W dniu 2 grudnia 2011 r. na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego w sali Unii Europejskiej odbyła się konferencja „Adwokatura jako uczestnik procesu legislacyjnego”. Konferencję zorganizowała tradycyjnie już Okręgowa Rada Adwokacka we Wrocławiu przy współpracy z dziekanem Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego prof. dr. hab. Włodzimierzem Gromskim.

Obrady otworzyła prodziekan Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii dr hab. prof. nadzw. Wiesława Miemiec. Witając wiceministra sprawiedliwości Zbigniewa Wronę, prezesa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu Andrzeja Niedużaka, prokuratora Apelacyjnego we Wrocławiu Dariusza Szyperskiego, adwokatów i profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego Zbigniewa Ćwiąkalskiego, Piotra Kardasa i Andrzeja Kubasa, a także prorektora Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie adw. prof. dr. hab. Jarosława Majewskiego i prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej adw. Andrzeja Zwarę, pani dziekan stwierdziła, że obowiązkiem adwokatury jest uczestniczenie zarówno w procesie tworzenia prawa, jak i w aktywnym, praktycznym i twórczym jego stosowaniu. Ta konferencja wpisuje się w tradycję czterech poprzednich, z których ostatnia poświęcona była pozycji adwokatury wobec innych zawodów prawniczych.

Z konferencji wydawane są przez Wydawnictwo Wolters Kluwer materiały pod redakcją adwokata prof. dr. hab. Jacka Giezka. Artykuły oraz referaty zamieszczane w poszczególnych tomach zawierają cenny i twórczy wkład ze strony środowiska adwokatów – teoretyków oraz praktyków – we wzbogacenie wiedzy prawniczej. Stanowią one uzupełnienie prawa o te wartości, które są zauważane przez obrońców i pełnomocników w praktyce wykonywania zawodu.

Następnie gości konferencji powitał dziekan ORA adw. Andrzej Malicki, podkreślając udział w niej wiceministra sprawiedliwości Zbigniewa Wrony, prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej adw. Andrzeja Zwary, prezesa Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu Andrzeja Niedużaka, dziekan Okręgowej Izby Radców Prawnych Barbary Kras, księdza prałata prof. dr. hab. Wiesława Wenza, księdza prałata Stanisława Pawlaczka, sędziego Sądu Okręgowego Tadeusza Szewioły – prezesa Zarządu Stowarzyszenia Sędziów Polskich Iustitia, dziekana Okręgowej Rady Adwokackiej w Krakowie adw. Jana Kuklewicza, dziekana Okręgowej Rady Adwokackiej w Siedlcach adw. Wojciecha Troszkiewicza, dziekana Okręgowej Rady Adwokackiej w Opolu adw. Cezarego Goryszewskiego, dziekana Izby Adwokackiej w Częstochowie Witolda Pospiecha, wiceprezes Izby Notarialnej we Wrocławiu Jolanty Ołpińskiej, Małgorzaty Klaus, prokuratora Apelacyjnego we Wrocławiu Dariusza Szyperskiego. Słowa powitania skierował do przedstawicieli środowisk – sędziów, prokuratorów, adwokatów, aplikantów adwokackich, doktorantów oraz studentów prawa – stanowiących bardzo liczne audytorium.

Mówca przypomniał, że zadaniem adwokatury jest nie tylko świadczenie bieżącej pomocy prawnej w ramach zawieranych przez adwokatów umów z klientami, ale jej podstawową powinnością – jako samorządu zawodu zaufania publicznego – jest współudział w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa.

Zadania te są ustawowym obowiązkiem samorządu adwokackiego, a nie środowiskową ambicją. Zauważył, że rola środowiska adwokackiego jest dość często marginalizowana w pracach Komisji Ustawodawczej. Większość składów tych komisji stanowią przedstawiciele środowiska sędziowskiego i akademickiego, co może mieć wpływ na jednostronne postrzeganie zagadnień legislacji, na jej zubożenie, mogą one bowiem realizować interesy zawodowe określonych grup prawników pod pozorem prymatu interesu społecznego, wyrażającego się w preferowaniu zasady szybkości postępowania.

Z gości konferencji głos zabrali:

• wiceminister sprawiedliwości Zbigniew Wrona, który dziękując za zaproszenie, z uznaniem wypowiedział się o Izbie Adwokackiej we Wrocławiu jako organizatorze kolejnej konferencji naukowej, której temat pozostaje w związku z aktualnie toczącymi się pracami Ministerstwa Sprawiedliwości, Rządu i Sejmu, dotyczącymi nowelizacji m.in. procedury karnej i cywilnej;
• prezes NRA adw. Andrzej Zwara, który w swoim wystąpieniu podkreślił, że adwokatura aktywnie uczestniczy w przedstawianiu projektów prawa, powołując się m.in. na opracowania adw. prof. Piotra Kardasa i adw. prof. Jacka Giezka w zakresie nowelizacji art. 585 k.s.h, który wprawdzie w wyniku procesu legislacyjnego został ostatecznie uchylony, jednakże założenia konstrukcyjne projektu przygotowanego przez NRA w znaczącej części wykorzystano w nowej regulacji prawnej.

Adwokatura włączyła się także w opracowanie projektów nowelizacji procedury karnej, proponując zwiększenie znaczenia zasady kontradyktoryjności procesu i ograniczenie działań sądu z urzędu, często podejmowanych jedynie na korzyść rzecznika oskarżenia publicznego;

• prezes Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu Andrzej Niedużak, który w swoim wystąpieniu podkreślił wartość poznawczą i praktyczną organizowanych przez Izbę Adwokacką we Wrocławiu konferencji naukowych. Walor ten wyraża się głównie w możliwości poznawania wzajemnych stanowisk w dziedzinie praktyki stosowania prawa i jego zmian prezentowanych przez środowiska sędziowskie, akademickie i adwokackie.

Pierwszy panel, którego temat został sformułowany przez opiekuna naukowego konferencji adw. prof. dr. hab. Jacka Giezka, dotyczył zmian procesu karnego w kierunku jego pełnej kontradyktoryjności. Moderator zasugerował, aby przedmiotem dyskusji uczynić zagadnienia, które dałoby się ująć w postaci wielu następujących pytań: czy polski proces karny jest – w każdym z jego stadiów – wystarczająco kontradyktoryjny, czy projektowane zmiany zmierzają we właściwym kierunku, a także czy zwiększona kontradyktoryjność to ograniczenie uprawnień sądu na rzecz rozszerzenia zakresu obowiązków stron, w tym zwłaszcza prokuratora. Kwestią nader istotną, poruszaną w każdym niemal wystąpieniu, stała się również próba odpowiedzi na pytanie, czy zwiększenie kontradyktoryjności procesu karnego pozostaje w sprzeczności z zasadą prawdy materialnej.

Adwokat dr hab. prof. nadzw. Zbigniew Ćwiąkalski z Uniwersytetu Jagiellońskiego (były minister sprawiedliwości) podkreślił, że trudność w realizacji metody kontradyktoryjności wynika z przyczyn nieprawidłowej pracy prokuratury. Zdarza się bowiem, że na rozprawach sądowych występują różni prokuratorzy, którzy nie znając akt, pozostają bierni, oczekując ze strony sądu na aktywność w poszukiwaniu prawdy materialnej. Stan taki sprawia, że realizacja zasady kontradyktoryjności doznaje faktycznych ograniczeń w praktyce.

Adwokat prof. dr hab. Piotr Kardas (Uniwersytet Jagielloński) przedstawił różne modele kontradyktoryjności oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego, w którym preferuje się zdecydowaną wyższość zasady prawdy materialnej nad zasadą pełnej kontradyktoryjności, w związku z tym na konieczność podejmowania działań przez sąd z urzędu.

Z kolei adw. prof. dr hab. Jarosław Majewski (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie), odnosząc się do zagadnień proceduralnych z punktu widzenia logiki formalnej, podkreślał wykluczanie się zasady prawdy materialnej z zasadą kontradyktoryjności. Z tego powodu oczekuje się od ustawodawcy rozwiązań jednoznacznych. Wystąpienie to wywołało ożywioną dyskusję.

Polemizując ze stanowiskiem prof. Jarosława Majewskiego, prof. dr hab. Jerzy Skorupka, sędzia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu, podniósł, że zasada prawdy materialnej z uwagi na przepisy Konstytucji RP, a w szczególności art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, musi być utrzymana, jako zasada priorytetowa, gdyż każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy. W tej sytuacji kontradyktoryjność powinna być traktowana jako metoda dochodzenia do prawdy materialnej.

Adwokat dr Jacek Kruk zwrócił uwagę na fakt, że w postępowaniach sądowych w praktyce występuje nierówność stron na korzyść prokuratora, a także na pomijanie, a przynajmniej umniejszanie, roli tzw. opinii prywatnych.

Kolejny panelista – adw. dr Tomasz Razowski, omawiając orzecznictwo Sądu Najwyższego odnoszące się do zasad prawdy materialnej i kontradyktoryjności, podkreślał obowiązywanie względności zasady kontradyktoryjności.

Adwokaci Mirosław Gadziński i Andrzej Malicki, podkreślając potrzebę równości stron w toku rozprawy, postulowali konieczność eliminacji procesu „odczytywanego” oraz zasadność dopuszczenia dowodu z opinii prywatnej. Wiceminister dr Zbigniew Wrona stwierdził, że Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego w swoich pracach nad procesem karnym nie może wyeliminować zasady prawdy materialnej i jej poszukiwania w postępowaniu jurysdykcyjnym, na plan pierwszy wysuwając przede wszystkim zasadę kontradyktoryjności. Inne stanowisko zaprezentował sędzia Wojciech Kociubiński (przewodniczący Wydziału Karnego Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu), który opowiedział się za pełną zasadą kontradyktoryjności, również w postępowaniu karnym odwoławczym, co wiązałoby się między innymi z uchyleniem przepisu art. 440 § 1 k.p.k. (traktującego o rażącej niesprawiedliwości badanego orzeczenia).

Moderatorem kolejnego panelu był adw. prof. dr hab. Andrzej Kubas z Uniwersytetu Jagiellońskiego, były wiceprezes Naczelnej Rady Adwokackiej.

Nawiązując do ogólnego tematu konferencji, podniósł, że ostatnie zmiany ustawodawcze dotyczące roli pełnomocnika w postępowaniu cywilnym i administracyjnym są restrykcyjne dla pełnomocników i stwarzają jedynie podstawę dla rozstrzygnięć formalnych, a nie merytorycznych. Referent uznał reformę k.p.c. za zbyt jednostronną, podyktowaną pozornie zasadą szybkości postępowania, a faktycznie stanowiącą zbyt daleko idące ułatwienie w pracy sądów.

Z jednej strony znosi się postępowanie gospodarcze, natomiast z drugiej wszystkie jego dotychczasowe rygory wprowadza się do postępowania cywilnego. Zdaniem profesora Andrzeja Kubasa dochodzi do zbyt dużej ingerencji sądów w prawa strony, na którą nakłada się obowiązki, których niedochowanie przez profesjonalnego pełnomocnika powoduje utratę prawa do sprawiedliwego rozstrzygnięcia. Na szczególną krytykę zasługuje wprowadzenie możliwości składania zażaleń do Sądu Najwyższego od wyroków sądów odwoławczych w postępowaniu cywilnym, uchylających wyroki sądów pierwszej instancji. Może to w konsekwencji oznaczać pozbawienie strony prawa do skargi kasacyjnej.

Wojciech Hermeliński, sędzia Trybunału Konstytucyjnego, zwrócił uwagę, że Trybunał wielokrotnie uznawał niektóre przepisy procesowe za niekonstytucyjne. Dotyczyło to m.in. pełnomocnictwa, niektórych wymogów skargi kasacyjnej lub apelacji.

Stanowisko Trybunału Konstytucyjnego spotkało się ze stanowczą krytyką prof. Tadeusza Erecińskiego, prezesa Izby Cywilnej. Podkreślił on istotę zasady szybkości postępowania oraz poparł wprowadzenie przepisów mających dyscyplinować adwokatów i radców prawnych. Przyznał, że wprowadzone zmiany nie są aprobowane przez wszystkich przedstawicieli doktryny, którzy zwracają uwagę, iż w praktyce może dojść do sytuacji, w której strona zastępowana przez adwokata lub radcę prawnego ponosić będzie większe ryzyko przegrania procesu, niż gdyby działała samodzielnie bądź korzystała z „pokątnej” pomocy prawnej.

Prezes Naczelnej Rady Adwokackiej adw. Andrzej Zwara w swoim wystąpieniu przedstawił rolę i status pełnomocnika w postępowaniu administracyjnym.

Swoje tezy ilustrował kazusami z zakresu inwestycji, zatwierdzenia projektu budowlanego i pozwolenia budowlanego. Zwrócił uwagę, że choć w postępowaniu administracyjnym nie ma wymogu zastępstwa procesowego przez prawników zawodowych, to przepisy proceduralne są dość rygorystyczne.

Adwokat dr Monika Strus-Wołos, członek Naczelnej Rady Adwokackiej, poddała krytyce preferowanie jedynie zasady szybkości w procesie cywilnym. Zwróciła uwagę, że przejęcie restrykcji z postępowania gospodarczego do postępowania cywilnego może w konkretnym układzie rzeczy prowadzić stronę do niesprawiedliwego rozstrzygnięcia. Wskazała także, że kontradyktoryjność procesu powinna prowadzić do eliminacji uprawnienia sądu do działania z urzędu w kontekście przepisów o prekluzji dowodowej. Postulowała pozostawienie prekluzji sądowej, a rezygnację z prekluzji ustawowej.

Profesor dr hab. Jacek Gołaczyński odniósł się do koncepcji e-protokołu, wskazując, że przy jej przyjęciu będziemy mieli do czynienia z końcem ery protokołu papierowego i że spełniony zostanie postulat utrwalania przebiegu procesu cywilnego za pomocą urządzeń rejestrujących dźwięk i obraz. Jednak stosowanie tego sposobu zapisu przebiegu rozprawy spowodować może wiele kłopotów natury technicznej. Przy opracowaniu tej koncepcji myślano przede wszystkim o sędziach, a mniej o sytuacji pełnomocników i obrońców. Takie uwagi mogą się nasunąć po wysłuchaniu informacji o stosowaniu elektronicznych urządzeń w rejestrowaniu przebiegu rozprawy (e-protokole).

Trzeci panel poświęcony był tematowi stanowiska adwokatury wobec zmian postępowania cywilnego. Moderator tego panelu – dziekan ORA we Wrocławiu adw. Andrzej Malicki stwierdził, że wprowadzane zmiany postępowania cywilnego, dyscyplinujące przede wszystkim adwokatów i radców prawnych, mogą doprowadzić do restytucji instytucji logografii.

Oznaczać to może odsunięcie adwokatów i radców prawnych od prowadzenia procesów cywilnych.

Prowadzone restrykcje w związku z zasadą szybkości postępowania nie mogą obciążać skutkami negatywnymi tylko strony obarczonej licznymi obowiązkami. Być może wprowadzone zmiany wywołane zostały nieuprawnionym poglądem, że to przeważnie z winy adwokatów lub radców prawnych dochodzi do przewlekłości postępowania.

Nie ma w tym zakresie żadnych badań ani innych dowodów, orzeczenia zaś Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu przeciwko rządowi RP poglądu takiego nie potwierdzają.

Radca prawny Krystyna Stoga, występująca w imieniu dziekan OIRP Barbary Kras, powołując się na doświadczenie KIRP, stwierdziła, że pisemne opinie wypracowane przez środowisko radcowskie nie były uwzględniane przez komisje kodyfikacyjne. Postulowała wspólne wystąpienia samorządu radcowskiego i samorządu adwokackiego w sprawach projektów legislacyjnych dotyczących praw i wolności obywatelskich. Być może wówczas głos naszych środowisk będzie wysłuchany i częściej uwzględniany.

Adwokat Andrzej Michałowski w swoim wystąpieniu wielokrotnie podkreślał, że pomimo iż w środowisku adwokackim jest wielu mądrych i wykształconych ludzi, to zgłaszane przez nich uwagi służące interesowi społecznemu, nie adwokatom, nie są uwzględniane.

Prelegent zadawał sobie pytanie, dlaczego tak się dzieje. Udzielając odpowiedzi, zwrócił uwagę na badania prowadzone na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, dotyczące preferencji sędziów. W świetle tych badań okazało się, że podstawowym priorytetem tej grupy zawodowej jest życie rodzinne, a nie zawodowe czy publiczne. Mówca zaznaczył, że być może faktem tym można uzasadnić niechęć do uwzględniania słusznych postulatów środowiska adwokackiego.

Prezes Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu Andrzej Niedużak, odnosząc się do nowych rozwiązań w k.p.c., stwierdził, że niezrozumiałe jest wprowadzenie zażalenia na rozstrzygnięcie kasatoryjne – orzeczeń uchylających wyroki sądu pierwszej instancji, z uwagi na znikomą ich liczbę (6% orzeczeń uchylających wyroki sądów pierwszej instancji). Faktycznie nie stanowią one przesłanki opóźnienia w postępowaniu. Nic nie stoi na przeszkodzie, ażeby ustawodawca zniósł możliwość uchylania wyroków pierwszej instancji przez sąd odwoławczy. Tak byłoby prościej.

Jako ostatni w dyskusji zabrał głos adw. Dariusz Wnuk, który poparł zasadę kontradyktoryjności w postępowaniu cywilnym, uznając ją za nadrzędną i krytycznie odnosząc się do podejmowania przez sąd działań dowodowych z urzędu, w tym dopuszczania dowodów sprekludowanych przez sąd. Zasada kontradyktoryjności w przekonaniu adw. Dariusza Wnuka prowadzi do wydania prawidłowego wyroku w świetle danej wiedzy stron i sądu. Natomiast pojęcie wyroku sprawiedliwego i słusznego jest pojęciem nieostrym.

Konferencja zakończyła się koncertem Stanisława Soyki w Teatrze Współczesnym we Wrocławiu, obejmującym utwory Czesława Miłosza, Wisławy Szymborskiej i Agnieszki Osieckiej. Stanisław Soyka podkreślił, że utwór Czesława Miłosza pt. Który skrzywdziłeś jest bardzo ważny dla wszystkich, z wielkim przejęciem śpiewał słowa laureata Nobla:

„Który skrzywdziłeś człowieka prostego,

Śmiechem nad krzywdą jego wybuchając,

Gromadę błaznów koło siebie mając,

Na pomieszanie dobrego i złego (…)”.

Te właśnie słowa mogą nawiązywać także do szeroko rozumianej tematyki konferencji „Adwokatura jako uczestnik procesu legislacyjnego”.