęcone historii czeskiego sądownictwa. Oby zespołowi czeskich Autorów udało się jak najprędzej je opracować i wydać drukiem.