P olska prezydencja w Radzie UE wśród wielu ambitnych wyzwań, jakie ze sobą niosła, podjęła również obowiązek kontynuowania prac nad kolejnymi etapami uzgadniania europejskich standardów w zakresie postępowania karnego. W szczególności dotyczy to problemu przyjęcia jednolitego standardu w zakresie pozycji procesowej oskarżonego (odpowiednio na każdym etapie postępowania) w postępowaniach karnych państw członkowskich UE. Zakres poszczególnych działań jest obecnie formułowany w ramach określonych tzw. Programem SztokholmskimProgram Sztokholmski – otwarta i bezpieczna Europa dla dobra i ochrony obywateli, Rada Europejska, Dz.Urz. UE (2010/C 115/1), 4 maja 2010 r.. W związku z tym, że jednoczesne wprowadzenie całego pakietu rozwiązań okazało się niemożliwe, przyjęto politykę ,,małych kroków”, zmierzającą do stopniowego ujednolicania poszczególnych elementów postępowania. Dyskusji nad kolejnym etapem podejmowanych działań w ramach tego procesu została poświęcona konferencja nt. ,,Pomoc prawna z urzędu w postępowaniu karnym w Unii Europejskiej”. Odbyła się ona w dniach 5–6 grudnia 2011 r. w Warszawie i została zorganizowana w ramach polskiej prezydencji w Radzie UE we współpracy z Komisją Europejską, ERA, CCBE oraz Ministerstwem Sprawiedliwości. Wśród prelegentów oraz pozostałych uczestników konferencji reprezentowani byli przedstawiciele prawodawców, doktryny oraz praktyki postępowania karnego z całej Europy.

Powitania gości oraz otwarcia konferencji dokonał wiceminister sprawiedliwości Piotr Kluz. Następnie w formie przygotowanego wcześniej przekazu audiowizualnego głos zabrała komisarz ds. sprawiedliwości, wymiaru sprawiedliwości i obywatelstwa w Komisji Europejskiej Viviane Reding. W obydwu wystąpieniach podkreślono wagę niesienia rzeczywistej pomocy prawnej z urzędu uczestnikom procesu karnego dla zapewnienia jego rzetelności oraz wagę kolejnych działań podejmowanych przez instytucje wspólnotowe, związanych z realizacją postulatów Programu Sztokholmskiego. Komisarz dodatkowo wskazała konieczność zapewnienia odpowiedniego dostępu do pomocy prawnej z urzędu niezależnie od sytuacji materialnej zainteresowanych. Podkreślano również słuszność koncepcji ,,małych kroków”, jaką przyjęto dla ujednolicania standardów procesowych w ramach UE.

Dalsza część konferencji została przygotowana i przebiegała w ramach czterech kolejnych sesji, poświęconych odrębnym aspektom związanym z niesieniem pomocy prawnej z urzędu. W ramach każdej z sesji prowadzone były również dyskusje nad problemami poruszanymi przez prelegentów. Pierwsza sesja dotyczyła zagadnienia ,,sześciu kroków w kierunku wspólnych praw procesowych w UE – aktualny stan prac nad mapą drogową”. Obejmowała wystąpienia Caroline Morgan (Wydział Współpracy Sądowej w Sprawach Karnych, Dyrekcja Generalna ds. Sprawiedliwości, Komisja Europejska) oraz Stevena Crasa (Sekretariat Generalny Rady Unii Europejskiej). Przedstawiono ,,mapę drogową” działań zmierzających do standaryzacji normowania praw procesowych w państwach członkowskich oraz założenia proponowanej dyrektywy w sprawie dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i prawa do powiadomienia osoby trzeciej o zatrzymaniu (przygotowywanej zasadniczo podczas polskiej prezydencji). Podkreślano, że wskazana dyrektywa reguluje jedną z wielu sfer składających się na sumę uprawnień procesowych oskarżonych, a przewidywanych do implementacji przez państwa członkowskie UE. Kolejność poszczególnych kroków w tej mierze jest podyktowana stopniem ich złożoności – od najprostszych po najbardziej złożone propozycje – oraz wagą poszczególnych zagadnień i skłonnością poszczególnych państw do kompromisu w konkretnych sprawach. Caroline Morgan podkreślała rolę dostępu do pomocy prawnej z urzędu w postępowaniu karnym jako swoistego ,,klejnotu w koronie”, jeśli chodzi o cały pakiet proponowanych rozwiązań. Postulowano urzeczywistnienie możliwości kontaktu z prawnikiem (obrońcą) już na zupełnie wczesnym stadium postępowania karnego, bezpośrednio po zatrzymaniu osoby – niezależnie od dalszych kroków organów ścigania wobec tej osoby. Dodatkowym uprawnieniem obrońcy miałaby być możliwość osobistego zweryfikowania warunków przetrzymywania osoby pozbawionej wolności, na każdym etapie postępowania – w uzasadnionych przypadkach. Wywołało to ożywioną dyskusję wśród uczestników konferencji. Jednocześnie prelegenci podkreślili konieczność zagwarantowania obszernego katalogu uprawnień fachowego obrońcy, również na wczesnych etapach postępowania. Wśród nich wymieniano zwłaszcza możliwość konsultacji z klientem z całkowitym wyłączeniem udziału osób trzecich, a także aktywny udział obrońcy w przesłuchaniu prowadzonym przez organ ścigania. Dyskutowano również ideę bezwzględnego zakazu dowodowego co do materiałów zgromadzonych z naruszeniem uprawnień składających się na prawo do obrony. W trakcie dyskusji podsumowującej sesję ujawniły się dwie zasadnicze kwestie. Pierwsza z nich dotyczyła planów organów UE wobec braku zgody państw członkowskich w kwestii przyjęcia poszczególnych propozycji. Jako drugi problem wskazywano kwestie związane z finansowaniem uprawnień obrończych, zwłaszcza w dobie kryzysu finansowego, przypominając, że w trakcie dyskusji nad Programem Sztokholmskim również podnoszono ten problem – mimo korzystniejszej wówczas sytuacji gospodarczej w Europie. Caroline Morgan zwróciła uwagę na starania związane z wypracowaniem kompromisu możliwego do przyjęcia przez wszystkie państwa członkowskie, względnie na możliwość odegrania w przyszłości większej roli przez Parlament Europejski w zakresie wprowadzania nowych propozycji. Odnotowano również konkluzję Sevena Crasa, który określił docelowe przyjęcie wszystkich propozycji przygotowywanych przez organy UE jako ,,wielkie marzenie”.

Drugą sesję konferencji poświęcono ,,pomocy prawnej z urzędu w narodowych i międzynarodowych systemach wymiaru sprawiedliwości”. Jako pierwszy wystąpił profesor Ed Cape (Uniwersytet Wschodniej Anglii), omawiając wymogi orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące standardu pomocy prawnej z urzędu. Wskazał przede wszystkim pochodny charakter formalnego aspektu prawa do obrony. Zasygnalizował problem zgody zainteresowanego na świadczenie mu pomocy prawnej z urzędu. Odmowa przyjęcia takiej pomocy powinna być wyrażona w warunkach pełnej świadomości jej prawnych konsekwencji. Problematyczne pozostaje również określenie katalogu podmiotów uprawnionych do korzystania z takiej przysługującej obligatoryjnie pomocy – zwłaszcza osób, które zostały początkowo wezwane jedynie w charakterze świadka przez organ ścigania. W każdym wypadku o warunkach przyznania prawa do pomocy prawnej z urzędu bądź uwzględnienia odmowy jej przyjęcia powinna decydować indywidualna sytuacja jednostki. Jednocześnie prawo do pomocy prawnej powinno obejmować zapewnienie niezbędnego czasu na nieskrępowane konsultacje z prawnikiem. W dalszej kolejności głos zabrał Esteban Peralta Losilla (Międzynarodowy Trybunał Karny – Sekretariat Trybunału, szef Counsel Support Section), który przedstawił aspekty dotyczące pomocy prawnej z urzędu z perspektywy Międzynarodowego Trybunału Karnego. Zwrócił przede wszystkim uwagę na gwarancje minimalnego prawa oskarżonego do otrzymania pomocy prawnej świadczonej z urzędu (art. 55 ust. 2 rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego z 17 lipca 1998 r., Dz.U. z 2003 r. nr 78, poz. 708) oraz na analogiczne stosowanie tego wymogu względem ,,świadków”, którym nie przedstawiono żadnych zarzutów. Ponadto zasygnalizowano problem wyznaczenia przez Trybunał obrońcy, ale i pełnomocnika pokrzywdzonego (lub grupy pokrzywdzonych) oraz możliwości rezygnacji uprawnionych z przysługującego im prawa. Jako ostatni z prelegentów, Roger Smith (dyrektor JUSTICE, Wielka Brytania) omówił stan obecny świadczenia pomocy prawnej z urzędu w krajach UE. W ramach swojego wystąpienia zwrócił uwagę na duże zróżnicowanie w poszczególnych państwach, jeżeli chodzi o wynagrodzenie przysługujące z tytułu świadczenia pomocy prawnej przysługującej z urzędu. Podjął też temat specjalizacji zawodowej w obrębie pełnomocników i nieuchronność jej pogłębiania. Podkreślił również charakter prawa do pomocy prawnej jako uprawnienie do oczekiwania wysokiej jej jakości i rezultatu w postaci kompleksowej informacji o sytuacji prawnej. W ramach dyskusji podsumowującej wystąpienia prelegentów zwrócono uwagę zwłaszcza na kwestię jakości prawa (systemu prawa jako całości) jako podstawowego źródła problemów również w zakresie pomocy prawnej świadczonej z urzędu. Szeroko dyskutowano zróżnicowanie zasad wynagradzania prawników świadczących pomoc prawną z urzędu w poszczególnych krajach UE.

Pierwszy dzień obrad zamknęła trzecia sesja konferencji (nt. ,, Pomoc prawna z urzędu – perspektywa obywatela i państwa”), zaplanowana jako dwa oddzielne panele dyskusyjne. W ramach pierwszego z nich poruszono problem ,,warunków przyznania pomocy prawnej z urzędu”. Pani Elena Antonescu (poseł sprawozdawca dyrektywy o dostępie do prawnika, Parlament Europejski) wskazała tutaj przede wszystkim postrzeganie procesu karnego jako pola ,,kontradyktoryjności profesjonalistów” (przy uwzględnieniu stopnia inkwizycyjności w procesie, występującego z różnym nasileniem w poszczególnych państwach). Takie postrzeganie procesu ma prowadzić do wzajemnego zaufania profesjonalnych prawników występujących po przeciwnych stronach, ale również być podstawą zaufania oskarżonego względem profesjonalizmu i kompetencji jego obrońcy. Taki cel powinna również umacniać i realizować zasada prawa do pomocy prawnej z urzędu oraz rozsądne reguły jej przyznawania, a także powszechna znajomość tych norm. Również zaufanie jako wartość nadrzędną, która powinna przyświecać kształtowaniu reguł dostępu do pomocy prawnej z urzędu, wskazywali pozostali paneliści – Holger Matt (przewodniczący ECBA, profesor prawa karnego, obrońca) oraz Miguel Carmona Ruano (członek Generalnej Rady Sądownictwa Hiszpanii i przewodniczący Komitetu Spraw Zagranicznych, prezes Europejskiej Sieci Rad Sądowniczych ENCJ). Podkreślano również decydującą postawę pełnomocników co do jakości samej pomocy prawnej, ale i rzetelności całego postępowania karnego. Zdaniem prelegentów środkiem poprawy jakości świadczonej pomocy prawnej jest ciągła troska o odpowiedni poziom edukacji obecnych i przyszłych pełnomocników i obrońców. Zaostrzanie kontroli nie pozwala na osiągnięcie oczekiwanych rezultatów. Z kolei jako granicę obowiązkowego świadczenia pomocy prawnej z urzędu wskazano obstrukcję procesową (kwestia ciągłych prób zmiany obrońców). Granica możliwości skutecznego działania miałaby być jednocześnie granicą obowiązku państwa w zakresie zapewnienia pomocy prawnej świadczonej z urzędu. W ramach dyskusji podsumowującej podkreślano, że fachowa pomoc prawna powinna być pojmowana jako realizacja fundamentalnego interesu ,,sprawiedliwości” jako takiej, nie zaś instytucjonalnie rozumianego interesu ,,wymiaru sprawiedliwości”. Podkreślano również konieczność faktycznego zagwarantowania właściwej pomocy prawnej, w szczególności poprzez uniknięcie sytuacji ,,wypaczania” pierwotnej intencji postanowień aktów wyższego rzędu przez regulacje (często czysto techniczne) zawarte w przepisach wykonawczych. Drugi panel tej samej sesji obejmował planowo wystąpienia Martijna Muldera (radca prawny, Ministerstwo Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości Holandii), profesor Beaty Gruszczyńskiej (Instytut Wymiaru Sprawiedliwości), Matthiasa Kiliana (starszy wykładowca Uniwersytetu w Kolonii) oraz Jamesa McGuilla (członek Komitetu Prawa Karnego CCBE). Podejmowane w tej części tematy były dyskutowane również w ramach następnej sesji. Prelegenci skupili się głównie na przedstawieniu reguł wynagradzania prawników świadczących pomoc prawną z urzędu w wybranych państwach europejskich. W ramach prowadzonej dyskusji podkreślano konieczność zapewnienia odpowiedniego finansowania przez państwa pomocy prawnej świadczonej z urzędu. Podnoszono również argumenty na rzecz zbliżania regulacji obowiązujących w tym względzie na obszarze całej UE. Zwrócono uwagę, że pod pojęciem kosztów pomocy prawnej należy uwzględniać nie tylko wynagrodzenie prawnika, ale również koszty społeczne i indywidualne w przypadku braku takiej pomocy lub nienależytego jej świadczenia.

Drugi dzień obrad obejmował czwartą i ostatnią sesję konferencji poświęconą problematyce ,,obrony obligatoryjnej”. Również w tym wypadku prowadzono dyskusję w ramach dwóch paneli. Pierwszy z nich skupiał się na zagadnieniu ,,obrona obligatoryjna a prawo wyboru obrońcy”. Debata objęła wystąpienia: Holgera Matta (przewodniczący ECBA, profesor prawa karnego), Iliasa Anagnostopoulosa (przewodniczący Komitetu Prawa Karnego the Council of Bars and Law Societies of Europe CCBE), Taru Spronken (profesor prawa karnego i postępowania karnego Uniwersytetu Maastricht) oraz Mikołaja Pietrzaka (adwokat, Warszawa). W ramach prowadzonych rozważań i dyskusji zwracano uwagę zwłaszcza na element poufności jako zasadniczy warunek skutecznej obrony, w tym obrony obligatoryjnej świadczonej z urzędu. Stawiano pytania o stopień sformalizowania wymogów przewidzianych do złożenia przez zainteresowanego oświadczenia o odmowie korzystania z obrońcy ustanowionego w ramach obrony obligatoryjnej oraz o warunki dopuszczalności podejmowania takich decyzji. Komentowano również zasadność sformułowania jednolitego dla całej UE wymogu uzasadniania postanowień odmawiających przyznania obrony z urzędu. Pojawił się również w dyskusji problem etapu postępowania, na którym udział obrońcy miałby być obligatoryjny, oraz kwestia organu dokonującego wyznaczenia obrońcy z urzędu. Sformułowano w tym zakresie postulat wzorowania się na państwach, w których wskazania takiego obrońcy dokonuje niezależna od sądu i organów ścigania organizacja. Ostatni panel dyskusyjny miał służyć poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie ,,jak zapewnić wysoką jakość pomocy prawnej z urzędu?” Jako prelegenci wystąpili: Martijn Mulder (Ministerstwo Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości Holandii), Margarete Gräfin von Galen (członek Komitetu Prawa Karnego CCBE) oraz profesor Ed Cape (Uniwersytet Wschodniej Anglii). Dyskutowano przede wszystkim o mechanizmach kontroli zarówno uprawnienia do korzystania z obrony świadczonej z urzędu, jak i wykonywania obowiązków przez obrońców w jej ramach. Podkreślano również, że zaostrzanie działań kontrolnych nie jest skutecznym środkiem do zapewnienia należytego poziomu obrony świadczonej z urzędu. Kontrola nie może zastąpić odpowiednich szkoleń i specjalizacji wśród prawników. Wskazano również charakter obrony obligatoryjnej z urzędu jako politycznej (w istocie) decyzji państwa, mającej zapewnić obywatelom należytą opiekę prawną w określonych sytuacjach. W kontekście sposobów zapewnienia należytego wykorzystania środków przeznaczanych na obronę obligatoryjną z urzędu, przy jednoczesnym zapewnieniu odpowiedniego systemu motywacji dla obrońców (oraz umożliwieniu wyboru obrońcy przez zainteresowanego), moderujący dyskusję profesor Zbigniew Ćwiąkalski (Uniwersytet Jagielloński) wskazał koncepcję bonów na pomoc prawną. Bony takie, reprezentujące określoną pulę środków pieniężnych, miałyby być przyznawane uprawnionemu przez ośrodki pomocy społecznej (wyłączenie roli sądu w wyznaczaniu obrońcy z urzędu). Ostatecznie poruszono również kwestie finansowe, jako nieodłączny element motywujący do świadczenia wysokiej jakości pomocy prawnej niezależnie od społecznej misji zawodowej obrońcy. Jak stwierdził przysłowiem profesor Ed Cape: ,,if you pay peanuts, you get monkeys”.

Podsumowując dwa dni obrad składających się na konferencję, należy wskazać, że była to znakomita okazja do wymiany myśli, uwag i spostrzeżeń oraz spotkania się różnych punktów widzenia na problem pomocy prawnej świadczonej z urzędu w postępowaniu karnym. Niezaprzeczalnym atutem konferencji był udział w niej wielu przedstawicieli urzędów, organów wymiaru sprawiedliwości oraz ciał szeroko rozumianego prawodawstwa z całej Europy. W trakcie obrad ujawniło się wiele istotnych kwestii, wymagających rozstrzygnięcia w związku z planowaniem jednolitego dla całej UE standardu prawa do pomocy prawnej świadczonej z urzędu oraz pozostałych elementów, składających się na harmonizację w zakresie sytuacji procesowej oskarżonych. Do najważniejszych należy zaliczyć problem zróżnicowania, niekiedy głębokiego, poszczególnych rozwiązań w różnych państwach członkowskich i wynikające z tego silne przywiązanie do własnych praktyk. Drugim problemem pozostaje niewątpliwie kwestia finansowa, nierozerwalnie związana z realizacją postulatu powszechnej, świadczonej z urzędu i wysokiej jakości pomocy prawnej. W odniesieniu do samej konferencji na odnotowanie zasługuje fakt, że w powszechnej, głośno wyrażanej opinii zagranicznych gości przedmiotowa konferencja została zorganizowana w sposób niespotykanie sprawny i obligujący do najwyższego uznania wobec organizatorów.