Warszawa: Wydawnictwo Poltex 2010, ss. 418.

Zabójstwo jest tym przestępstwem, które w społeczeństwie budzi najwięcej emocji. Od organów ścigania domagamy się szybkiego działania uwieńczonego wykryciem i ukaraniem sprawcy. Jednak aby doszło do wykrycia przestępcy, konieczne jest posiadanie wiedzy o sposobie jego działania, a więc właśnie o modus operandi. Wiedza ta w postępowaniu karnym ma ogromne znaczenie, nie tylko przy wykryciu sprawcy, ale i jako ogniwo dowodu poszlakowego czy podstawa ustaleń karnomaterialnych, a mimo to w praktyce dotychczas nie była i nadal nie jest w wystarczający sposób doceniana.

Publikacją, która ukazuje przydatność ustaleń z zakresu modus operandi w postępowaniach karnych, jest właśnie książka wydana w 2010 roku, autorstwa prokurator Moniki Całkiewicz, pt. Modus operandi sprawców zabójstw.

Publikacja ta zdecydowanie zasługuje na uwagę szerokiego grona czytelników ze względu na rzetelną i dogłębną analizę tematu oraz imponujący warsztat badawczy Autorki. Wszelkie rozważania teoretyczne wzbogacone zostały analizą 130 akt sądowych z zakresu popełnienia przestępstw przeciwko życiu w latach 2000–2008 rozpoznawanych przez SO w Warszawie i dotyczących takich przestępstw, jak: zabójstwo, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, w wyniku którego pokrzywdzony zmarł (art. 156 § 3 k.k.) oraz pobicie ze skutkiem śmiertelnym (art. 158 § 3 k.k.), jak również analizą 160 spraw zakończonych prawomocnym postanowieniem o umorzeniu postępowania w 3 prokuraturach rejonowych: Warszawa Śródmieście, Warszawa Mokotów i Warszawa Praga Północ w latach 2000–2006. Badania przeprowadzone przez dr Całkiewicz cechują się oryginalnością. Autorka skupia się bowiem nie na ujęciu ilościowym badanych zjawisk, lecz na podejściu jakościowym, którego celem jest przede wszystkim zilustrowanie sposobu działania sprawcy.

Praca składa się z 6 rozdziałów, z których każdy podzielony został na podrozdziały, dzięki czemu opracowanie jest bardziej przejrzyste, zrozumiałe i wygodne w studiowaniu. Każdy podrozdział poprzedzony jest krótkim wstępem, dzięki czemu czytelnik wie, co znajdzie w danym rozdziale czy podrozdziale.

W pierwszym rozdziale (Pojęcie modus operandi) Autorka definiuje, czym jest modus operandi, określa jego cechy oraz determinanty o charakterze wewnętrznym (s. 40) i zewnętrznym (s. 50), mające istotny wpływ na zachowanie się człowieka. Przy określaniu definicji powołuje się na znanych polskich i amerykańskich autorów i dokonuje ich klasyfikacji według zwolenników modus operandi sensu stricto oraz tych preferujących definicję sensu largo. Autorka formułuje również własną, stworzoną na potrzeby publikacji definicję modus operandi (s. 22). W rozdziale tym wskazuje również istotne różnice między „podpisem” a „wizytówką” sprawcy (s. 23), określa, czym jest perseweracja i wymienia różne jej rodzaje (s. 25). Nie pozwala również zapomnieć czytelnikowi, że oprócz tradycyjnego rozumowania modus operandi, opartego na działaniu sprawcy, istnieją przypadki, w których przestępcze zachowanie polega nie na działaniu, lecz na zaniechaniu działania, czego przykładem może być przestępstwo dzieciobójstwa (gdy matka zaniecha karmienia noworodka), zatem zaniechania nie można wyłączyć z zakresu modus operandi.

Rodziny ofiar sprawców zabójstw często zadają pytania: dlaczego? jaka była przyczyna? jaki był motyw działaniu sprawcy? Na te pytania można znaleźć odpowiedź, analizując drugi rozdział książki, w którym ujęte zostały przyczyny (s. 62) i motywy działania sprawcy (s. 83). Autorka uczula, że choć w codziennym użytku te dwa pojęcia przenikają się wzajemnie, motywacja jest bowiem jedną z przyczyn, dla których sprawca popełnia przestępstwo – to w istocie nie są one tożsame, dlatego też stara się wskazać istotne różnice między nimi.

Z prezentowanych przyczyn przestępczości w rozdziale tym na szczególną uwagę zasługuje – moim zdaniem dotychczas bagatelizowany, a słusznie podkreślony przez Autorkę – wpływ mediów na wzrost przestępczości. Świat prezentowany w filmach czy grach komputerowych odbiega od rzeczywistości, nacechowany jest aktami przemocy i okrucieństwem, przez co wytwarza się mylne przekonanie, że przemoc jest sposobem na rozwiązanie konfliktu, a zabójstwo jest czymś naturalnym. Upowszechnia się również zjawisko tzw. copycat effect, polegające na kopiowaniu przez przestępców zachowań, które poznali za pośrednictwem środków masowego przekazu, co jest zjawiskiem bardzo niebezpiecznym. Bardzo ciekawym zabiegiem wykorzystanym przez Autorkę recenzowanej publikacji jest dokonanie konfrontacji prezentowanych w literaturze przyczyn i motywów działania sprawców z polskimi realiami. Autorka podkreśla, że w Polsce w wielu postępowaniach motyw działania w ogóle nie zostaje ustalony, a jeśli już jest wskazany, to zazwyczaj, jak wynika to z danych Komendy Głównej Policji, jest to nieporozumienie rodzinne, rzadziej motywy rabunkowe, a przypadki zabójstw o podłożu seksualnym lub na zlecenie mają charakter incydentalny.

Niezwykle interesująca jest tematyka zawarta w rozdziale trzecim recenzowanej publikacji, zatytułowanym Rodzaje zabójców a modus operandi. W rozdziale tym Autorka konfrontuje sposób działania zabójców jednokrotnych z wielokrotnymi. Opisuje typowe elementy zachowań poszczególnych sprawców, jak również czynniki mające wpływ na określony model zachowania przestępczego. Obszerna analiza modus operandi dokonana według typologii zabójców pozwala na wykreowanie wizerunku: kim jest dany zabójca, jakie cechy osobowościowe posiada, dlaczego zabija, jak wybiera ofiarę, czy jego działanie jest spontaniczne, czy może jest wynikiem przygotowania się do zbrodni oraz co motywuje dany typ zabójcy i jaki jest cel jego działania. Rozdział trzeci prezentowanej książki jest interesujący nie tylko z powodu tego, że Autorka w sposób bardzo ciekawy, wciągający, opisuje poszczególne typy zabójców i charakterystyczne dla nich sposoby zachowania, ale również dlatego, że w tym rozdziale Monika Całkiewicz, na podstawie badań własnych, tworzy profil polskiego zabójcy.

Zdaniem Autorki sprawcą zabójstwa w Polsce jest przeważnie osoba z bliskiego dla ofiary otoczenia, której działanie było wynikiem nagłego impulsu lub doznanych w danej chwili emocji. Sprawca w czasie dokonywania przestępstwa jest najczęściej pod wpływem alkoholu, a po dokonaniu zbrodni pozostawia zazwyczaj zwłoki na miejscu, w którym doszło do konfliktu. Do popełnienia zbrodni sprawca używa najczęściej noża lub dokonuje przestępstwa przez użycie siły własnego ciała. Jego głównym motywem działania jest złość wywołana kłótnią z pokrzywdzonym, wśród innych zaś motywów Autorka wymienia m.in. chęć osiągnięcia zysku, zazdrość lub zemstę. Sprawca dokonujący zabójstwa nie jest całkowicie pozbawiony uczuć moralnych, po dokonaniu czynu „rehabilituje się” bowiem i stara się pomóc ofierze, zawiadamiając np. pogotowie ratunkowe.

Jeśli czytelnika interesuje proces ustalania modus operandi, powinien dogłębnie przeanalizować czwarty rozdział recenzowanej publikacji (Ustalanie modus operandi sprawcy). W rozdziale tym precyzyjnie został określony katalog zasad (s. 191), których przestrzeganie warunkuje rzetelne ustalenie sposobu działania sprawcy. Należą do nich m.in. zasada szybkości, zasada wielości źródeł, zasada kompleksowości, zasada stałego weryfikowania wiedzy, zasada logicznego myślenia, zasada zgodnego z prawem i etycznego działania oraz zasada szczegółowego dokumentowania.

Zdaniem Autorki w każdym postępowaniu powinno się dążyć do ustalenia następujących elementów modus operandi: czynności przygotowawczych, jakie podjął sprawca przed dokonaniem przestępstwa, czasu dokonania przestępstwa, ustalenia, czy były osoby współuczestniczące, kryteriów wyboru ofiary, miejsca, w którym doszło do zabójstwa, sposobu dokonania przestępstwa, użytych przedmiotów oraz zachowania sprawcy w trakcie czynu i po jego dokonaniu. Wiedzę taką można czerpać z licznych źródeł informacji, dlatego też w recenzowanej pracy nie zabrakło o tym wzmianek. Według Autorki najcenniejszym źródłem wiadomości o modus operandi jest w pierwszej kolejności sprawca czynu, a następnie pokrzywdzony, jednak do uzyskanych informacji należy podchodzić z ograniczonym zaufaniem, sprawca może bowiem chcieć zataić fakty, a ofiara ze względu na silne emocje może wszystkiego nie pamiętać. Innym cennym źródłem informacji o modus operandi są również oględziny miejsca i zwłok. Jak mówi Paweł Horoszowski: „miejsce oględzin jest kopalnią wiadomości dla tych, którzy potrafią czytać w tej, pozornie tak tajemniczej księdze”P. Horoszewski, Od zbrodni do kary, PWN, Warszawa 1966, s. 261. .

Nierzadko posiadanie wiedzy o sposobie działania sprawcy warunkuje możliwość jego wykrycia i – co najważniejsze – przypisania mu winy. Dlatego też w kolejnym – piątym rozdziale recenzowanej pracy w szczególny sposób podkreślone zostały wartości dowodowe i wykrywacze modus operandi. Mozolna praca nad zapoznaniem się ze sposobem działania sprawcy nie miałaby sensu, gdyby zdobytej wiedzy nie można było wykorzystać w postępowaniu.

Modus operandi jest instrumentem niezbędnym przy tworzeniu wersji kryminalistycznej, profilowaniu psychologicznym czy też przy budowie dowodu poszlakowego. Przy tworzeniu wersji kryminalistycznej modus operandi traktowany jest z jednej strony jako podstawa tworzenia wersji kryminalistycznej, gdyż dostarcza informacji na temat sprawcy czynu i jego motywu działania, z drugiej zaś strony jako podmiot wersji kryminalistycznej, ze względu na informacje o sposobie przygotowania, o przebiegu zdarzenia czy użytych narzędziach. Wiedza i sposób działania sprawcy, jak słusznie podkreśla Autorka, wykorzystywane są również w procesie ustalania sylwetki psychologicznej sprawcy zabójstwa. Ślady pozostawione na miejscu zdarzenia i czynności podejmowane przez sprawcę są odzwierciedleniem jego osobowości, dlatego też takie informacje, jak: czas i miejsce dokonania zabójstwa, cechy przy wyborze ofiary, sposób przygotowania się do czynu przestępczego oraz sposób postępowania z ofiarą za życia i z jej zwłokami, są niezmiernie ważne przy tworzeniu przez profilera poprawnego portretu psychologicznego sprawcy. Im profil jest dokładniejszy, tym organom śledczym szybciej udaje się ująć sprawcę.

W ostatnim, szóstym rozdziale zaprezentowano wpływ modus operandi na ocenę prawną czynu. Sposób, w jaki sprawca działa, dokonując przestępstwa, mieści w sobie wiele informacji m.in. o motywacji sprawcy, zamiarze bądź jego braku czy stopniu społecznej szkodliwości czynu. A te informacje z kolei są podstawą do określenia kwalifikacji prawnej czynu i wymierzenia sprawcy stosownej kary. Choć posiadanie takich informacji jest bardzo istotne, to zdaniem M. Całkiewicz w praktyce organy nie przywiązują do tego należytej wagi.

Lektura książki M. Całkiewicz pozwala wyrazić przekonanie, że jest to pozycja atrakcyjna, nowatorska i niezmiernie wartościowa, która bez wątpienia wzbogaca dotychczasowy dorobek nauki. Książka ma charakter interdyscyplinarny, swoim zakresem obejmuje bowiem zagadnienia z prawa karnego materialnego, procesowego, kryminologii i kryminalistyki. W publikacji Autorka korzysta przede wszystkim z opracowań anglojęzycznych i bogatego orzecznictwa, nie zapomina również o wzbogaceniu treści pracy przeprowadzonymi przez siebie badaniami empirycznymi. Można zatem powiedzieć, że rozważania teoretyczne skonfrontowane zostały z praktyką.

Autorka nie boi się również wyrażać własnych poglądów na dany temat. Opracowanie cechuje się wysokim poziomem merytorycznym oraz ponadprzeciętnymi walorami naukowo-dydaktycznymi. Recenzowana publikacja ma ten niezaprzeczalny walor, że napisana jest prostym, zrozumiałym językiem, może być zatem ciekawą lekturą nie tylko dla prawników teoretyków i praktyków, ale również dla studentów prawa i wszystkich osób interesujących się omawianą tematyką.