Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych, Kraków 2016, ss. 331.

Polska psychologia sądowa nie wypracowała dotychczas bardziej ogólnych zasad i modeli diagnostycznych specyficznych dla opiniowania sądowego, w tym zwłaszcza stosownych standardów i procedur diagnostycznych. Upraszczając nieco opis aktualnego stanu polskiej psychologii sądowej, należy stwierdzić, że jest ona w trakcie formułowania wspomnianych zasad i standardów, a jej przyszłość zależy w dużej mierze od tego, jak szybko i sprawnie zrealizuje wspomniane wymagania.

Analizując stan i perspektywy rozwojowe psychologii sądowej w naszym kraju, trudno też nie dostrzec, że charakteryzuje ją pewna dysharmonia zarówno w obszarze codziennej praktyki opiniodawczej, jak i w podejmowanych inicjatywach badawczych czy naukowych. Poziom opinii sądowo-psychologicznych jest u nas bardzo zróżnicowany, poczynając od niespełniających często podstawowych wymogów diagnostycznych ekspertyz, zwłaszcza wydawanych przez niektórych indywidualnych biegłych z tzw. listy, aż po profesjonalne, odpowiadające światowym standardom opinie specjalistyczne, sporządzane na przykład przez Zakład Psychologii Sądowej Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie. Warto w tym miejscu podkreślić, że wspomniany Instytut, podejmując szereg ważnych i wartościowych inicjatyw badawczych i organizacyjnych, zdołał stworzyć formułę umożliwiającą godzenie codziennej pracy opiniodawczej z działalnością stricte naukową.

Odpowiadając na pytania, jak poprawić i rozwijać poziom opiniowania sądowo-psychologicznego w naszym kraju, należy wskazać kilka podstawowych kierunków działań, takich jak respektowanie standardów metodologicznych obowiązujących w światowej psychologii sądowej, doskonalenie i rozwijanie profesjonalnych kompetencji diagnostycznych i opiniodawczych, propagowanie i wprowadzanie diagnozy opartej na dowodach empirycznych (Evidence-Based Assessment – EBA), oraz potrzebę takiej instytucjonalizacji działań ekspertowskich i opiniodawczych, która umożliwia merytoryczną kontrolę biegłych i ich opinii.

Recenzowana książka porusza fundamentalne i najważniejsze ze wspomnianych wyżej problemów, tj. kwestie standardów opiniowania psychologicznego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych.

Opiniowanie sądowe w sprawach rodzinnych i opiekuńczych to szczególny obszar eksperckiej aktywności psychologów. Wynika to z wielu uwarunkowań i okoliczności, chociażby z najnowszych zmian w przepisach prawnych dotyczących kwestii rodzinnych i opiekuńczych, poziomu złożoności, skomplikowania, często i kontrowersyjności problematyki będącej przedmiotem opinii, a także ostatnich, ważnych aktywności samego środowiska psychologicznego, przejawiających się w formułowaniu zasad odnoszących się do standardów diagnozy psychologicznej ujmowanej w sposób ogólny i fundamentalny. Kwestie te budzą także szereg problemów, wątpliwości i niejasności odnoszących się na przykład do etycznego wymiaru pracy psychologa, który jako biegły sądowy jest zmuszony łączyć ze sobą często rozbieżne oczekiwania prawa i psychologii. Wskazując na genezę czy też historię powstania książki, trudno nie nawiązać do rozwiązań wypracowanych w ostatnich latach w USA, a także do ogólnych standardów diagnozy zaproponowanych w 2014 r. przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne oraz do autorskich koncepcji kryteriów oceny dowodu z opinii psychologicznej opracowanych w licznych wystąpieniach i publikacjach redaktora tomu, pani dr n. psych. Alicji Czeredereckiej. Od kilku lat kieruje ona Zakładem Psychologii Sądowej Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie, wielokrotnie w swoich doniesieniach podejmując i analizując problematykę standardów sądowo-opiniodawczych.

Warto w tym miejscu poświęcić nieco więcej uwagi tym aktywnościom i przedsięwzięciom redaktora książki, które poprzedzały jej powstanie i ostateczną redakcję. Stanowią one bowiem ciekawą propozycję odnoszącą się do zasad i procedur możliwych do stosowania w sytuacji formułowania i rozwiązywania skomplikowanych, interdyscyplinarnych problemów metodologicznych dotyczących praktyki opiniodawczej. I tak z inicjatywy wspominanego już Zakładu Psychologii Sądowej IES odbyła się w Krakowie w grudniu 2015 r. dwudniowa konferencja pt. „Standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych”. Bezpośrednim celem konferencji było stworzenie pola do interdyscyplinarnej dyskusji przedstawicieli różnych środowisk na temat wymogów, jakie powinny być stawiane opiniom psychologicznym w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. Do dyskusji zaproszono psychologów, prawników i przedstawicieli nauk pokrewnych współpracujących z psychologami w tworzeniu opinii omawianego typu bądź wykorzystujących informacje zawarte w tych opiniach – kuratorów, terapeutów itp. Konferencja pomyślana została jako wstępny etap prac nad tworzonymi standardami, a jej program tak został opracowany, aby uczestnicy i referenci po przedstawieniu swoich propozycji mogli skorzystać z informacji zwrotnych od uczestników, uwzględniając je w dalszych pracach nad finalną redakcją standardów. Ostatecznym efektem tych działań były zarówno standardy w wersji zaprezentowanej w książce, jak i poszczególne opracowania rozdziałów recenzowanego tomu.

Książka składa się z czterech części, zawierających, oprócz samego tekstu standardów, obszerny komentarz psychologiczny i prawny do nich, a także poruszających kwestie związane z umiejscowieniem opinii psychologicznej w kontekście prawnym, jak również wybrane problemy szczegółowe związane z różnymi etapami opracowywania opinii i dyskusję nad psychologicznym uwarunkowaniem kontekstualnym i instytucjonalnym określonych rozwiązań prawnych. W pracy znalazły się teksty 13 autorów, przez co niektóre problemy poruszane są w kilku rozdziałach, wzajemnie się uzupełniając lub stanowiąc swoistą dyskusję między uwzględniającymi różne perspektywy autorami poszczególnych rozdziałów. Dzięki temu wielostronnemu naświetleniu uwydatnione zostały obszary kontrowersji wokół omawianych zagadnień, stwarzając tym samym okazję do aktywnego zaangażowania odbiorcy tomu: jego refleksji, obiektywizacji i zajęcia własnego stanowiska. Daje to punkt wyjścia do dalszej dyskusji, badań naukowych nad problemami poruszonymi w książce, a także tymi, które powinny się w niej znaleźć, jednak zabrakło na nie miejsca. Taka strategia tworzenia książki zasługuje na bardzo pozytywną ocenę, jest bowiem zarówno poznawczo twórcza, jak i wartościowa z praktycznego, opiniodawczego punktu widzenia. Przechodząc do bardziej szczegółowych problemów, warto pokrótce przedstawić zawartość i tematykę wszystkich czterech części książki.

Część pierwsza tomu nosi dość formalny tytuł Zagadnienie wprowadzające i zawiera dwa rozdziały: prawnika, od lat zajmującego się kwestiami rodzinnymi i opiekuńczymi, pani sędzi Izabeli Strózik i redaktora książki Alicji Czeredereckiej. Ogólnym celem omawianej części książki jest wprowadzenie czytelnika w kwestie związane z umiejscowieniem opinii psychologicznej w kontekście prawnym, ujmowane z dwóch perspektyw – prawnika i psychologa. Rozdział Izabeli Strózik nosi tytuł Podstawowe zasady sporządzania przez biegłych psychologów opinii w sprawach rodzinnych. Autorka omówiła w nim kolejno:

1. kwestie dotyczące dowodu z opinii biegłego, ze szczególnym uwzględnieniem wymogów formalnych i przedmiotu opinii z punktu widzenia przepisów Kodeksu postępowania cywilnego,
2. przedmiot opinii biegłego w sprawach rozwodowych,
3. treści postanowienia sądu w przedmiocie dopuszczenia dowodu z opinii biegłych,
4. prawa i obowiązki biegłych określone w Kodeksie postępowania cywilnego oraz
5. kwestie odnoszące się do opiniodawczych zespołów sądowych specjalistów (OZSS).

Rozdział Alicji Czeredereckiej pt. Kompetencje biegłego psychologa w odniesieniu do spraw rodzinnych i opiekuńczych rozpoczynają uwagi dotyczące tła historycznego omawianej problematyki, okoliczności prawno-procesowych zasięgania opinii psychologa w sprawach omawianego typu, a także kwestii kompetencji biegłego psychologa, w tym zwłaszcza te, które w wyraźny sposób wyróżniają psychologa czy też odnoszą się do współpracy z biegłymi innych dyscyplin naukowych (pedagogów, psychiatrów seksuologów itd.). Pokrótce omówiono także przedmiot i zakres ekspertyzy omawianego typu oraz zagadnienia odnoszące się do formułowania tez dowodowych. Na zakończenie autorka przedstawiła w formie załącznika czytelny i jasny schemat ilustrujący przedmiot i zakres ekspertyzy psychologicznej w sprawach rodzinnych i opiekuńczych.

Część druga książki nosi tytuł Standardy opiniowania – tekst i komentarze. Jest ona niewątpliwie najważniejszą częścią opracowania. I tak w trzecim rozdziale przedstawiono ostateczną redakcję Standardów opiniowania psychologicznego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, powstałą jako efekt wspólnej pracy uczestników wspomnianej już konferencji naukowej. Redakcja standardów jest jasna, konsekwentna i wewnętrznie spójna. Wyraźnie wyodrębniono w niej część ogólną i zagadnienia szczegółowe. Część ogólna Standardów odwołuje się do bardziej nadrzędnych, czy też ogólnych zasad dotyczących opiniowania sądowo-psychologicznego. Większość sformułowanych zasad i reguł odnieść można do wszelkich typów i sytuacji opiniowania psychologicznego, zarówno tych związanych z postępowaniem cywilnym, jak i prawnokarnych. Taki charakter ma na przykład druga z ogólnych zasad, mówiąca o ponoszeniu przez psychologa odpowiedzialności za poprawność metodologiczną sporządzanej opinii. Zdołano jednak nadać ogólny charakter także niektórym z zasad odnoszących się już bezpośrednio do spraw rodzinnych i opiekuńczych, np. wskazując potrzebę dysponowania przez biegłego aktualną wiedzą z zakresu psychologii wychowawczej czy problematyki małżeńskiej i życia w rodzinie. Zagadnienia szczegółowe odnoszą się do siedmiu ogólniejszych grup problemów, takich jak:

1. decyzja o sporządzeniu opinii,
2. planowanie badań,
3. faza wprowadzająca badanie,
4. przebieg samego badania,
5. analiza, interpretacja i integrowanie wyników,
6. formułowanie opinii i
7. sporządzanie (prezentowanie w sądzie) opinii uzupełniającej.

Każda z siedmiu wyodrębnionych kwestii wyróżnia ponadto różne bardziej szczegółowe zagadnienia, warunki czy problemy. W efekcie uzyskujemy bardzo uporządkowany, konsekwentny i pełny wykaz zasad i warunków, które winny być spełnione, aby można było mówić o zachowaniu standardów opiniodawczych. Standardy to imponujący dokument, i pomimo że liczy on kilkanaście stron, trudno nie zauważyć, iż jest wewnętrznie spójny, konsekwentny, całościowo uwzględniający problematykę zasad opiniowania w sprawach omawianego typu.

Część druga książki obejmuje dodatkowo dwa bardzo ważne rozdziały, tj. rozdział IV Alicji Czeredereckiej zatytułowany Standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych – komentarz psychologiczny oraz rozdział V autorstwa Marka Andrzejewskiego, profesora prawa z Uniwersytetu Szczecińskiego, od lat zajmującego się prawem cywilnym, a zwłaszcza rodzinnym (tytuł: Standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych – komentarz prawny). Po lekturze obu wspomnianych rozdziałów trudno nie dostrzec, że autorom udało się stworzyć dwa uzupełniające się pod względem treści i ujmowanej perspektywy teksty, analizujące kwestie standardów zgodnie z regułami interdyscyplinarnego podejścia do badanej problematyki, charakteryzujące się bardzo wysokim poziomem analizy naukowej, szerokim odniesieniem do aktualnej literatury przedmiotu, a także tak ważną dla problemów leżących na styku prawa i psychologii komplementarnością.

Część trzecia książki nosi tytuł Zagadnienia szczegółowe dotyczące różnych etapów diagnozy i obejmuje cztery rozdziały. Poruszają one, naj­ogólniej biorąc, wybrane problemy szczegółowe związane z różnymi etapami opracowywania opinii: granicami relacji diagnostycznej, doborem metod odpowiednich do formułowania problemów i możliwości osób badanych, diagnozowaniem więzi uczuciowych w rodzinie oraz integrowaniem zgromadzonych informacji diagnostycznych. Omawianą część książki rozpoczyna rozdział VI autorstwa dwóch psycholożek od lat związanych z Uniwersytetem Gdańskim, Magdaleny Błażek i Aleksandry Lewandowskiej-Walter, pracujących także (w okresie tworzenia Standardów) w RODK-u, pt. Granice relacji diagnostycznej w opiniowaniu w sprawach rodzinnych. Autorki analizują i omawiają zagadnienia ważne w każdym procesie diagnostycznym, szczególnie zaś w sprawach rodzinnych, dotyczące wyznaczników i konsekwencji granic relacji diagnostycznej. Biegli, którzy opiniują w tego typu sprawach, mają świadomość, jak ważne, a niejednokrotnie trudne są kwestie dotyczące np. zasad i granic w przekazywaniu osobom badanym informacji zwrotnych dotyczących ostatecznych wyników badań.

Rozdział VII pt. Standardy doboru metod diagnostycznych do problemu i osób badanych napisała Małgorzata Toeplitz-Winiewska. Punktem wyjścia rozważań Autorki stały się ostatnie wytyczne (z 2010 r.) Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego dotyczące badań w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. Stanowią one dobry punkt odniesienia dla przemyśleń dotyczących takich zagadnień jak cel badań w sprawach opieki nad dzieckiem, przygotowanie do diagnozy, czy też bardziej konkretnych wskazówek proceduralnych dotyczących procesu diagnostycznego, a także adekwatności i przydatności konkretnych metod diagnostycznych do konkretnego problemu, osób badanych, a także kompetencji badawczych samego psychologa. W rozdziale zasygnalizowane zostały także wątpliwości, kontrowersje czy też zasady wykorzystania w diagnostyce omawianego typu metod projekcyjnych. Na zakończenie rozdziału omówione zostały obowiązujące standardy ich doboru.

Diagnoza więzi uczuciowych badanych w opiniowaniu sądowym w sprawach rodzinnych to fundamentalny problem czy też zadanie diagnostyczne. Poświęcono im VIII rozdział książki, którego autorkami są wspomniane już Aleksandra Lewandowska-Walter i Magdalena Błażek. Rozdział ten analizuje zarówno problematykę zdefiniowania pojęcia więzi, jej rozwój w okresie dzieciństwa, osobowość rodziców i ich umiejętności nawiązywania relacji, traktowane jak podstawowe determinanty kształtowania się więzi omawianego typu. Szczególnie przydatna dla praktyków psychologów opiniujących dla potrzeb sądów rodzinnych jest ta część omawianego rozdziału, która analizuje przydatność różnych metod diagnostycznych (w tym między innymi testów projekcyjnych stosowanych we wczesnych okresach rozwojowych), przeznaczonych dla oceny więzi uczuciowych dziecko–rodzice.

Trzecią część książki kończy rozdział autorstwa Adriana Kurcbarta pt. Integrowanie danych ilościowych i jakościowych w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. Punktem wyjścia Autora jest założenie mówiące o tym, że w każdym opiniowaniu w sprawach rodzinnych i opiekuńczych musi dojść do procesu integrowania danych zarówno ilościowych, jak i jakościowych, a wszystko w kontekście weryfikacji stawianych pytań diagnostycznych. Autor przedstawia własny schemat integrowania informacji o różnych charakterze w postępowaniu diagnostycznym w sprawach rodzinnych. Podejmuje także problem poszerzenia interpretacji o nowe dane związane z narzędziem (na przykładzie rysunku rodziny). Odrębny podrozdział odnosi się do oceny stopnia zaufania w odniesieniu do wyników testów, wywiadu i obserwacji. Jako szczególnie przydatne w codziennej diagnostyce jawią się te informacje, które dotyczą możliwości użycia wyników testu MMPI-2 do weryfikacji hipotez stawianych w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. Cenne są także uwagi dotyczące tych dystraktorów, które odnoszą się do identyfikowania postaw osób badanych wobec samego badania oraz związanych z powyższym mechanizmem zakłóceń standardowych warunków badania i możliwości ich identyfikowania.

Ostatnia, czwarta część książki ma tytuł Postępowanie biegłego psychologa – uwarunkowania instytucjonalne i kontekstualne i zawiera dyskusję nad psychologicznym uwarunkowaniem kontekstualnym i instytucjonalnym określonych rozwiązań: opiniowaniem w sprawach tzw. opieki naprzemiennej, procedurami adopcyjnymi i standardami metodologicznymi placówek najczęściej wydających opinie w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, jakimi są funkcjonujące od 1 stycznia 2016 r. opiniodawcze zespoły sądowych specjalistów (OZSS).

I tak w kolejnym, X rozdziale pracy, autorstwa Marii Kujawy i Kamila Jezierskiego (tytuł: Wspólne rodzicielstwo po rozwodzie – psychologiczne aspekty opieki naprzemiennej), przedstawione zostały trudne i niejednokrotnie kontrowersyjne przesłanki czy warunki takiej opieki. Autorzy omawiają kolejno idee zbliżonego udziału rodziców w wychowaniu dziecka po rozwodzie, psychologiczne koszty rozwodu, rolę przywiązania w rozwoju człowieka, a także te diagnostyczne aktywności biegłych, które mogą określać warunki skutecznego i efektywnego wspólnego rodzicielstwa po rozwodzie. Pomimo zdecydowanie optymistycznej oceny przez Autorów instytucji naprzemiennej opieki jawi się ona jednak jako problem trudny do praktycznego zastosowania, a w pewnych sytuacjach wręcz niemożliwy do zaproponowania.

Ciekawy i ważny jest także XI rozdział książki, którego autorkami są Justyna Trepka-Starosta i Agnieszka Roszkowska. Poświęcony jest on psychologiczno-pedagogicznym przesłankom kwalifikowania rodziców adopcyjnych i szczegółowo omówionym zasadom obowiązującym w polskich procedurach adopcyjnych. Autorki omówiły szczegółowo zarówno prawne kryteria przeprowadzanej adopcji, jak i zasady wstępnej procedury adopcyjnej, wymagania i warunki stawiane kandydatom na rodzinę adopcyjną, a także bardziej szczegółowe procedury adopcyjne prowadzone przez ośrodki adopcyjne. Przedstawiono kolejne etapy takiego postępowania, a zwłaszcza psychologiczne zasady i procedury prowadzenia badań psychologicznych w sprawach omawianego typu.

Recenzowany tom zamyka rozdział XII, pt. Standardy opiniowania w opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów. Autorkami rozdziału są doświadczone psycholożki sądowe Hanna Domagała i Maria Zamiela-Kamińska. Zdaniem obu Autorek sformułowanie i wprowadzenie standardów opiniodawczych w sprawach rodzinnych i opiekuńczych jest bardzo ważne dla jakości pracy i zasad obowiązujących w nowo powstałych zespołach. Na nich bowiem spoczywa główny ciężar współpracy z sądami rodzinnymi, co wpływa na trafność i skuteczność wymiaru sprawiedliwości, dla którego współpraca z kompetentnymi i doświadczonymi biegłymi jest głównym warunkiem i mechanizmem adekwatnych, prawnych rozstrzygnięć.

Reasumując powyższe uwagi, oceny i spostrzeżenia, należy podkreślić, że książka pod redakcją Alicji Czeredereckiej pt. Standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych stanowi nadzwyczaj ważne i wartościowe przedsięwzięcie wydawnicze. Książka jest przełomowym wydarzeniem w procesie formułowania przez psychologów sądowych metodologicznych podstaw praktyki opiniodawczej. Kompetencje i umiejętności, które winien ujawniać psycholog-biegły, pozostają bowiem w prostej zależności ze sformułowanymi i przyjętymi standardami opiniodawczymi, w tym zwłaszcza możliwościami ich stosowania i egzekwowania w codziennej praktyce sądowej.

Uzasadnione jest również pytanie o możliwość egzekwowania standardów, ich prawne znaczenie, kategoryczność poszczególnych zasad czy relacji, jakie między nimi zachodzą. Przedstawione w książce standardy są niewątpliwie pewną propozycją metodologiczną, o różnej wadze i zakresie, stanowią przy tym raczej pewien idealny model opiniowania niż bezwzględnie obowiązujące systemy norm i zasad. Na pewno są propozycją dla pozostałych działów psychologii sądowej, która zajmuje się zarówno zasadami opiniowania ważnymi dla odpowiedzialności karnej sprawcy czynu zabronionego (poczytalności), jak i mającymi charakter sądów i ocen prognostycznych psychologicznych przesłanek stosowania środków leczniczo-zabezpieczających. Standardów wymagają także kwestie psychologicznej oceny zeznań czy wyjaśnień, ubezwłasnowolnienia, a także psychologicznych przesłanek oświadczeń woli. Pierwszy krok w formułowaniu standardów został jednak w naszym kraju zrobiony, większość ogólnych zasad zawartych w standardach jest bowiem wspólna dla różnych typów diagnozy sądowo- ‑psychologicznej.

Omawiana książka stanowi istotny wkład w rozwój polskiej psychologii sądowej, jest także opracowaniem inspirującym do podejmowania dalszych poszukiwań naukowych i praktycznych dla wszystkich tych psychologów praktyków i badaczy, którzy zajmują się metodologicznymi zasadami i standardami dotyczącymi opiniowania sądowego.

Na zakończenie warto zauważyć, że redaktorowi książki udało się z dużym powodzeniem zapewnić spójność i komplementarność opracowania, zarówno pod względem tematycznym, jak i formalnym. Biorąc pod uwagę znaczną liczbę autorów i interdyscyplinarny charakter recenzowanego tomu, było to zadanie trudne, wymagające znacznego wysiłku organizacyjnego i wysokich kompetencji merytorycznych.