– Teraz będzie mój koniec – usłyszała słowa wypowiadane przez syna.

Roman, dwudziestotrzyletni, odkąd rok temu stracił pracę, codziennie wychodził rano, a kiedy już robiło się ciemno, wracał do domu w dziwnym stanie, którego nie można było tłumaczyć pijaństwem. Raczej nie czuć było od niego alkoholu, a bredził.

Może więc i nie zwróciłaby uwagi na bluźniercze oznajmienie, gdyby nie decyzja w głosie i – i ten spokój! Wszedł do pokoju i zamknął drzwi na klucz. Weszła na stołek, przez oszklone okienko nad drzwiami zobaczyła, że syn coś wyciąga z kieszeni spodni. Rozległ się suchy huk. Strzał z broni palnej. Jęknęła. Pod drzwiami znaleźli się przy niej mąż, Stanisław Kowalik – ojczym Romana; brat Romana – Włodzimierz, a niebawem dotąd przez nikogo niezauważony młodzieniec Henryk Landau, który zjawił się tu po raz pierwszy. Scena trochę jak z Dostojewskiego, trochę jak z powieści brukowej. Kraków, ul. Sławkowska 21, środek miasta, 18 stycznia 1923. Godzina dziesiąta wieczór.

Panowie umiejętnie podważyli drzwi; choć solidne, gładko wyszły z zawiasów.

Kula rewolwerowa przebiła prawe płuco. Strzał śmiertelny.

Samobójca Roman Wasilkowski był bezrobotnym fryzjerem, nigdy się nie ruszał poza obręb Plant, no chyba że w ostatnim kwartale o sto merów dalej, do prowizorycznego budynku Opery i Operetki na ul. Rajską 12.Od roku 2012 działa w tym miejscu, po rozbudowie i modernizacji, Małopolski Ogród Sztuki – centrum kultury w Krakowie. Z zauroczenia.

Cofnijmy się o pół godziny. Wieczór. Kwadrans, jak mówią, na dziesiątą.

Kowalik, majster stolarski, z chwilą zjawienia się pasierba na wszelki wypadek opuścił mieszkanie. Z Romanem nic nie wiadomo. Ojczym narzucił więc kurtkę i przez kuchnię wyszedł na ganek, wspólny dla mieszkańców drugiego piętra murszejącej kamienicy.Dom bez gospodarza marnieje. Kamienica, piętrowa od frontu, dwupiętrowa od podworca, była własnością skrytobójczo zamordowanej spekulantki Wincencji Sienickiej (zob. M. Sołtysik, „Procesy artystyczne”, Najtrudniejsza sprawa kryminalna, „Palestra” 2013, nr 9–10, 11–12; 2014, nr 1–2, oraz w książce tegoż, Zbrodniarze i cudotwórcy, Warszawa, 2014). Po tragicznej śmierci właścicielki w 1911 i niewykryciu sprawców policja obserwowała podejrzanych, głównie ludzi z najbliższego otoczenia Sienickiej, najwidoczniej długo, ponieważ jeszcze w 1917 zmarła figurowała w rzetelnym Józefa Czecha Kalendarzu Krakowskim jako właścicielka kamienicy. Zamierzał postać tak, na świeżym powietrzu, z pół godziny, do czasu, gdy dokuczliwy  Roman zaśnie. Nagle pośród stukotu podkutych butów posterunkowego i okrzyków rozpoznał rozdrażniony głos żony. Przerwał „werandowanie”, wpadł do domu. Zarządził wyważenie drzwi, sam rozhuśtał zawiasy. W krwi na podłodze pasierb bez życia. W rękach trupa nie dostrzegł broni. Zresztą zrobił się tumult.

Lekarz, jeszcze przed przybyciem policji, dziwił się, że rewolwer, z którego padł strzał, jest, o czym świadczy rana wlotowa, małego kalibru, ale nie do tego stopnia, żeby go nie można było dostrzec. Ojczym teraz dopiero poczuł, że się poci. Gdy zdjął kurtkę i wieszał ją w sionce na haku, coś stuknęło. Pomacał, sprawdził. Tak, w swojej kieszeni znalazł rewolwer.

Jak to przy samobójstwach bywa, wiele spraw pozostanie ukrytych.

Kowalik potem, pytany wielokrotnie w śledztwie, powie, że to pewnie Włodzimierz, brat denata ukrył w jego kieszeni rewolwer. Ale dlaczego to zrobił (jeżeli istotnie to on)?

Ciekawe, że tylko Włodzimierz wyjawił policji, że tamtego wieczoru przyszedł z jego biednym bratem jakiś młody mężczyzna. Gdyby słuchano tylko tego, co mówią matka i ojczym zabitego, nikt by się nie domyślił, że tutaj był przy tragedii ktoś obcy. Ten ktoś utrzymywał, że jest najlepszym kolegą fryzjera i że w pierwszych chwilach nawet próbował ratować… Ten ktoś zwinął się bezszelestnie w chwili nadejścia lekarza dyżurnego pogotowia ratunkowego ze studentami-sanitariuszami i z gotową strzykawką kamfory. Tu zbędną.

Panowie redaktorzy codziennej prasy krakowskiej mieli to i owo za uszami. Mogli się martwić, że kompromitujące materiały wyskoczą jak diabeł z pudełka: musieli uważać, czy podana przez ich gazetę prawdziwa informacja o szlachetnym wydźwięku nie stanie się kluczem otwierającym sejf z papierami na nich. To takie były ich problemy, oni nie znali troski o byt, prowadzącej do walki. Czasy natomiast dla ludzi spoza tak zwanych sfer były ciężkie: głód, niepewność jutra, nieustępliwe widmo bezrobocia, poniewierka u siebie lub ciułanie na okręt do Ameryki, jak to w II Rzeczypospolitej. Kryzys ekonomiczny ledwo migał na horyzoncie, ale w tej części Europy z końcem 1922 „radość z odzyskanego śmietnika”„Radość z odzyskanego śmietnika” to określenie znakomitego pisarza Juliusza Kadena-Bandrowskiego na polską rzeczywistość po odzyskaniu niepodległości. Zostało ono zawarte w jego powieści Generał Barcz (1922) – i weszło do powszechnego obiegu. raz po raz zamieniała się w rozpacz, w żałobę. Jeszcze nie przebrzmiały echa mordu dokonanego na pierwszym prezydencie Rzeczypospolitej,M. Sołtysik, Czarna godzina polskiej demokracji, „Palestra” 2003, nr 11–12. Przedruk w rozszerzonej wersji w: M. Sołtysik, Piękni szaleńcy, Świat Książki, Warszawa 2006. zabójca w więzieniu, oczekując na egzekucję, „pisze ciągle”, o czym skwapliwie donosi prasa.Zabójca prezydenta Gabriela Narutowicza, malarz i krytyk sztuki, niedawny naczelnik wydziału w Ministerstwie Sztuki i Kultury, oczekując w więzieniu na wykonanie wyroku śmierci, w ciągu miesiąca ukończył jedną ze swoich książek, Malarstwo polskie XIX i XX wieku. Także w tym czasie napisał list otwarty Do wszystkich Polaków i teksty opublikowane później jako Kartki z więzienia. (Wyrok śmierci wydano 30 grudnia 1922, w dwa tygodnie po zabójstwie Prezydenta RP – wyrok wykonano o świcie 31 stycznia 1923 w Cytadeli warszawskiej). Prasa również informuje, że „generał minister [Kazimierz] Sosnkowski odmówił plutonu egzekucyjnego, mającego wykonać wyrok śmierci na Niewiadomskim”. Miast plutonu będą dwie czwórki żołnierzy. „Trumna jest gotowa i grób wykopany”.Strajk trwał od początku października 1922 do 26 stycznia 1923.

W tak ciężkich czasach panowie redaktorzy, a także ludzie wolnych zawodów, ale spośród jednych i drugich wyłącznie ci, którym nie  doskwierał głód i chłód, każdą możliwość wyładowania stresów łapali jak koło ratunkowe. Żeby się nie utopić w marazmie, żeby rozproszyć widmo beznadziejności, oddawali się niekoniecznie rozrywce (bo dla tych, którzy pamiętali młodopolszczyznę, wiało od niej nudą). Działające nieoficjalnie, podziemne, rzec by trzeba, domy rozrywki (recte rozpusty) wydawały się dla możnych tego miasta wybawieniem: jedyną okazją, która może się nie powtórzyć.

Redaktorzy naczelni i właściciele gazet to jedna strona medialnego medalu. Druga strona – bez której trudno sobie wyobrazić istnienie prasy – to drukarze. Otóż ci ludzie dumni i pełni zawodowej godności – zastrajkowali. W ciekawych skądinąd czasach – kiedy o posadę było bardzo trudno, a robotnik, który miał pracę, po zapłaceniu komornego pozostawał bez grosza – przestały w Krakowie wychodzić gazety!Niebawem strajk drukarzy wybuchł także we Lwowie.

Ściślej: w miejsce „Ilustrowanego Kuryera Codziennego” (popularnego „Ikaca” i jego rozlicznych dodatków o rewelacyjnych nakładach), konserwatywnego „Czasu”, demokratycznej „Nowej Reformy”, socjalistycznego „Naprzodu” i klerykalnego, z akcentami antysemickimi „Głosu Narodu”, polskojęzycznej gazety żydowskiej „Naszego Dziennika” i bezpartyjnego dziennika popularnego „Gońca Krakowskiego”Nie należy tamtego „Gońca Krakowskiego” mylić z późniejszym pismem codziennym, nazywanym przez krakowian podogońcem – gadzinowym „Gońcem Krakowskim”, wydawanym w 1939–1945 w Krakowie w języku polskim przez niemieckie władze okupacyjne. ukazywało się tylko jedno pismo, bez charakteru, ze zdawkowymi informacjami, „Wiadomości Krakowskie” – uwaga – składane i drukowane przez kierowników drukarni oraz delegowanych dziennikarzy wyżej wymienionych gazet.

117 dni! Drukarze krakowscy byli przez cały czas strajku solidarni (lecz tak zwane elity nie solidaryzowały się z nimi).Zadziwiające: 28 października 1922 ukazał się w owych „Wiadomościach Krakowskich” list krakowskiej inteligencji, sygnowany przez artystów, pisarzy i profesorów szkół wyższych, potępiający strajk drukarzy (którzy domagali się poprawy warunków finansowych). Coś tam wynegocjowali, ale niewiele, właściciele drukarń nie omieszkali poburczeć i postraszyć, wrócili do składania szpalt, kolumn i do drukowania rewelacji, takich mniej więcej, jak Pogrom mediumizmu pióra samego właściciela „Ikaca”, Mariana Dąbrowskiego. Jeszcze tak niedawno ukazywały się tam ze zdjęciami relacje z seansów spirytystycznych ze słynnym medium Frankiem Kluskim (pseudonim Teofila Modrzejewskiego, dziennikarza), którego sugestywnymi materializacjami zachłysnął się nawet Tadeusz Żeleński-Boy, człowiek przecież tak racjonalny. Otóż więc Marian Dąbrowski w serii artykułów Pogrom mediumizmu (od 26 stycznia 1923, od pierwszego postrajkowego numeru „Ikaca”) ostrzegał przed oszustwami metempsychicznymi. Skąd radykalna zmiana frontu? Czy dlatego, że działy się rzeczy poważniejsze, jak nagły rozwój faszyzmu włoskiego i niemieckiego, których grozę trudno objąć, gdy się ma głowę i trzewia zapchane wywoływaniem duchów? Czy po to, żeby nakierować uwagę czytelników na podejrzane i niebezpieczne praktyki z pogranicza okultyzmu, w których ktoś, kogo znasz, komu się kłaniasz z szacunkiem, uczestniczy pod osłoną nocy zupełnie blisko? Na przykład w kamienicy przy ul. Floriańskiej 44, z widokiem z okien na mury obronne. Tam jest siedziba „Zielonego Słonia”!

W „Zielonym Słoniu”, klubie nie wiadomo, czy elitarnym, ale na pewno tajnym, oczywiście bez szyldu, no bo tylko dla wtajemniczonych, dzieją się rzeczy podejrzane, zatrącające o makabrę, o podłożu sado-masochistycznym. Czy w piwnicach są zakopane ciała ludzkie, tego jeszcze nie wiadomo, można natomiast mieć pewność, że zdarzają się tam akty bluźnierstwa. O podejrzeniach związanych z „Zielonym Słoniem” pisze nie sam Marian Dąbrowski, lecz zatrudnieni dziennikarze, którzy występują  pod inicjałami, ale ich informacje sąsiadują na kolumnach z ujawnianiem przez szefa oszustw okultystów.

Drugi po IKC co do wysokości nakładu w Krakowie „Czas”, o ileż bardziej poważny dziennik, zdaje się lekceważyć problem. W niewielkich notkach, nie wyłuszczając, że chodzi o „Ikaca”, wyszydza rozpalone dziennikarskie głowy, które w „Zielonym Słoniu”, klubie, gdzie się spędza czas na finezyjnych żartach, by się oderwać od nerwowej rzeczywistości, widzą jaskinię czarnej, wyrafinowanej rozpusty.

„Ikac” sugeruje, że o sinym świcie nie można rozpoznać rysów w zakrytych kołnierzami twarzach, ale ruchy i sylwetki osób wychodzących na ostatnich nogach z „Zielonego Słonia” zdradzają tych, których za dnia znamy jako szanowanych profesorów, dziennikarzy, twórców, ludzi sprawujących wysokie funkcje w administracji… Sza! Pewnie się nietrudno domyślić. Sam szacowny redaktor „Czasu”, dziennika lekceważącego to niebezpieczeństwo, Antoni Beaupré, spiżowa postać znana i pożądana w salonach, jest bohaterem fraszki:

Do młodej aktorki rzekł redaktor Beaupré:

– Bądź dla mnie miła, a ja ciebie poprę.

W nocy pod teatrem we wnętrzu jednego fiakra czekał redaktor taki a taki; we wnętrzu drugiego – doktor medycyny taki a taki; w trzeciej – lepiej nawet nie wymieniać zawodu i funkcji. Bo i w gruncie rzeczy po co? Przygoda z potrzeby mocniejszych wrażeń, żar chuci, krótkotrwała ulga, już jednak bez poczucia lekkości (cechującej wyłącznie młode organizmy), nazajutrz marność odczuwana w dwójnasób, za dnia męska aktywność w działaniu i znowu – żeby zdusić nieuchronne myśli o przemijaniu, plan następnego, nazwijmy to, podboju.

Ilustrowany Kuryer Codzienny” podał pierwszy wiadomość o tragedii – ale i tak z dziesięciodniowym opóźnieniem i niejako do góry nogami, ponieważ komentarz został umieszczony na początku notatki. W wyraźnej opozycji do „Czasu” napisano mniej więcej:

Co do nieszkodliwości „Zielonego Słonia”, otrzymaliśmy informację, że przed kilku dniami strzałem z rewolweru popełnił samobójstwo śp. Wasilkowski – z zawodu fryzjer. Z ustaleń policji wynika, „że śp. Wasilkowski padł od kuli w pojedynku amerykańskim, który się odbył między nim a p. M. o pewną artystkę sceny miejskiej teatru «Opera i Operetka». Sprawa jest w śledztwie policyjnym i tchnie miazmatem najgorszych mętów wielkomiejskich”.

Co ma wspólnego bezrobotny fryzjer z bywalcami jaskini „Zielonego Słonia”? A jednak. Nazajutrz przed czytelnikami „Ikaca”, wyposzczonymi przez strajk drukarzy, odsłonięto rąbek tajemnicy, ogłaszając, że „amerykański pojedynkowicz” pozostawił testament. Wynika zeń, że świadkami „pojedynku” mieli być przedstawiciele krakowskiej złotej młodzieży. Tajemniczy M., który się „pojedynkował” z denatem, to Meleniewski, artysta malarz. W prasie posypią się nań inwektywy: to on mieszka (lub mieszkał) w kamienicy, w której jest ta straszliwa speluna, miejsce bezwstydnych, wyrafinowanych, jakichś trupio-erotycznych ekscesów poprzebieranych osób płci obojga z cyganerii, inteligencji i… lepiej nie mówić. Dość, że dzieją się tam rzeczy, których nazwanie trądem moralnym byłoby subtelnością.

„Wystrzał z bagna” to „Ikacowa” metafora okoliczności towarzyszących owemu podobno „pojedynkowi amerykańskiemu”. Światowe życie. „Kraków ma tajemnice, jakich nie powstydziłyby się paryskie czy berlińskie dzielnice apaszów”. Nawet ów fryzjer denat podpisał się pod testamentem tak bardziej internacjonalnie: Waschilkowsky. Adwokat Adam Lewartowski, w którego kancelarii przy ul. Św. Jana 2Narożnik Rynku Głównego przy linii A–B. Świetny, reprezentacyjny punkt miasta. (Dziś w tym miejscu modernistyczny gmach, legendarny „Feniks” zbudowany według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza). sporządzono odpis, zaznacza, że testament, spisany na papierze listowym, to dokument formalny:  obok samobójcy podpisali się jego koledzy. Dostrzeżono ponadto pewne podobieństwo, ale nie zbieżność, z wyświetlanym właśnie filmem z Jadwigą Smosarską, Kazimierzem Junoszą-Stępowskim i Józefem Węgrzynem – Tajemnica przystanku tramwajowego. Węgrzyn grał rolę fryzjera, pana Miecia, którego Kazia (Smosarska) porzuciła dla lowelasa z tytułem hrabiowskim. Na tym podobieństwo się kończy, bo w filmie, do którego scenariusz sporządziła trójka pisarska, z której ostał się w historii literatury Stefan Krzywoszewski, Kazia, niebawem opuszczona przez lowelasa, ginie pod kołami tramwaju. Lowelas ma na tym przystanku tramwajowym wizję i ciąg dalszy: widmo Kazi prowadzi go do zakładu fryzjerskiego, gdzie obłąkany już pan Miecio podrzyna brzytwą gardło lekkomyślnego lowelasa.

– Bój się pan, redaktorze!

– Eee tam, panie kolego, to fantastyka naukowa! Nie czytał pan, że świat pozazmysłowy to blef na użytek oszustów?

„Bagno, z którego wystrzelił trujący kwiat miłości”, to było środowisko, w którym obracał się coraz bliższy rozpaczy fryzjer bez zajęcia. Czy pannę Kmiecikównę, chórzystkę, w której się beznadziejnie zakochał, poznał w piwnicach „Zielonego Słonia” przy Floriańskiej 44? A cóż on by tam robił, wśród „ptaków niebieskich i osób o znanych nazwiskach i kobiet z tzw. dobrego towarzystwa”, ubożuchny? Przecież nie stać by go było na odwiedzanie miejsca uważanego za „klub morfinistów i kokainistów, za dom schadzek i lokal eksperymentów mediumicznych”? Czy można go nazwać ptakiem niebieskim?

Do prasy przedostaje się półplotkarska informacja, jakoby przewodniczący „Zielonego Słonia” mianował się podziemnym „papieżem” i prezyduje orgiom erotycznym w tiarze na głowie. „Hurtowa dostawa brudnych wzruszeń” to misteria w aurze „narkotykowej rozpusty”. Trwa śledztwo w sprawie okoliczności samobójstwa.

„Najlepszym kolegą” denata – tym, który znikł jak kamfora (nomen omen po pojawieniu się medyka z kamforą), a jak podała prasa, „wydalił się z mieszkania” – okazał się Henryk Landau. Dwudziestoczteroletni syn właścicielki restauracji przy ul. Ogrodowej nie musiał pracować. I nie musiał kręcić – jak kręcił bezrobotny fryzjer Roman Wasilkowski, kiedy niecały miesiąc przed tragedią nowo poznanemu w modnej kawiarni „Centralnej”Modny w latach dwudziestych XX w. lokal przy coraz bardziej wielkomiejskiej ul. Długiej. Landauowi przedstawił się jako kupiec drzewny.

Roman Wasilkowski był prawdopodobnie marzycielem – lub kimś w tym guście się stał wskutek bezrobocia, przechodzącego w stan notoryczny. Śmierć głodowa na razie mu nie groziła, w domu nie wzbraniano mu chochli zupy, próbował więc zaspokajać inny głód: może nie tyle mocnych wrażeń, ile głód bycia kimś pożądanym w dobrym towarzystwie. W gruncie rzeczy nieznający życia, może bardziej lekkomyślny niż naiwny, nie mógł się zorientować, że towarzystwo kawiarniane, w którym się obracał (nie na własny rachunek, przynajmniej jeśli chodzi o płacenie), toleruje go nie za piękne oczy, lecz ze zgoła innych powodów. Romek golibroda był więc dla znudzonych bywalców znakomitym materiałem na ofiarę. Czyż ojczym mu nie powtarzał, że za wszystko w życiu trzeba płacić? (Do momentu, kiedy pasierb, wróciwszy do domu z niedostrzegalnymi źrenicami, złapał głosiciela mądrości za nos).

Syci gracze, z którymi przyszło mu mieć do czynienia, byli cynicznymi naciągaczami. On tego nie zauważał, ponieważ stawiali trunki, zaśmiewali się z jego kalamburów. Imponowały mu ich spinki i sygnety herbowe, z monogramami, śnieżnobiałe gorsy i mankiety, perfumy, garnitury i buty najprzedniejszej jakości. Żył jak w nirwanie, i tak by nie znalazł pracy, szkoda czasu i podeszew. A tu – liczył na to, że wyrobi sobie stosunki i z czasem dostanie posadę. Starał się nie wyjawić, że jest fryzjerem. Nawet gdyby mu się coś wypsnęło – nie  uwierzyliby. Fryzjerczyk tu, w elitarnym „Zielonym Słoniu”?

Śledztwo – po nitce do kłębka – miało wykluczyć kilka wątpliwości lub wykazać, że było inaczej. Rewolwer nie przy denacie, lecz w kieszeni obrażonego na denata ojczyma. Dziwne pojawienie się Landaua w miejscu zajścia i jeszcze dziwniejsze jego zniknięcie. Wreszcie – zażyłe kontakty ubogiego fryzjera z samym (jak się już okazało) założycielem i szefem, i niejako duchowym przywódcą „Zielonego Słonia”, Meleniewskim, artystą i… organizatorem zabaw, powiedzmy.

Dwudziestosiedmioletni, o chłopięcym wyglądzie, Bohdan Antoni Meleniewski (więcej niż niezły malarz)Nie wszystko jest czarne i nie wszystko jest białe. Nie wystarczyła mi opinia Konrada Winklera, który w 1930 określił malarstwo Meleniewskiego mianem „powierzchownego naturalizmu”. Sam Winkler bowiem, malarz i krytyk, był wówczas całkowicie pod wpływem formizmu. (Co ciekawsze – właśnie Winkler po II wojnie światowej, przeszedłszy ewolucję artystyczną, stał się naturalistą!). Przeglądałem historię aukcji z 5 marca 2007 (http://archiwumallegro. pl/bohdan_meleniewski_u_n_i_k_a_t-172687092.html – dostęp 19 listopada 2015): okazuje się, że „wypłynął” obraz Bohdana Meleniewskiego Kościół Bernardynów w Krakowie, który doprawdy niewiele ma wspólnego z naturalizmem: ta mocna, ekspresyjna kompozycja z oryginalną grą świateł niskiego słońca przywodzi na myśl symbolistów, nawet niekoniecznie młodopolskich; gdyby się dopatrywać pokrewieństw, więcej tu nawet Edvarda Muncha niż Wyspiańskiego. nie miał jeszcze okazji wystawiać swoich obrazów. Urodzony w Pohyblaku na Ukrainie, właśnie ukończył sześcioletnie studia w pracowni Jacka Malczewskiego w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych i szykując się do wyjazdu na dalsze studia (Paryż, Monachium, Amsterdam, w końcu Rzym, gdzie osiądzie na dłużej, żeby w 1930, po powrocie do Polski, urządzić nagłośnioną przez prasę – i jedyną – wystawę indywidualną w Salonie Garlińskiego w Warszawie),W zbiorach muzealnych w Polsce jest tylko jeden obraz B. Meleniewskiego: pełen ekspresji i z akcentami mistycyzmu, malowany zapewne z natury Krucyfiks Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie, datowany 1918. W 1930 ambasada polska w Rzymie zakupiła obraz artysty Kapitol w śniegu. W Muzeum Sztuki w Wilnie dwa pejzaże z motywami Wawelu. uaktywnił się jako ikona, by tak rzec, „Zielonego Słonia”. Imprezy dla wtajemniczonych miały się odbywać nie tylko w piwnicach domu przy Floriańskiej 44, lecz także, jak pisano, w pobliskich podziemiach przy placu Matejki (czyżby w pakownych lochach ASP?).

Meleniewski, zapewne obrażony na „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, nie tam, gdzie go obsmarowano, lecz w „Czasie”, który demoniczność „Zielonego Słonia” lekceważył, zamieścił 18 lutego 1923, dokładnie w miesiąc po śmierci Wasilkowskiego, „Sprostowanie” w dziale „Nadesłane” (zapewne płatne), w którym, jako on sam, „członek Stowarzyszenia Artystów Polskich”,Informacja nieścisła. Zaczynało już w tamtym czasie działać Stowarzyszenie Artystów Polskich „Rytm”, ale istniało ono w Warszawie. Możliwe, że chodzi o założony w Krakowie w roku 1911 Związek Powszechny Artystów Plastyków (zalążek istniejącego do dziś Związku Polskich Artystów Plastyków). pisze, że jest nieprawdą, jakoby miał pojedynek amerykański z p. Wasilkowskim (gałki czarna i biała), „tak samo jakobym sam lub w towarzystwie miał niewolić nieletnie dziewczęta, mordować je, a trupy przechowywać czy grzebać w piwnicy, na skutek czego miano mnie aresztować itp.”… Dalej: nieprawda, że jest przełożonym jakiegoś „tajemnego klubu morfinistów, kokainistów i degeneratów lub jakoby taki klub u mnie istniał, natomiast jest prawdą, że w tym samym domu, w którym zajmuję pracownię malarską, mieszkają na parterze A. Janczyk, S. Twarog i W. Wawrzyszkiewicz, którzy w listopadzie 1922 zostali na skutek jakiejś sprawy o zniewolenie aresztowani, a lokal ich opieczętowany”. „Prawdą jest również – pisze dalej – że w karnawale zostałem przez znajomych obrany «Pape des Fous», tzn. czymś w rodzaju króla karnawału, i jako taki się zabawiałem”.

Wesoły to musiał być domek, w którym w 1922, w dniu urodzin Meleniewskiego (17 października, niedługo przed aresztowaniem sąsiadów), „w przystępie dobrego  humoru utworzyliśmy order «Zielonego Słonia», co jest zwykłym żartem akademickim”… „Pape des Fous” odznaczony orderem „Zielonego Słonia” prosi w zakończeniu inseratu o przeprowadzenie śledztwa, „żeby tę sprawę wyjaśnić jak najprędzej”.

Co on sam mówił w śledztwie? (Odsuwał jako insynuacje wszelkie napomknięcia o pojedynku amerykańskim. Łatwiej mu to przyszło, gdyż kto miał znać lepiej niż on rewelacje Landaua, udzielone śledczym, z naciskiem na fatalny stan nerwów fryzjera, popychający go do konfabulacji w dniach poprzedzających samobójstwo). Romana Wasilkowskiego poznał w kwietniu 1922, gdy z chórzystką Kmiecikówną, z którą łączył go romans, siedział w kawiarni na Plantach. Wyczuł – twierdzi – że nowo poznany kolega kocha się w Kmiecikównie – toteż unikał jego towarzystwa. (Jak to pogodzić z faktem przyjęcia Wasilkowskiego do towarzystwa „Zielonego Słonia”, którego Meleniewski był szefem?) Miał różne podejrzenia (które ktoś inny wziąłby u niego za manię prześladowczą): kiedy wieczorem wracał z mieszkania Kmiecikówny na Podgórzu, za mostem na Wiśle napadły go „jakieś indywidua”, poturbowały trochę, bardziej nastraszyły. Nie wiadomo, skąd mógł mieć pewność, że napad był inspirowany przez Wasilkowskiego.

Nie można wykluczyć, że to właśnie Meleniewski włożył sporo wysiłku, żeby Wasilkowskiego zainteresować Kmiecikówną. Że tam w kawiarni na Plantach nie było coup de foudre; że fryzjer, nim się zakochał po uszy w Kmiecikównie, nasłuchał się o niej samych najlepszych rzeczy – od Meleniewskiego i od „kolegów z paczki” (wtajemniczonych w wymyślną sprawę zabawową, którą było wplątanie Wasilkowskiego w sieć zauroczenia, miłości, zazdrości i w końcu tragedii z następstw ponurego żartu).

Trudno doprawdy dociec, co miał na myśli Meleniewski, gdy mówił, że on i Wasilkowski byli „ze sobą w zażyłych stosunkach” od 6 listopada 1922, gdy fryzjer przyszedł do domu malarza i go przeprosił. Dziwne: najpierw nasłać zbirów, potem przeprosić i już? Hm. Te „zażyłe stosunki” trwały „przez kilka dni”. A dopiero po dwu miesiącach, na dzień przed samobójstwem, zjawił się u Meleniewskiego Wasilkowski, prosząc o pożyczenie rewolweru, żeby „pewną kobietę postraszyć”. Dał słowo honoru: nie będzie strzelał. Malarz bez wypytywania pożyczył. Wieczorem fryzjer oddał rewolwer. W świetle tej relacji Wasilkowski wydaje się raczej nostalgiczny – zwłaszcza w porównaniu z zeznaniem Landaua. Ten w kilka dni po tragicznym zajściu raczej nie w samotności poukładał myśli i naszkicował portret człowieka znerwicowanego, gwałtownego, ale niepozostającego pod czyjąś presją. Oto jest: Landau siedzi sobie w cukierni Michalika w towarzystwie dwu oficerów. Przystępuje doń Wasilkowski. (Wiemy, że poprzedniego wieczoru oddał Meleniewskiemu rewolwer). Prosi, żeby mu Landau dostarczył rewolwer, proponując najpierw 100 tysięcy, a potem, gdy Landau chciał go zbyć grzecznie – 200 tysięcy marek polskich, płatne w dolarach.100 000 marek polskich to wówczas nawet nie było pół dolara. 1 dolar to ok. 250 000 marek polskich. (Przy wymianie – po reformie Grabskiego – 1 złoty będzie równowartością 1 miliona ośmiuset tysięcy marek polskich!). Spokojnie. Zasiedli do stołu, napili się wódki, kawy. Wasilkowski wyznaje, że pewnemu mężczyźnie dał słowo honoru – rozumie pan, panie Henryku, słowo! – że 18 stycznia o godzinie dziesiątej wieczorem odbierze sobie życie. Tak, dziś! Za dwie i pół godziny. Zrywa się z krzesła, wybiega na ulicę. Landau za nim. Już go chwyta, prawie ma, lecz fryzjer grozi nożem.

– Pana i siebie zastrzelę! – syczy, kiedy po kwadransie, po powrocie do Michalika, gdzie Landau siedzi sam przy stoliku, dosiada się, jak gdyby nic się wcześniej nie stało, i gdy nagle znowu się zrywa i – jak na jeszcze raz puszczonym filmie – Landau znów go próbuje zatrzymać. Upiorne. Podobno Wasilkowski, uciekając przed Landauem, na Pijarskiej oddał w jego kierunku strzał,  podobno kula ominęła Landaua, podobno Landau biegł za nim i, zdyszany, kiedy przystanął pod domem na Sławkowskiej, gdzie mieszkał fryzjer, usłyszał strzał. Zawiadomił posterunkowego, jakby wiedział już wszystko, i wolnym krokiem, przystając na podestach jak starzec, poszedł na drugie piętro… Pogotowie przybyło błyskawicznie, jeszcze przed policją.

Wasilkowski się miotał, szukał wybawienia. W modnej „Centralnej” krytycznego dnia dosiadł się także do Kleinberga, „towarzysza z paczki” – który potem zezna, że fryzjer od trzech tygodni nie krył, że „do 4 lutego ma się rozegrać pojedynek amerykański pomiędzy nim a p. Meleniewskim o p. Kmiecikównę, i że jeden z nich musi zejść z tego świata”. Wasilkowski w stanie między irytacją a rozpaczą oświadczył, że opuszcza Kraków. Wyjął 950 tysięcy marek polskich (równowartość 4 dolarów, ale, z drugiej strony, można było za tę sumę kupić np. 4750 egzemplarzy IKC) i kazał to Kleinbergowi przeliczyć. Nie bardzo wiadomo, z czym się wiązały te pieniądze, możliwe, że z transakcją wynikającą z umowy sprzed dwu dni, kiedy to fryzjer prosił Kleinberga o wyszukanie znajomego złotnika, żeby złotą bransoletkę przerobić na pierścionek dla Kmiecikówny. Teraz, zanim opuścił „Centralną”, żeby zmienić lokal na „Michalika”, zobowiązał Kleinberga do powiadomienia matki i Kmiecikówny o pierścionku, który u złotnika należy odebrać, w razie gdyby długo nie wracał z podróży.

Bawili się tym chłopcem, zrobili z niego ofiarę. Cóż, Bohdan Meleniewski, wodzirej, uwielbiał wpływać na rzeczywistość. W wiarogodnym leksykonie sztuki,Słownik artystów polskich, tom V, Polska Akademia Nauk, Instytut Sztuki, Warszawa 1993. a w ślad za nim w katalogach aukcyjnych, nie ma śladu aktywności Meleniewskiego po roku 1936.B. Meleniewski po 1936 opuści definitywnie Kraków. Wcześniej, w 1933, pewnie nie tylko dlatego, że był członkiem Związku Zawodowego Polskich Artystów Plastyków, został zaproszony jako rzeczoznawca przy dokonywanej z inicjatywy księcia arcybiskupa Adama Sapiehy konserwacji średniowiecznej rzeźby – mistycznego czarnego krucyfiksu Królowej Jadwigi Andegaweńskiej w katedrze na Wawelu.

Szukajcie, a znajdziecie.

Odnalazłem go w trochę dziwnym miejscu. Brazylia, Rio de Janeiro, jesień 1944. W polskiej placówce wywiadowczej, działającej pod przykrywką ataszatu morskiego, w tajnym raporcie dla zwierzchnictwa „Pedro” [Bohdan Pawłowicz] 6 października donosi, że prowadzi rozmowy z kandydatem do współpracy w charakterze agenta, „redaktorem Meleniewskim, korespondentem «Nowego Świata»”, który jest „bardzo ruchliwy i chętny jako informator”. W następnym raporcie „Pedro” zawiadamia: „Na agenta płatnego (nie stale, a w miarę przynoszenia informacji) angażuję Bohdana Meleniewskiego. W ciągu pierwszego tygodnia współpracy wykazał, że prawdopodobnie będzie pożyteczny. Posiadając prawo korespondenta w DIP [Departamento de Imprensa e Propaganda (od 1939 Wydział Prasy i Propagandy, narzędzie promocji i cenzury rządu Brazylii)] i będąc członkiem ABI [Associação Brasileira de Imprensa (Stowarzyszenie Prasy Brazylijskiej, utworzone w 1908)], tak samo jak SPRYCIARZ [pseudo innego agenta] ma dostęp do wszystkich redakcji i urządzeń prasowych, i osobiście zna większość świata dziennikarsko-politycznego Rio de Janeiro. Jest skromny, a przy tym dociekliwy”.http://www.pilsudski.org/archiwa/lista_wyszuk.php?nrar=701&nrzesp=111&osoba=Meleniewski,%20Bohd an (dostęp 22 listopada 2015).

No właśnie.

W trakcie kwerendy natrafiłem na kartę imigracyjną, wydaną w Brazylii. Antoni Bohdan Meleniewski (taka tu kolejność imion) syn Pedro [Piotra] Meleniewskiego i Matilde [Matyldy] Modak, urodzony w 1895,http://www.myheritage.pl/names/antoni_meleniewski (dostęp 28 listopada 2015). wszystko się zgadza… oprócz panieńskiego nazwiska matki. Matka bowiem była z domu Wodak,  a nie Modak (portugalskojęzyczny urzędnik odczytał ozdobne „W” jako „M”) – i nie dość, że była współwłaścicielką rodzinnej od połowy XIX w. kamienicy przy Floriańskiej 44, to – o czym, pamiętając o pierwszym zawodzie syna – tu podkreślić należy: była malarką, i to nielichą.0 Adam Chmiel w swej książce Domy Krakowskie, ul. Floryańska, część druga (Kraków 1920, nakładem Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa) pisał: „W r. 1914 w sierpniu umieściły właścicielki w narożniku kamienicy na wysokości I-go piętra figurkę Matki Boskiej, rzeźbioną w drewnie i polichromowaną, która przedtem znajdowała się w krypcie kościoła XX. Pijarów w Krakowie. Przy ustawieniu tej figurki umieszczono przy niej napis na pergaminie, zamknięty w rurce, a od góry osłoniono kutym miedzianym daszkiem. Niechże wzniesiona tu ręką właścicielek Matka Boska ma ten dom «w swojej obronie»!”. Snadź znał i bardzo lubił ten dom pięćdziesięciopięcioletni historyk kultury, archiwista, wielki znawca i miłośnik Krakowa, słusznie chodzący w nimbie przyjaciela Wyspiańskiego. Bo pisał i wcześniej w tym samym miejscu: „Spadkobiercy: Emil Wodak, Magdalena i Olga Wodakówny oraz Matylda z Wodaków Meleniewska, może ze swoim uszczerbkiem strzegą jej, żeby pozostała tylko w polskich i chrześcijańskich rękach”. Sam bym siebie nazwał plotkarzem, gdybym teraz przywołał aluzje redaktora Mariana Dąbrowskiego na temat ludzi z najlepszego towarzystwa nawiedzających „Zielonego Słonia” w piwnicach (suchych, po piekarni) domu przy Floriańskiej 44. A wspomniana przez Adama Chmiela Matylda z Wodaków Meleniewska (1869–1930) to matka opisywanego tu przewodniczącego „Zielonego Słonia” – dobra malarka. Studiowała w Krakowie, Dreźnie, Monachium i w Paryżu. Wprawdzie najpiękniej malowała kwiaty, ale do końca życia była wziętą portrecistką dam z dobrego towarzystwa. Troskliwy syn, Bohdan Meleniewski, przekazał jej obrazy w darze dla Muzeum Narodowego w Krakowie. Ale to już inna historia. Wykraczająca poza wolnorynkowe zawołanie: – Nie wystarczy mieć rację, trzeba mieć restaurację!