K odeks postępowania cywilnego nie precyzuje, czy w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku sąd powinien umieścić wzmiankę o stwierdzeniu nabycia spadku wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza. Nie wyjaśnia także, czy sąd w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku ma obowiązek ustalić sposób nabycia spadku. Wprowadzony jednak w 2007 r. § 145 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnychDz.U. nr 38, poz. 249. Dalej jako regulamin sądowy. nakazuje sądowi w razie nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza zaznaczyć to w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku. W praktyce sądów powszechnych przepis ten nie zawsze jest ściśle przestrzegany. Wątpliwości budzi kwestia, jakie znaczenie przyznać wskazanej normie i czy rozszerza ona zakres kognicji sądu w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku także o ustalenie, czy do nabycia spadku doszło z dobrodziejstwem inwentarza. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia prowadzi do bardzo istotnych konsekwencji procesowych. W praktyce pojawia się m.in. problem, czy brak zaznaczenia w postanowieniu, że spadkobierca nabył spadek z dobrodziejstwem inwentarza, może stać się przedmiotem odrębnego zaskarżenia apelacją lub czy można żądać w tej sytuacji uzupełnienia postanowienia spadkowego. Przyjęcie bowiem, że sąd w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku ma obowiązek ustalić sposób nabycia spadku, przesądzi, iż brak takiego rozstrzygnięcia mógłby być bądź uznany za rozstrzygnięcie negatywne, co uprawniałoby do wniesienia apelacji,W orzecznictwie uznaje się, że brak rozstrzygnięcia w postanowieniu spadkowym o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego stanowi odmowne załatwienie tej kwestii i uzasadnia wniesienie apelacji (por. uchwałę SN z 26 lutego 1969 r., III CZP 132/68, OSNCP 1969, nr 7–8, poz. 131). bądź za brak obligatoryjnego rozstrzygnięcia, co otwierałoby drogę do złożenia wniosku o uzupełnienie orzeczenia. Rozstrzygnięcie  odmienne prowadziłoby zaś do uznania niedopuszczalności zarówno apelacji wniesionej jedynie co do braku zaznaczenia o nabyciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, jak i wniosku o uzupełnienie orzeczenia w tym zakresie.

W postanowieniu z 19 kwietnia 2002 r., III CKN 543/01,LEX nr 55493. zapadłym jeszcze przed wejściem w życie art. 145 ust. 2 regulaminu, Sąd Najwyższy przyjął, że żaden przepis nie nakłada na sąd obowiązku zawarcia w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku określenia, w jaki sposób spadek został przyjęty przez spadkobierców. W orzeczeniu tym wskazano także, że zawarcie takiego postanowienia nie jest uzasadnione celem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, zmierza ono bowiem jedynie do ustalenia kręgu spadkobierców po określonym spadkodawcy oraz wielkości przypadających im udziałów. W ocenie Sądu Najwyższego na etapie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku poza zakresem kognicji sądu pozostają inne kwestie, takie jak przykładowo skład majątku spadkowego, obciążenie długami, zawarcie przez spadkodawcę w testamencie zapisów czy poleceń. Ustalenie zakresu odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe ma istotne znaczenie dopiero na etapie realizacji przez wierzycieli przysługujących im roszczeń. Ponadto samo określenie w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, że spadek został przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza, nie przesądzałoby definitywnie zakresu odpowiedzialności. Sąd Najwyższy wskazał bowiem, że w określonych sytuacjach spadkobierca może utracić przywilej ograniczonej odpowiedzialności (por. art. 1031 § 2 zd. 2 oraz art. 1032 § 2 k.c.).

W literaturze kwestia istnienia obowiązku sądu co do zamieszczenia w treści postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku informacji o sposobie nabycia jest rozwiązywana raczej jednolicie. Większość z autorów wypowiadających się w tej kwestii nie uznaje tego za obowiązek sądu. Można jednak spotkać poglądy, że zamieszczenie takiej wzmianki jest ze względów praktycznych przydatne. Zdaniem J. Gwiazdomorskiego celowe jest podanie w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku tytułu powołania spadkobiercy oraz – w celu ułatwienia ustalenia, w jaki sposób spadkobierca odpowiada za długi spadkowe – rodzaju przyjęcia spadku przez spadkobiercę.J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie, Warszawa 1967, s. 166. Podobny pogląd wyrażają J. KosikJ. Kosik, (w:) System prawa cywilnego. Prawo spadkowe, Ossolineum 1986, s. 303. i B. Kordasiewicz.B. Kordasiewicz, System Prawa Prywatnego, t. 10. Prawo spadkowe, Warszawa 2009, s. 468. Część autorów nie zajmuje w tej kwestii wyraźnego stanowiska, lecz po prostu nie wymienia tego elementu w treści postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.A. Napiórkowski, Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, NP 1969, nr 5, s. 746; J. Policzkiewicz, (w:) J. Policzkiewicz, W. Siedlecki, E. Wengerek, Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 1973, s. 270. Autorzy omawiający tę kwestię wyrażali jednak swoje poglądy z reguły na gruncie stanu prawnego obowiązującego jeszcze przed wejściem w życie obecnie obowiązującego § 145 ust. 2 regulaminu sądowego.Z wyjątkiem B. Kordasiewicza. Stanowisko negujące potrzebę umieszczenia sposobu przyjęcia spadku w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku można jednak spotkać także w aktualnych publikacjach.S. Babiarz, Spadek i darowizna w prawie cywilnym i podatkowym, Warszawa 2008, s. 116.

Przeciwny pogląd, nakazujący sądowi w każdym przypadku zawarcie w treści postanowienia ustalenia, czy spadkobiercy nabyli spadek wprost, czy też z dobrodziejstwem  inwentarza, wyrazili L. Kaltenbek-Skarbek i W. Żurek.L. Kaltenbek-Skarbek, W. Żurek, Prawo spadkowe, Warszawa 2007, s. 77. Autorzy ci nie odwołali się jednak bezpośrednio do treści regulaminu sądowego i trudno ustalić motywy, jakimi się kierowali. Wyraźnie na wskazany przepis powołuje się zaś J. Gudowski, omawiając elementy postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku.J. Gudowski, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 3, red. T. Ereciński, Warszawa 2009, s. 377. Powszechnie jednak przyjmuje się w literaturze, że zamieszczanie w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku innych danych, np. określanie składu spadku, wymienienie zapisów oraz osób uprawnionych do zachowku,Por. m.in. orzeczenie SN z 27 czerwca 1950 r., ŁC 649/50, OSN 1951, poz. 20. orzekanie o ważności lub nieważności testamentu, nie jest potrzebne, ani nawet dopuszczalne.J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, s. 166.

Omawiana kwestia została podjęta przez Sąd Najwyższy w uchwale z 13 października 2010 r., III CZP 64/1014,LEX nr 603823, teza opubl. w Biuletynie SN 2010, nr 10, poz. 6. w której przyjęto, że nie jest dopuszczalna apelacja co do braku w postanowieniu wzmianki, iż przyjęcie spadku nastąpiło z dobrodziejstwem inwentarza. Sąd Najwyższy trafnie zauważył, że zakres kognicji sądu w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku i treść postanowienia spadkowego wyznaczają przede wszystkim art. 670 i 677 k.p.c., z których wynika, że sąd musi zbadać z urzędu, kto i z jakiego tytułu jest spadkobiercą i wymienić w orzeczeniu wszystkich spadkobierców oraz ich udziały.A. Napiórkowski, Postępowanie, s. 745; J. Policzkiewicz, (w:) Postępowanie, s. 266; T. Felski, Zakres orzekania sądu pierwszej instancji w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, „Acta Universitatis Nicolai Copernici” 1990, z. 196, s. 20; J. Gudowski, (w:) Kodeks, s. 365–366. Sąd ma także obowiązek ustalenia, w stosunku do spadków otwartych przed dniem 14 lutego 2001 r., czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne i który ze spadkobierców spełnia kryteria ustawowe do jego dziedziczenia.Por. postanowienie SN z 12 lipca 2002 r., V CKN 1093/00, niepubl. Sąd Najwyższy podkreślił także, w ślad za poglądami nauki, że w świetle wymienionych przepisów sąd w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku samodzielnie ocenia w zasadzie wszystkie przesłanki powstania podmiotowego prawa do spadku.T. Felski, Zakres orzekania, s. 23. W szczególności sąd samodzielnie rozstrzyga wyłaniające się w toku postępowania kwestie sporne między uczestnikami. Poza zakresem badania i orzekania sądu pozostają jednak okoliczności i prawa niemające wpływu na nabycie przez spadkobierców prawa do spadku, jak istnienie zapisów, zachowek itp. Dopuszcza się jedynie rozstrzyganie kwestii prejudycjalnych, takich jak np. ważność testamentu.B. Dobrzański, Glosa do uchwały SN z 9 maja 1967 r., III CZP 37/67, OSPiKA 1968, nr 2, s. 64 i n. W literaturze i orzecznictwie wyklucza się zaś rozstrzyganie w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku o uznaniu spadkobiercy za niegodnego.T. Felski, Zakres orzekania, s. 23, a także uchwała SN z 26 lutego 1968 r., III CZP 101/67, OSNCP 1968, nr 12, poz. 203 oraz uchwała SN z 6 czerwca 1967 r., OSPiKA 1967, nr 11, poz. 258. Dopuszcza się zaś możliwość zatwierdzenia uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, wymaga się jednak, żeby to rozstrzygnięcie zostało zawarte w sentencji postanowienia.T. Felski, Zakres orzekania, s. 31. Zdaniem Sądu Najwyższego nie ulega wątpliwości, że zagadnienie nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie ma żadnego znaczenia dla samego stwierdzenia nabycia spadku  i określenia zakresu dziedziczenia przez poszczególnych spadkobierców. Nie stanowi także w tym postępowaniu kwestii prejudycjalnej.

Sąd Najwyższy uznał także, że regulamin sądowy jako akt wykonawczy do ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnychRegulamin sądowy jest aktem wykonawczym wydanym na podstawie upoważnienia ustawowego zawartego w art. 41 § 1 ustawy z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. nr 98, poz. 1070 ze zm.). Zgodnie z tą normą Minister Sprawiedliwości, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa, wydaje, w drodze rozporządzenia, regulamin wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych określający wewnętrzną organizację i porządek funkcjonowania sądów, porządek czynności w sądach, porządek urzędowania organów sądów i wykonywania zadań sędziów pełniących funkcje kierownicze, tok czynności administracyjnych w sprawach należących do właściwości sądów, dopuszczalne systemy i rozkład czasu urzędowania oraz szczegółowe warunki udostępniania pomieszczeń dla uczestników postępowania, świadków i innych osób przebywających w sądach. nie może stanowić podstawy określenia kognicji sądu w postępowaniu, gdyż jest to materia regulowana ustawowo. Zdaniem Sądu bezpośrednim adresatem regulacji regulaminowej są sądy powszechne, nie zaś inni uczestnicy postępowania sądowego. W rezultacie uznał, że art. 145 ust. 2 regulaminu sądowego stanowi jedynie unormowanie natury porządkowej i organizacyjnej. Oznacza to, że w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku sąd nie ma obowiązku wyjaśniania sposobu przyjęcia spadku. Wskazano jednak, że częstokroć, respektując wskazówkę przewidzianą w przepisie § 145 ust. 2 regulaminu sądowego, ustalenia takiego sąd dokonuje. Następuje to w razie wyraźnego oświadczenia przez któregokolwiek z uczestników postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, że przyjmuje spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1012 k.c.). Zdaniem Sądu Najwyższego sens tego przepisu polega więc na tym, że jakkolwiek na sąd nie nakłada się obowiązku badania, czy doszło do nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, niemniej jednak jeśli sąd poczyni takie spostrzeżenie (np. w razie odebrania stosownego oświadczenia w trakcie postępowania), to dokonuje odpowiedniego zaznaczenia w postanowieniu. Zaletą takiej wzmianki jest to, że potencjalni wierzyciele otrzymują informację o ograniczonej odpowiedzialności spadkobiercy (spadkobierców) z tytułu długów spadkowych. Według Sądu Najwyższego nie sposób jednak „zaznaczenia”, że doszło do nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, traktować jako rozstrzygnięcia sądu co do istoty tego zagadnienia. Z tego względu, zdaniem Sądu Najwyższego, mimo że brak owego zaznaczenia może być uznany za naruszenie przepisu § 145 ust. 2 regulaminu sądowego, to nie stanowi ono jednak uchybienia procesowego i powinno być ocenione jedynie w sensie techniczno-organizacyjnym związanym z redakcją sentencji postanowienia. W razie zaś zaniechania dokonania w postanowieniu wzmianki o nabyciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza apelacja w tym zakresie nie jest dopuszczalna ze względu na brak substratu zaskarżenia.

Orzeczenie to zasługuje na aprobatę. Sąd Najwyższy trafnie określił zakres kognicji sądu w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku i wyłączył z niej ustalenie sposobu nabycia spadku. Kwestia ewentualnego ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe, jak do tej pory przyjmowano, powinna być ustalana w postępowaniu wywołanym przez wierzyciela spadkowego. Sąd procesowy rozstrzygający spór między wierzycielem a spadkobiercą ma bowiem możliwość na mocy art. 319 k.p.c. w orzeczeniu zasądzającym zastrzec pozwanemu prawo do powoływania się w toku  postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności. Podobna regulacja znajduje się w art. 792 k.p.c. w postępowaniu klauzulowym. Rozszerzenie kognicji sądu w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku byłoby także niecelowe. Sąd procesowy ma znacznie szersze możliwości ustalenia przesłanek decydujących o sposobie przyjęcia spadku niż sąd spadku, który dąży jedynie do ustalenia spadkobierców oraz przypadających im udziałów.Przykładowo kwestia tego, czy spadkobierca jest osobą, co do której istnieją podstawy do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia (art. 1015 § 2 k.c.), nie jest badana w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Nałożenie na sąd obowiązku kontroli tej przesłanki powodowałoby przedłużanie postępowań o stwierdzenie nabycia spadku i ich znaczną komplikację.

Na aprobatę zasługuje także pogląd, że norma § 145 ust. 2 regulaminu nie może wyznaczać zakresu kognicji sądu w postępowaniu spadkowym i ma jedynie charakter porządkowy. Odmienna ocena tej kwestii i uznanie, że omawiana norma ma charakter procesowy, zbliżony chociażby do art. 325 k.p.c., prowadziłaby do wniosku, iż wykracza ona poza delegację ustawową zawartą w art. 41 § 1 p.u.s.p.Regulacje procesowe nie mogą być uznane za określające jedynie „porządek czynności w sądach”. Powinno to stanowić podstawę odmowy zastosowania przez sądy powszechne tego przepisu. Zgodnie bowiem z art. 178 ust. 1 Konstytucji RP sędziowie podlegają tylko Konstytucji i ustawom. Sądy mogą więc odmówić zastosowania rozporządzenia, gdy wykracza ono swoją materią poza delegację ustawową, a więc sprzecznego z ustawą.Por. np. wyrok SN z 23 kwietnia 2009 r., IV CNP 99/08, LEX nr 527127.

Konsekwencją przyjętego w cytowanym orzeczeniu poglądu jest także wskazana kwestia niedopuszczalności apelacji od samego braku zaznaczenia w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Pogląd ten należy podzielić. Można wręcz dodać, że oprócz braku substratu rozstrzygnięcia w takiej sytuacji wątpliwy jest w ogóle interes prawny w zaskarżeniu orzeczenia ze względu na brak zamieszczenia w nim, iż doszło do nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Jak była o tym mowa, spadkobierca może przecież żądać ustalenia tej kwestii w toku postępowania pomiędzy nim a wierzycielami spadkowymi. Ponadto skoro rozstrzygnięcie o nabyciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie wchodzi w zakres kognicji sądu w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, to zaznaczenie tego w sentencji postanowienia nie jest w ogóle objęte powagą rzeczy osądzonej i nie ma mocy wiążącej dla innych sądów. Zgodnie bowiem z art. 366 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. powaga rzeczy osądzonej dotyczy tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia.Wyraźnie pogląd taki zaprezentowano w postanowieniu SN z 17 listopada 1998 r., III CKN 108/98, „Biuletyn SN” 1999, nr 5, poz. 5, gdzie stwierdzono, że postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku ma powagę rzeczy osądzonej w tym zakresie, który stanowi przedmiot rozstrzygnięcia.

Warto także wskazać, że konsekwencją przyjętego przez Sąd Najwyższy poglądu jest także niedopuszczalność złożenia wniosku o uzupełnienie postanowienia w omawianym zakresie. Artykuł 351 k.p.c. dotyczy tylko takiej sytuacji, gdy sąd nie orzekł o całości żądania, o natychmiastowej wykonalności albo nie zamieścił w wyroku dodatkowego orzeczenia, które według przepisów ustawy powinien był zamieścić z urzędu. Jak była o tym mowa, sąd w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku nie jest uprawniony do rozstrzygania o sposobie nabycia spadku. Stąd też brak odpowiedniej wzmianki nie może być uznany za brak orzeczenia w tym przedmiocie.