Analiza porównawcza prawa rozwodowego państw europejskich daje asumpt do postawienia tezy o głębokim zróżnicowaniu przyjętych rozwiązań. Choć odmienności te pojawiają się na wielu płaszczyznach, to właśnie porównanie przesłanek pozytywnych pozwala uchwycić różnice i wskazać najczęściej przyjmowane modele. Systematyczny wzrost liczby rozwodów, w tym wśród par międzynarodowych, pozwala prognozować, że sprawy o rozwód z elementem międzynarodowym będą coraz częściej przedmiotem rozstrzygania polskich sądów.

Wstęp

Wzrost mobilności społeczeństw, łatwość przemieszczania się i osiedlania, a także uzyskiwania zatrudnienia poza granicami państwa pochodzenia to zjawiska społeczne generujące problemy prawne występujące w nieznanym dotąd nasileniu. Obok stałego wzrostu liczby związków zawieranych przez osoby pochodzące z różnych państw odnotować należy również szerszą tendencję, dotyczącą nie tylko par międzynarodowych, a polegającą na systematycznym wzroście liczby rozwodówZielona Księga dotycząca prawa właściwego i właściwości sądów w sprawach rozwodowych z 14.03.2005 r., COM(2005) 82 końcowy; Zielona Księga w sprawie kolizji przepisów w sprawach dotyczących Majątkowego ustroju małżeńskiego, w tym zagadnienia właściwości i wzajemnego uznawania z 17.07.2006 r., KOM(2006) 400 wersja ostateczna. . Wobec tego coraz częściej w praktyce pojawiają się postępowania rozwodowe z elementem międzynarodowym. Opisane powyżej tendencje społeczne dotyczą większości rozwiniętych państw świata, jednak to Unia Europejska tworzy na tym tle obszar wyjątkowy. Współpraca trwająca pomiędzy państwami członkowskimi od dziesięcioleci uczyniła z tej części Europy obszar niepowtarzalny. Nie tylko powstały bowiem gospodarcze i polityczne podstawy dla migracji, ale swobodę przemieszczania, osiedlania i podejmowania pracy podniesiono do rangi wartości szczególnej, podlegającej ochronie, toteż to właśnie prawo państw aktualnie będących członkami Unii oraz Wielkiej Brytanii będzie przedmiotem dalszych rozważań.

Przesłanki rozwodu tradycyjnie dzieli się także na bezwzględne oraz względne. Prawo rozwodowe, zbudowane w oparciu o przesłanki bezwzględne, jest najstarszym ujęciem rozwiązania związku w prawie europejskim i można stwierdzić, że rozwiązanie to było najczęściej stosowanym przez prawodawców jeszcze na początku XX wieku. U jego zarania legła koncepcja rozwodu jako sankcji za określone naruszenia obowiązków małżeńskich.

Względne przesłanki rozwodowe opierają się na klauzulach generalnych, które w ramach stosowania pozostawiają szeroki margines interpretacji. Celem takiej ich konstrukcji jest ustalenie rzeczywistego stanu relacji pomiędzy stronami. Rozwiązanie związku może mieć miejsce zawsze, gdy ustaną więzi pomiędzy partnerami, niezależnie od okoliczności, które do tego doprowadziłyA. Olejniczak, Zarys charakterystyki współczesnych europejskich systemów rozwodowych, „Państwo i Prawo” 1982/3–4, s. 58. . Stosowanie klauzul generalnych w ramach regulacji rozwodu było wyrazem rezygnacji z instytucjonalnego postrzegania małżeństwa i wyeksponowania osobistej relacji pomiędzy partnerami, które przyniosła II połowa XX wieku.

W doktrynie znany jest również podział przesłanek na zależne od winy i niepowiązane z zawinieniem. Znajduje on zastosowanie zarówno wobec względnych, jak i bezwzględnych przesłanek rozwoduA. Olejniczak, Zarys charakterystyki współczesnych europejskich…, s. 58. .

Typologia przesłanek rozwodu a typologia systemów rozwodowych

Europejskie ustawodawstwa rozwodowe różnią się przyjętymi układami przesłanek pozytywnych. W ich ramach w doktrynie wyróżniono: system bezwzględnych przesłanek rozwodowych – rozwiązanie związku następuje po ustaleniu zaistnienia którejkolwiek z okoliczności określonych przez ustawodawcę, system klauzuli rozkładu pożycia – dla rozwiązania małżeństwa niezbędne jest ustalenie rozkładu więzi łączących małżonków oraz mieszany system rozwodowy, będący syntezą obu poprzednich, opierający się na przesłance rozpadu pożycia jako przesłance pozytywnej i towarzyszących jej przesłankach bezwzględnych oraz domniemaniach, pomagających w stwierdzeniu zaistnienia rozkładu więzi pomiędzy stronami. Obok nich wskazuje się także na istnienie jeszcze jednego, odrębnego systemu, przewidującego rozwód za wzajemnym porozumieniem stronA. Olejniczak, Ustanie małżeństwa (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy, komentarz, red. H. Dolecki i T. Sokołowski, Warszawa 2010, s. 331; A. Olejniczak, Zarys charakterystyki współczesnych europejskich…, s. 58. . W odniesieniu do ostatniego ze wskazanych modeli podnieść należy, że wątpliwości budzi jego wyodrębnienie.

Dla rozstrzygnięcia wskazanej wątpliwości pierwszoplanowe znaczenie ma odpowiedź na pytanie, czym jest system rozwodowy. Można wskazać dwie odmienne definicje tego pojęcia. Podstawą pierwszego ujęcia jest rozróżnienie pomiędzy całokształtem prawa rozwodowego obowiązującego w określonym państwie a systemem rozwodowym, rozumianym jako zespół przepisów, które umożliwiają orzeczenie rozwodu w oparciu o określoną pozytywną przesłankę rozwodową. Ustawodawstwo rozwodowe może więc składać się z jednego lub więcej systemów rozwodowych, jeśli w jego ramach występuje więcej niż jedna pozytywna przesłankaA. Olejniczak, Negatywne przesłanki rozwiązania małżeństwa we współczesnych europejskich systemach rozwodowych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1983/1, s. 53. . Natomiast drugi sposób pojmowania terminu „system rozwodowy” opiera się na założeniu, że można utożsamiać go z całokształtem legislacji rozwodowej danego państwa, a więc z ogółem przepisów prawa materialnego dotyczących rozwodu. Można zakreślić tę definicję szerzej, włączając w jej obręb także przepisy prawa procesowego traktujące o postępowaniu rozwodowym, argumentując, że są one ściśle skorelowane z rozwiązaniami materialnoprawnymi i stanowią ich uzupełnienie, zapewniając ich praktyczną realizację.

Niezależnie od przyjętego ujęcia, podział systemów rozwodowych tradycyjnie prowadzony jest w ścisłym powiązaniu z typologią przesłanek rozwodu i ich podziałem na bezwzględne i względneA. Olejniczak, Negatywne przesłanki…, s. 53. . Zgodnie z pierwszą ze wskazanych definicji systemu rozwodowego sklasyfikowanie danego ustawodawstwa wymaga wyodrębnienia zespołów przepisów osnutych wokół jednej przesłanki pozytywnej – to jej charakter będzie miał decydujące znaczenie dla określenia, z jakim systemem mamy do czynienia. Gdy możliwe jest wskazanie więcej niż jednej, mówić można o ustawodawstwie wielosystemowymA. Olejniczak, Zarys charakterystyki współczesnych europejskich…, s. 66..

W przypadku przyjęcia drugiego ze wskazanych ujęć systemu rozwodowego klasyfikację rozpocząć należy od wskazania przesłanki pozytywnej o charakterze dominującym – stanowiącej o kształcie całego systemu. Jeśli więcej niż jedna spełnia to kryterium, wówczas oceny dokonać należy w oparciu o wszystkie. W przypadku, gdy są to wyłącznie przesłanki bezwzględne albo względne, rozstrzygnięcie nie budzi wątpliwości, natomiast gdy występują łącznie oba ich rodzaje, system należy zaklasyfikować jako mieszany.

Warunkiem prawidłowej klasyfikacji jest rozłączność. Przesłanka uznana za wiodącą powinna zostać wybrana tak, by jednocześnie nie można było zakwalifikować danej grupy przepisów jako innego systemu rozwodowego. Takiego postulatu nie spełnia zgodne żądanie rozwodu jako przesłanka rozwiązania związku. Zgodna wola stron przybiera w poszczególnych ustawodawstwach różnorodne postacie. W niektórych systemach stanowi ona bezwzględną i samodzielną przesłankę rozwodu. Taką rolę pełni na przykład w prawie francuskimCode civil, dalej k.c. fr., https://www.legifrance.gouv.fr/affichCode.do?cidTexte=LEGITEXT000006070721&dateTexte=20190209.(art. 230 k.c. fr.)D. Dumusc, Le divorce par consentement mutel dans legislation européennes, Geneve 1980, s. 15. i portugalskimCodigo civil, Decreto-Lei Nº 47 344, de 25 de Novembro de 1966 ze zm., dalej k.c. port., tekst: http://www.portolegal.com/CodigoCivil.html.(art. 1775 k.c. port.)G. de Oliveira, N. de Salter Cid, Family Law in Portugal, „The International Survey of Family Law” 1996/3, s. 345. . W innych natomiast jest jednym z elementów tworzących zespół kumulatywnych przesłanek bezwzględnych – rozwiązanie to przyjęto w prawie luksemburskim (art. 275 k.c. luCode civil, dalej k.c. lu., http://legilux.public.lu/eli/etat/leg/code/civil/20181101.), litewskim (art. 3:51 k.c. lit.Lietuvos Respublikos civilinis kodeksas, Valstybės žinios 2000 nr 74-2262 ze zm., Trečioji knyga. Šeimos teisė, dalej k.c. lit., http://www3.lrs.lt/pls/inter3/dokpaieska.showdoc_l?p_id=245495. ), łotewskim (art. 74 pkt 2 k.c. łot.Civillikums z 28.01.1937 r., Valdības Vēstnesis nr 41 z 20.02.1937 ze zm., dalej k.c. łot., http://www.vvc.gov.lv/export/sites/default/docs/LRTA/Likumi/The_Civil_Law.doc. ) czy szwedzkimÄktenskapsbalk (1987:230), dalej szwed. ustawa o małżeństwie, http://www.international-divorce.com/d-sweden.htm. (rozdział 5 § 1 szwed. u. o małżeństwie). Wreszcie występuje ona także jako przesłanka względna, będąca w istocie rzeczy domniemaniem wskazującym na realizację innej przesłanki względnej – rozkładu pożycia. W ten sposób ujęta została w prawie belgijskim (art. 229 § 2 k.c. belg.Code civil, Moniteur Belge z 3.09.1807 r., 1804032130/F ze zm., dalej k.c. belg., http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/loi_a1.pl?DETAIL=1804032130%2FF&caller=list&row_id=1&numero=11&rech=14&cn=1804032130&table_name=LOI&nm=1804032150&la=F&dt=CODE- +CIVIL&language=fr&fr=f&choix1=ET&choix2=ET&fromtab=loi_all&trier=promulgation&chercher=t&sql=dt+contains++’CODE’%26+’CIVIL’and+actif+%3D+’Y’&tri=dd+AS+RANK+&imgcn.x=34&imgcn.y=10#LNK0029.)P. Senaeve, Family Law (w:) Introduction to Belgian Law, red. H. Bocken, W. de Bondt, Bruksela 2001, s. 159. i niemieckim (§ 1566 ust. 1 BGBBürgerliches Gesetzbuch, Bundesgesetzblatt 2002 I nr 42, s. 2909; 2003 I nr 21, s. 738, dalej BGB, http://www.gesetze-im-internet.de/englisch_bgb/.)N. Dethloff, Familienrecht, München 2009, s. 175.. Skonstatować należy, że zgodne żądanie rozwiązania związku przybiera postać przesłanki bezwzględnej lub względnej, nie stanowi natomiast odrębnego typu przesłanki sui generis. Dla dalszych rozważań istotne znaczenie ma także konstatacja, że przesłanka oparta na zgodnej woli rozwodu nigdy nie występuje jako jedyna przesłanka pozytywna rozwodu, przewidywana w ramach prawa rozwodowego obowiązującego w danym państwie, zawsze bowiem przewidziano również inne przesłanki, w oparciu o które może zostać rozwiązany związek w przypadku istnienia konfliktu pomiędzy małżonkami.

Te spostrzeżenia odnieść należy do poprzednio opisanych modeli pojęcia „system rozwodowy”, rozpoczynając od pierwszego z opisanych ujęć. Z uwagi na wskazany wyżej fakt, że przesłanka oparta na zgodnym żądaniu rozwodu nigdy nie występuje jako jedyna, zawsze można więc mówić o modelu wielosystemowym. W zależności od tego, jakiego typu będą pozostałe przesłanki, jest to jednocześnie system przesłanek bezwzględnych lub względnych – gdy wszystkie przesłanki są jednego rodzaju, albo też jest to system mieszany, gdy należą one do różnych typów. Analogiczne wnioski postawić można względem drugiego ujęcia systemu rozwodowego. Ponieważ obok przesłanki rozpadu pożycia zawsze występują inne przesłanki, to od ich charakteru zależeć będzie, czy ogół ustawodawstwa rozwodowego w danym państwie zostanie oceniony jako system bezwzględny, względny czy mieszany.

Wobec powyższego jako zasadne jawi się pytanie o sens wyodrębnienia systemu rozwodowego opartego na zgodnej woli rozwodu. Trzy kategorie systemów rozwodowych: bezwzględny, względny i mieszany pozwalają na dokonanie wyczerpującej i rozłącznej klasyfikacji prawnych regulacji rozwodu w poszczególnych państwach. Wprowadzenie systemu rozwodowego „za zgodą” służyć może jedynie wskazaniu istnienia w ramach danego systemu prawnego takiej przesłanki, poza tym nie służy wskazaniu żadnych innych jego cech. Zauważyć trzeba, że jest ona ujmowana bardzo różnie w poszczególnych regulacjach. Czasami sprzężone zostaje z nią wiele przepisów, które znajdują zastosowanie wyłącznie w wypadku jej ziszczenia się. W niektórych przypadkach łącznie z nią znajdują zastosowanie te same przepisy, które odnoszą się także do innych przesłanek pozytywnych rozwodu. Z pojęciem „system rozwodowy za porozumieniem stron” nie można więc wiązać cech, które byłyby powtarzalne i wspólne dla wszystkich regulacji prawnych, w ramach których można byłoby go wskazać. Takie właściwości można natomiast przypisać pozostałym, wskazanym systemom rozwodowym.

Ponadto podstawą wyodrębnienia bezwzględnego, względnego i mieszanego systemu rozwodowego są kompetencje organu decydującego o rozwodzie w zakresie badania stanu relacji partnerów. Natomiast system rozwodowy za wzajemnym porozumieniem stron został zbudowany przy uwzględnieniu innych zmiennych, a z pominięciem użytych przy konstruowaniu uprzednio wymienionych. Problematyczne jest więc ujęcie go jako odrębnej kategorii w ramach jednej klasyfikacji – podział oparty na wskazanej typologii przesłanek oraz system wyodrębniony ze względu na obecność zgody na rozwód nie mają bowiem wspólnego mianownika.

Mając na względzie powyższe rozważania, zasadna wydaje się propozycja, by podział regulacji prawnych rozwodu ograniczyć jedynie do trzech systemów rozwodowych: bezwzględnego, względnego i mieszanego.

W większości państw europejskich, takich jak: Austria, Belgia, Bułgaria, Cypr, Czechy, Estonia, Francja, Grecja, Holandia, Irlandia, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Niemcy, Portugalia, Rumunia, Słowenia, Węgry czy Włochy, a także Wielka Brytania, przesłanki pozytywne rozwodu składają się na system mieszany.

System bezwzględnych przesłanek rozwodu

System bezwzględnych przesłanek rozwodowych znalazł zastosowanie na przykład w prawie Danii, Finlandii, Hiszpanii oraz Szwecji. Zgodnie z art. 81 w związku z art. 86 hiszpańskiego kodeksu cywilnegoCodigo civil, Gaceta núms. 206 a 208, de 25, 26 y 27 de junio de 1889 ze zm., dalej k.c. hiszp., http://www.mjusticia.gob.es/cs/Satellite/es/1288774423012/ListaPublicaciones.html. dla rozwiązania małżeństwa konieczne jest łączne zaistnienie dwóch przesłanek: upływ minimalnego czasu trwania małżeństwa, który wynosi co najmniej 3 miesiące, oraz zgłoszenie przez małżonków wspólnego wniosku albo złożenie wniosku przez jedną ze stron i wyrażenie zgody przez drugą, albo też złożenie wniosku tylko przez jedną ze stron. Rolę nadrzędną w prawie hiszpańskim przypisać należy więc woli rozwiązania związku. Wymóg czasu trwania małżeństwa nie musi być dochowany w sytuacjach szczególnych, gdy dalsze jego utrzymanie niesie za sobą zagrożenia dla życia i zdrowia małżonka, jego wolności lub integralności fizycznej, wolności seksualnej, moralności w odniesieniu do małżonka lub dzieciT. Rodriguez de las Heras Ballell, Introduction to Spanish Law, Abingdon 2010, s. 44. . W pozostałych wymienionych prawodawstwach rozwód opiera się na przesłankach: separacji faktycznej lub urzędowej oraz upływie „okresu do namysłu”. Ostatnia okoliczność ujmowana jest niejednorodnie. Prawo fińskie (art. 25 i 26 fin. ustawy o małżeństwie)Avioliittolaki 13.6.1929/234, dalej fin. ustawa o małżeństwie, http://www.finlex.fi/en/laki/kaannokset/1929/en19290234.pdf. i szwedzkie (rozdział 5 § 3 szwed. ustawy o małżeństwie) uzależnia rozwiązanie związku od upływu sześciomiesięcznego okresu do namysłu, liczonego od dnia wniesienia powództwa, niezależnie od tego, czy małżonkowie wyrażają wspólną wolę rozwiązania małżeństwa, czy też wniosek składa tylko jeden z nich. Zachowanie terminu nie jest konieczne, jeżeli strony pozostają w separacji faktycznej przez okres 2 lat. Wyłączenie to nie odnosi się w prawie szwedzkim do sytuacji, gdy rozwodzący się mają wspólne dzieci poniżej 16. roku życia, zamieszkujące razem z jedną ze stron. Tak więc w prawie obu tych krajów długość okresu do namysłu oraz długość wymaganego okresu separacji nie jest powiązana z zaistnieniem zgody co do rozwiązania związku albo z jej brakiem. Odmiennie ukształtowane zostały przesłanki rozwodu w DaniiBekendtgørelse af lov om ægteskabs indgåelse og opløsning, LBK nr 87 af 29/01/2019, dalej dun. ustawa o małżeństwie, https://www.retsinformation.dk/Forms/R0710.aspx?id=206338. . Jeśli strony występują zgodnie o rozwiązanie związku, wystarczający jest upływ sześciomiesięcznego okresu separacji, jeżeli natomiast rozwodu żąda tylko jedna z nich, niezbędne jest pozostawanie przez nich w separacji przez rok. Obydwa przypadki, opisane w § 31 ustawy o małżeństwie, dotyczą separacji urzędowej. Jeśli natomiast małżonkowie pozostają w separacji faktycznej przez 2 lata, mogą uzyskać rozwód niezależnie od tego, kto wystąpił z inicjatywą (§ 32). Ponadto ustawa ta, w § 33 i kolejnych, przewiduje także takie przesłanki jak bigamia, uprowadzenie wspólnego dziecka za granicę, zdrada, przemoc wobec dziecka albo małżonka.

Rozkład pożycia jako przesłanka rozwodu

Rozkład i zanik więzi małżeńskich, składających się na wspólnotę uczuć – miłości, szacunku i zaufania, uzupełnionych harmonijnym współżyciem fizycznym i wspólnotą gospodarczą, jest przesłanką rozwodu najczęściej występującą w ustawodawstwie państw europejskich. Na określenie tego stanu ustawodawcy w poszczególnych krajach posługują się różnymi określeniami. Tytułem przykładu wskazać można, że w prawie polskim sytuacja ta określana jest jako rozkład pożyciaB. Czech, Przesłanki tzw. pozytywne rozwodu (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy, komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2009, s. 375; K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, komentarz, Warszawa 2009, s. 972; A. Olejniczak, Ustanie małżeństwa…, s. 335; J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2010, s. 318; J. Ignaczewski, Rozkład pożycia (w:) Rozwód i separacja, red. J. Ignaczewski, Warszawa 2011, s. 33. , prawo angielskie posługuje się sformułowaniem bezpowrotny rozpad małżeństwa (the marriage has broken down irretrievably)T. Wragg, Family Law, London 2007, s. 1; G. Douglas, Introduction to Family Law, Oxford 2004, s. 177., prawo portugalskie – ostateczne zerwanie małżeństwa (ruptura definitiva do casamento)G. de Oliveira, N. de Salter Cid, Family Law in Portugal…, s. 345. . W niektórych systemach prawnych obserwować można próbę zdefiniowania albo podania cech charakterystycznych omawianego stanu. Prawo belgijskie wskazuje, że niemożliwe do naprawienia rozbicie jedności pomiędzy małżonkami (la désunion irrémédiable entre les époux) ma miejsce, gdy dokonując racjonalnej oceny, nie można oczekiwać wznowienia i prowadzenia wspólnego życia przez małżonków.D. Pire (w:) Droit des familles, red. D. Pire, Liege 2010, s. 7. Estońska ustawa – prawo rodzinnePerekonnaseadus RT I 2009, 60, 395, dalej es. ustawa o prawie rodzinnym, https://www.riigiteataja.ee/akt/109052017029. precyzuje, że z bezpowrotnym zakończeniem małżeństwa mamy do czynienia, gdy pomiędzy żoną a mężem nie zachodzi pożycie małżeńskie i brak jest powodów, by sądzić, iż może ono zostać przywrócone. W prawie włoskim używa się sformułowania o niemożliwości przywrócenia lub utrzymania materialnej i duchowej jedności pomiędzy małżonkami (comunione spirituale e materiale tra i coniugi non puo’ essere mantenuta o ricostituita). W prawie niemieckim na określenie rozkładu więzi małżeńskich używa się określenia rozbicie małżeństwa (§ 1565 BGB). Zastąpiło ono uprzednio używany termin – „rozkład”, przez co ustawodawca dał wyraz pragnieniu usunięcia wszelkich skojarzeń z zawinionym rozkładem pożycia, a jednocześnie chciał podkreślić, że na niepowodzenie małżeństwa wpływ mogą mieć okoliczności od małżonków niezależne i przez nich niezawinioneP. Osowy, Przesłanka rozwodu w prawie niemieckim, rozważania na tle § 1565 ust. 1 i 2 BGB, „Rejent” 2000/10, s. 75; G. Zboralska, B. Łukańko, Zarys niemieckiego prawa cywilnego, Bielsko-Biała 2004, s. 87..

Rozkład pożycia stanowi przesłankę rozwodu wtedy, gdy więzi pomiędzy stronami całkowicie zanikły albo też gdy odznaczają się one znaczną dysfunkcyjnością. Rozkład jest całkowity, zupełny i nieodwracalny, a więc tak zaawansowany, że nieprawdopodobne jest odnowienie wspólnoty. Ujęcie to jest wspólne dla wszystkich systemów rozwodowych wyróżniających omawianą przesłankę i wynika z przekonania, że rozwód jest sytuacją szczególną, która może mieć miejsce jedynie, gdy dalsze funkcjonowanie związku jest niemożliweA. Olejniczak Ustanie małżeństwa…, s. 338. .

W doktrynie prawa polskiego rozkład pożycia ujmuje się tradycyjnie jako rozpad więzi duchowej – emocjonalnej, fizycznej i gospodarczej, pierwszoplanowe znaczenie przypisując pierwszej z wymienionychJ. Gwiazdomorski, Rozkład wspólności jako podstawa rozwodu, „Nowe Prawo” 1955/5, s. 62–74; S. Szer, Prawo rodzinne, Warszawa 1957, s. 113–115; W. Stojanowska, Rozwód w świetle badań, Warszawa 1977, s. 70; T. Sokołowski, Skutki prawne rozwodu, Poznań 1996, s. 22; Z. Krzemiński, Rozwód, praktyczny komentarz, orzeczenia, piśmiennictwo, wzory pism, Warszawa 2007, s. 26; B. Czech, Przesłanki tzw. pozytywne rozwodu…, s. 377. . Rozkład pożycia ma miejsce tylko wówczas, gdy zupełnie wygasła wspólnota uczuciowa pomiędzy małżonkami. Ustanie więzi fizycznej lub gospodarczej nie musi w konkretnym przypadku prowadzić do rozpadu pożycia, o ile jest ono skutkiem wystąpienia okoliczności od małżonków niezależnych albo też przejawem ich zgodnej woli. Przykładem może być zaniechanie współżycia fizycznego ze względu na chorobę, pobyt w szpitalu, podjęcie pracy poza miejscem zamieszkania. Podobnie utrzymywanie którejkolwiek z nich, chociażby w stanie szczątkowym, wymaga oceny przy uwzględnieniu kontekstu sytuacyjnego i nie pozwala na automatyczne stwierdzenie istnienia prawidłowych relacji pomiędzy stronami.

Przeciwieństwem normatywnego ujęcia rozpadu pożycia jest ujęcie subiektywne, jakie można obserwować na przykład w prawie niemieckim. Kryteria obiektywne zostały tam wyeliminowane na rzecz subiektywnych – ocena relacji pomiędzy małżonkami może następować jedynie ze względu na ich wzajemne nastawienie do siebie oraz przekonanie o możliwości kontynuowania związku lub o jego zakończeniu. Realizacja tej teorii w praktyce może przysporzyć orzecznictwu znacznych trudności. Sąd, mogący jedynie obserwować zewnętrzne przejawy rozpadu związku, musi właściwie ocenić element psychiczny. Zaletą tego ujęcia jest skuteczne zabezpieczenie przed schematyzmem orzekaniaP. Osowy, Przesłanka rozwodu w prawie niemieckim…, s. 76; D. Martiny, Family Law (w:) Introduction to German Law, red. M. Reimann, J. Zekoll, München 2005, s. 251. .

Nawet zupełny rozkład pożycia może okazać się przemijający. Taka sytuacja ma miejsce, gdy małżonkowie pomimo zerwania łączących ich więzi podejmują skutecznie pożycie. Może wiązać się to z przebaczeniem, a więc z wyraźnym wyrażeniem woli kontynuowania pożycia, puszczeniem w niepamięć przewinień drugiej strony, przez co zerwany zostaje związek pomiędzy wzajemnymi uchybieniami a postawą stron i stanem pożyciaB. Czech, Z problematyki winy rozkładu pożycia małżeńskiego w związku z obowiązkiem wierności małżeńskiej (w:) W trosce o rodzinę. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Wandy Stojanowskiej, Warszawa 2008, s. 45. . Jeżeli w okresie późniejszym miały miejsce zdarzenia będące przyczyną ponownego rozpadu pożycia, powstaje problem oceny zachowań i zdarzeń mających miejsce przed przebaczeniem. Można je bowiem albo uznać za niebyłe z uwagi na późniejsze odbudowanie więzi łączących partnerów, albo też, wobec nietrwałości owego odnowienia, włączyć w krąg przyczyn rozwodu. Doktryna polska stoi na stanowisku, że przebaczenie nie stanowi okoliczności uniemożliwiającej powołanie się w toku postępowania rozwodowego na zachowania małżonka, które zostały mu przebaczone J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy…, s. 356. . Do sądu należy natomiast każdorazowa ocena, czy dawne zachowania mogą nadal stanowić współprzyczynę rozwodu, jeśli stronie, która dokonała przebaczenia, wyrządzona została nowa krzywda.

W prawie polskim instytucja przebaczenia nie została unormowana w odniesieniu do zagadnień podejmowanych przez Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Regulacje takie, w odniesieniu do rozwodu, odnaleźć można natomiast w prawie niektórych państw. Austriacka ustawa o małżeństwie wskazuje, że niedopuszczalne jest orzeczenie rozwodu, jeśli okoliczności wpływające na rozpad pożycia zostały objęte przebaczeniem (§ 56 EG)Gesamte Rechtsvorschrift für Ehegesetz, DRGBl. I S 807/1938 ze zm., dalej EG, https://www.ris.bka.gv.at/GeltendeFassung.wxe?Abfrage=Bundesnormen&Gesetzesnummer=1000187. . Podobny przepis odnaleźć można w prawie francuskim – zgodnie z art. 244 k.c. fr. żądania rozwodu nie można opierać na faktach, które miały miejsce przed pojednaniem stron, mogą one zostać przytoczone w toku postępowania jedynie pomocniczo.

Do kwestii przebaczenia nawiązują też regulacje prawne wyłączające dopuszczalność powołania się na zdarzenia czy okoliczności po upływie określonego terminu. Ich umiejscowienie w systemach rozwodowych między innymi Anglii czy Danii motywowane jest przekonaniem, że skoro strona dotknięta działaniem partnera nie wniosła o rozwód, to najprawdopodobniej doszło do przebaczenia lub też z jakichś względów nie była to okoliczność, która w istotnej mierze zaważyła na stanie relacji stron.

W europejskich regulacjach rozwodu rozkład pożycia ujmowany jest w sposób dwojaki. W niektórych z nich, tak jak w prawie polskim, stanowi on jedyną, względną przesłankę pozytywną rozwodu. Ustalenie zakresu tego pojęcia należy wówczas do doktryny i judykatury. Z taką sytuacją mamy do czynienia w prawie: bułgarskim (art. 49 ust. 1 kr. bułg.СЕМЕЕН КОДЕКС (SEMEEN KODEKS), Държавен вестник (Dŭrzhaven vestnik) No. 41/28.05.1985 ze zm., dalej kr. bułg., http://www.lex.bg/bg/laws/ldoc/2135637484. ), holenderskim (art. 151 k.c. nl. księga I)Burgerlijk Wetboek Boek 1, Personen- en familierecht, dalej k.c. nl. księga I, H. Warendorf, R. Thomas, I. Curry-Sumner, The Civil Code of the Netherlands, Alphen aan den Rijn 2009. , słoweńskim (art. 65 sł. ustawy o małżeństwie i rodzinie Zakon o zakonski zvezi in družinskih razmerjih, Uradni list SR, št 69/2004 z 24.6.2004 ze zm., dalej sł. ustawa o małżeństwie i rodzinie, http://www.uradni-list.si/1/objava.jsp?urlid=200469&stevilka=3093. ) oraz węgierskim (art. 4.21 ust. 1 k.c. węg.Polgári Törvénykönyv, Magyar Közlöny 2013/32 z 26.02.2013, dalej k.c. węg., http://ptk2013.hu/wp-content/uploads/2013/03/uj_ptk_szov.html. ) E. Weiss, Law of Persons and Family Law (w:) Introduction to Hungarian Law, red. A. Harmathy, Hague–London–Boston 1998, s. 70. . W pozostałych systemach natomiast litera ustawy zawiera wskazówki pozwalające ustalić, kiedy może mieć miejsce taki stan rozkładu więzi pomiędzy małżonkami, który może być podstawą rozwiązania związku. Przybierają one postać domniemań albo osobnych przesłanek, tworząc otwarte katalogi okoliczności sprzyjających rozpadowi pożycia i będących przejawami tego stanu.

Domniemaniem najczęściej występującym w prawie rozwodowym jest separacja stron. Pojęciem tym można zbiorczo objąć wszystkie te sytuacje, gdy strony żyją w rozłączeniu. Separacja często ujmowana jest jako brak wspólnego gospodarstwa domowego lub zaprzestanie wspólnego zamieszkiwania. Tak szeroko rozumiane pojęcie separacji, niezarezerwowane wyłącznie dla separacji prawnej, odnaleźć można na przykład w prawie angielskim, austriackim, cypryjskim, czeskim, estońskim, francuskim, irlandzkim, litewskim, luksemburskim, łotewskim, niemieckim, portugalskim, szkockim, włoskim oraz w prawie Gibraltaru. Pozostawanie w separacji przez określony czas wyłącza niekiedy całkowicie konieczność wykazania zaistnienia innych przesłanek, co przewiduje na przykład art. 72 k.c. łot., ustanawiający przesłankę trzyletniej separacji, oraz § 55 ust. 3 EG, odnoszący się do sytuacji pozostawania w rozłączeniu przez okres 6 lat. Wystąpienie z żądaniem rozwiązania związku przez obie strony skutkować może skróceniem wymaganego okresu separacji. W takich przypadkach samo zgodne żądanie stanowi przejaw rozpadu tak daleko idącego, że żaden z małżonków nie widzi możliwości jego kontynuowania. Takie rozwiązanie przyjęto na przykład w prawie austriackim (§ 55a ust. 1 EG), które w takim przypadku przewiduje jako wymagany sześciomiesięczny okres separacji, podczas gdy w pozostałych przypadkach o rozpadzie związku świadczyć ma trzyletnia separacja (§ 55 ust. 1 EG). Zbliżone rozwiązanie znaleźć można w regulacji niemieckiej – jak wskazuje § 1565 ust. 1 BGB, domniemywa się rozkład pożycia w razie wystąpienia ze zgodnym żądaniem rozwodu, jeśli strony pozostawały w rocznej separacji, natomiast gdy rozwiązania małżeństwa chce tylko jeden z partnerów, dla przyjęcia, że zaistniał rozkład pożycia, niezbędne jest stwierdzenie trzyletniej separacji (§ 1565 ust. 1 BGB)G. Zboralska, B. Łukańko, Zarys niemieckiego prawa…, s. 87.. Wymienić należy również art. 1 (2) (d) Divorce (Scotland) Act 1976Divorce (Scotland) Act 1976, dalej DSA, http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1976/39/contents,. wskazujący, że w wypadku, gdy strony godzą się na rozwód, wystarczający jest upływ rocznego okresu separacji. Dwuletni okres separacji wskazany został, dla takiej samej sytuacji, w prawie angielskim [art. 1 (2) (d) MCA], trzyletni zaś – w regulacji obowiązującej na Gibraltarze [art. 16 (2) (d) MCAG].

Najkrótszy okres trwania separacji, który stanowić może podstawę domniemania wskazującego na zaistnienie rozpadu pożycia, został wskazany w prawie włoskim (art. 3 ust. 2 pkt b wł. ustawy o rozwiązaniu małżeństwa)Disciplina dei casi di scioglimento del matrimonio, „Gazzetta Ufficiale” nr 306 z 3.12.1970, dalej wł. ustawa o rozwiązaniu małżeństwa, http://www.normattiva.it/atto/caricaDettaglioAtto?atto.dataPubblicazioneGazzetta=1970-12-03&atto.codiceRedazionale=070U0898&currentPage=1. i wynosi 6 miesięcy, na drugim miejscu wymienić należy prawo litewskie (art. 3:53 ust. 2 k.c. lit.), portugalskie (art. 1781 pkt a k.c. port.) i ponownie włoskie (art. 3 ust. 2 pkt b wł. ustawy o rozwiązaniu małżeństwa), ponieważ odwołują się one do rozłączenia stron trwającego rok. W oparciu o dwuletni okres separacji zbudowane zostało domniemanie rozkładu pożycia w prawie estońskim (art. 67 ust. 2 es. ustawy o prawie rodzinnym), greckim (1439 ust. 3 k.c. gr.)ΑΣΤΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΑΣ (ASTIKOS KODIKAS), ΦΕΚ (FEK): Α 164 19841024 ze zm., dalej k.c. gr., http://www.ministryofjustice.gr/site/kodikes/%CE%95%CF%85%CF%81%CE%B5%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%BF/%CE%91%CE%A3%CE%A4%CE%99%CE%9A%CE%9F%CE%A3%CE%9A%CE%A9%CE%94%CE%99%CE%9A%CE%91%CE%A3/tabid/225/language/el-GR/Default.aspx. , francuskim (art. 238 k.c. fr.) i szkockim [art. 1 (2) (e) DSA]. Natomiast trzyletnia separacja wskazana została w regulacjach: austriackiej (§ 55 ust. 1 EG), czeskiej (§ 775 ust. 2 pkt b k.c. czech.), łotewskiej (art. 72 k.c. łot.), niemieckiej (§ 1566 ust. 2 BGB) oraz w obowiązującej na Gibraltarze [art. 16 (2) (e) MCAG]. Wymóg pozostawania przez małżonków w separacji przez okres co najmniej czterech lat w ciągu ostatnich pięciu ujęty został w prawie irlandzkim [art. 5 (1) (a) Family Law (Divorce) ActFamily Law (Divorce) Act, dalej FLDA, http://www.irishstatutebook.ie/eli/1996/act/33/enacted/en/html?q=Family+Law+Divorce+Act. ] i cypryjskim (art. 27 ust. 3 pkt b cypr. ustawy o małżeństwieThe Marriage Law, Official Gazette Annex I (I) No. 3742, 25.7.2003, dalej cypr. ustawa o małżeństwie, http://www.legirel.cnrs.fr/IMG/pdf/marriage_law__in_english_-3.pdf.). Pięcioletnią separację przewiduje prawo angielskie [art. 1 (2) (e) MCA]A. Machowska, Prawo rodzinne (w:) Prawo francuskie, tom I, red. A. Machowska, K. Wojtyczek, Zakamycze 2004, s. 171; T. Wragg, Family Law, London 2007, s. 7; G. Douglas, Introduction…, s. 181..

Przyczynami rozkładu pożycia mogą być wszelkie okoliczności, które prowadzą do zaniku więzi małżeńskich bez względu na to, kiedy miały miejsce. Mogą to być także zdarzenia zaistniałe przed zawarciem małżeństwa, o ile miały one wpływ na stan relacji pomiędzy małżonkami. Typowymi przykładami takiej sytuacji są: zatajenie przed małżonkiem posiadania dziecka pozamałżeńskiego, przemilczenie ciężkiej i nieuleczanej choroby, w tym choroby psychicznej. Osobną grupę przyczyn stanowią okoliczności związane z zawarciem związku, takie jak błąd, groźba, zawarcie związku dla pozoru, które zostały już omówione w odniesieniu do relacji pomiędzy podstawami rozwodu a podstawami unieważnienia małżeństwa w różnych systemach rozwodowych.

Dla ustalenia rozkładu pożycia małżeńskiego konieczne jest uwzględnienie także zdarzeń spoza wąsko pojmowanych stosunków pomiędzy małżonkami. W szczególności dotyczy to sytuacji, gdy rozkład jest następstwem niewłaściwych relacji zachodzących pomiędzy jedną ze stron a osobami trzecimi, zwłaszcza dziećmi lub innymi bliskimiA. Olejniczak, Ustanie małżeństwa…, s. 348. .

Ujęcie rozkładu pożycia z perspektywy naruszenia osobistych obowiązków stron znalazło odzwierciedlenie, między innymi, w prawie Austrii (§ 49 EG), Luksemburga (art. 229 k.c. lu.) i Słowacji (art. 23 ust. 3 sk. ustawy o rodzinie). W prawie francuskim (art. 242 k.c. fr.) ciężkie albo powtarzające się naruszenia obowiązków małżeńskich mogą być podstawą żądania orzeczenia rozwodu z winy drugiej strony, jeżeli czynią niemożliwym do zniesienia dalsze podtrzymywanie wspólnego pożycia. Jako inne okoliczności, które sprzyjają rozpadowi pożycia, wiele regulacji prawnych wskazuje zdradę oraz przemoc względem członków rodziny albo małżonka. W niektórych systemach rozwodowych zamiast ogólnego pojęcia zdrady wprowadzono rozwiązania bardziej kazuistyczne, wskazujące na konkretne zdarzenia i zachowania. Zamieszkiwanie wspólnie z osobą trzecią, z którą strona ma wspólne dziecko lub spodziewa się jego narodzin, zostało wymienione w art. 74 pkt 3 k.c. łot. jako okoliczność wskazująca na istnienie rozpadu pożycia, nawet jeśli strony pozostają w separacji faktycznej przez okres krótszy niż trzy lata.

Nieskonsumowanie małżeństwa zostało wprost wskazane jako okoliczność sprzyjająca rozpadowi pożycia jedynie w prawie włoskim. Podobnie tylko ta regulacja wymienia jako okoliczności o podobnych skutkach zmianę płci przez małżonka oraz uzyskanie przez stronę niebędącą obywatelem Włoch rozwodu albo unieważnienia małżeństwa w innym państwie, albo też zawarcie przez nią innego związku małżeńskiego (art. 3 ust. 2 pkt e, f, g wł. ustawy o rozwiązaniu małżeństwa).

Przyczyną rozpadu związku mogą być także choroby. Schorzenia i zaburzenia psychiczne wskazuje w tym kontekście prawo austriackie (§ 50 i 51 EG). Małżonek może wystąpić z żądaniem rozwodu także ze względu na chorobę zakaźną albo inne schorzenie powodujące odrazę, którego wyleczenie jest niemożliwe (§ 52 EG). Z uwagi na fakt, że położenie małżonka chorego jest szczególnie trudne, w omawianym systemie prawnym wprowadzono dodatkową przesłankę negatywną rozwodu, pozostawiającą szerokie pole do oceny indywidualnej sytuacji osoby chorej. Zgodnie bowiem z § 54 EG rozwód w oparciu o rozpad pożycia wywołany którąś z opisanych chorób nie jest dopuszczalny, jeśli w ten sposób zagrożony lub naruszony byłby interes chorego partnera. Zbliżone rozwiązanie odnaleźć można także w prawie Luksemburga. Według art. 231 k.c. lu., w wersji obowiązującej przed reformą z 2018 roku, żądanie rozwodu uzasadnia choroba psychiczna małżonka, trwająca co najmniej pięć lat, jeśli jego stan nie daje nadziei na wyleczenie. Stan umysłowy jednej ze stron, utrzymujący się dłużej niż rok, uznawany jest za przyczynę rozpadu pożycia według prawa portugalskiego – art. 1781 pkt b k.c. port. Regulacja rozwodu na Gibraltarze przewiduje domniemanie rozkładu pożycia w przypadku wystąpienia choroby umysłowej jednego z małżonków, w przypadku gdy jest ona nieuleczalna i trwa co najmniej 3 lata. Zachowanie ostatniego z wymienionych warunków nie jest konieczne, jeżeli skutki schorzenia bezpośrednio i w sposób niewątpliwie niekorzystny wpływają na drugiego z partnerów albo na małoletnie dzieci [art. 16 (3) (c) (i) oraz (ii) MCAG].

Odbywanie przez jednego z partnerów kary pozbawienia wolności niewątpliwie wpływa na osłabienie więzi pomiędzy nimi, nie tylko z uwagi na czasową przymusową rozłąkę, ale często także ze względu na diametralną zmianę sposobu postrzegania i traktowania strony uznanej za winną popełnienia przestępstwa. W związku z tym w niektórych systemach rozwodowych wprost wskazano odbywanie kary pozbawienia wolności jako okoliczność uzasadniającą rozwód, a będącą przyczyną rozpadu pożycia. W prawie litewskim przypadek ten został ujęty w art. 3:55 pkt 4 k.c. lit. i i dotyczy on orzeczenia wobec małżonka kary dłuższej niż rok więzienia. Zagadnienie to zostało w bardzo szczegółowy sposób uregulowane w prawie włoskim. Artykuł 3 ust. 1 wł. ustawy o rozwiązaniu małżeństwa wskazuje szereg sytuacji, które mogą być przyczynami rozpadu wspólnoty małżeńskiej:

• uznanie strony za winną popełnienia przestępstwa, gdy wymierzona kara to dożywocie lub co najmniej 15 lat pozbawienia wolności, co nie dotyczy przestępstw politycznych i innych czynów popełnionych ze szczególnych pobudek moralnych albo społecznych;
• uznanie strony za winną popełnienia przestępstwa kazirodztwa albo innego przestępstwa na tle seksualnym z użyciem przemocy;
• uznanie strony za winną popełnienia zabójstwa albo usiłowania zabójstwa wspólnego dziecka;
• uznanie strony za winną usiłowania zabójstwa małżonka;
• uznanie strony za winną popełnienia przestępstwa polegającego na niewywiązywaniu się z obowiązku utrzymywania rodziny, popełnionego w związku z przemocą w rodzinie lub popełnionego na szkodę małoletniego, osoby niepełnosprawnej albo małżonka – jednak tylko w przypadku, gdy strony nie zamieszkują wspólnie;
• umorzenie postępowania karnego prowadzonego przeciwko małżonkowi, w związku z popełnieniem przestępstw wskazanych w punktach 2, 3 i 4 w związku z przedawnieniem karalności;
• zakończenie postępowania karnego z uwagi na znikomą szkodliwość społeczną – w odniesieniu do przestępstwa kazirodztwa;
• uniewinnienie małżonka od popełnienia przestępstwa kazirodztwa albo innego przestępstwa na tle seksualnym, gdy w związku z postawieniem zarzutów doszło do nieodwracalnego rozpadu wspólnoty małżeńskiej.

Doniosłość ustalenia przyczyn rozpadu przejawia się na kilku płaszczyznach. Jest niezbędna dla przypisania winy, o ile w ramach danego systemu prawnego przewidziano możliwość lub konieczność ustalenia, kto ponosi winę za rozpad małżeństwa. Ponadto poczynione ustalenia pomagają w określeniu interesu małoletnich dzieci i samych partnerów, co może mieć znaczenie dla określanych przez sąd konsekwencji rozwodu. Wreszcie analiza wzajemnych relacji stron ma duże znaczenie dla określenia, czy w konkretnym przypadku zaistniały negatywne przesłanki rozwoduK. Gromek, Winni czy niewinni czyli kilka uwag o sądowym badaniu winy stron w procesie rozwodowym, „Monitor Prawniczy” 2007/2, s. 108; M. Supera, Wina i rozwód, „Palestra” 2008/7–8, s. 104. .

Rozpad pożycia jako wyłączną – względną przesłankę rozwodu przyjęto, między innymi, w prawie polskim (art. 56 k.r.o.)J. Ignaczewski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy…, s. 315; B. Czech, Przesłanki tzw. pozytywne rozwodu…, s. 366. oraz słowackim (art. 23 ust. 1 ustawy o rodzinieZákon o rodine 36/2005 Z.z, dalej sk. ustawa o rodzinie, http://www.vyvlastnenie.sk/predpisy/zakon-o-rodine/. ). Wspólne dla wskazanych systemów prawnych jest ujmowanie rozkładu pożycia jako stanu rozbicia związku nierokującego nadziei na poprawę, co przejawia się użyciem przez ustawodawcę takich określeń jak „trwały”, „zupełny” albo też „poważny”.

Przesłanki rozwodu a upływ czasu

Niezależnie od omówionych już podziałów systemów rozwodowych wskazać należy, że w niektórych regulacjach prawnych poszczególne przesłanki pozytywne zostały powiązane z terminem, po upływie którego niedopuszczalne jest skuteczne powołanie się na daną okoliczność. Rozwiązanie takie zostało przyjęte w prawie angielskim (art. 2 MCA), duńskim (§ 33 ust. 3 i § 34 ust. 2 dun. ustawy o małżeństwie), a także w ramach regulacji obowiązującej na Gibraltarze [art. 17 (1) Matrymonial Casues Act]Matrymonial Casues Act, dalej MCAG, https://www.gibraltarlaws.gov.gi/articles/1962-09o.pdf. oraz na terytorium Irlandii Północnej (art. 4 MCO) względem takich przesłanek jak zdrada, przemoc czy nastawanie na życie małżonka lub dzieci. Ustawodawcy wyszli bowiem z założenia, że niezgłoszenie żądania rozwiązania związku w określonym terminie, który najczęściej wynosi sześć miesięcy, wiąże się z przebaczeniem i odnowieniem więzi pomiędzy stronamiR. Stretch, Family Law, Abingdon 2011, s. 23; P. Ward, Family Law in Ireland, Alphen aan den Rijn 2010, s. 71. .

Przesłanką bezwzględną, którą odnaleźć można w niektórych z omówionych systemów mieszanych, jest minimalny czas trwania związku, po upływie którego dopuszczalne jest żądanie jego rozwiązania. Przesłanka ta nie ma charakteru samoistnego, ale występuje kumulatywnie z innymi, przybierając jedną z dwóch postaci. W pierwszym wariancie występuje jako minimalny okres trwania związku, który musi upłynąć, by dopuszczalne było jego rozwiązanie, niezależnie od trybu, w jakim ono następuje, a więc bez względu na to, czy postępowanie zostało wszczęte za obopólną zgodą stron, czy tylko z inicjatywy jednej z nich. W drugim przypadku minimalny okres pozostawania w związku został określony w powiązaniu ze sposobem jego rozwiązania. Pierwsze z omówionych rozwiązań znalazło odzwierciedlenie w prawie angielskim [art. 3 (1) MCA],natomiast w prawie Irlandii Północnej [art. 5 (2) MCO] okres ten wynosi 2 lata, w Hiszpanii zaś tylko 3 miesiące (art. 81 k.c. hiszp.). W prawie czeskim i irlandzkim nie ustanowiono wyjątków mogących wpłynąć na skrócenie tego okresu. Natomiast w prawie hiszpańskim (art. 82 ust. 2 k.c. hiszp.) minimalny okres nie musi zostać zachowany, jeżeli zachodzą okoliczności wskazujące, że dalsze trwanie związku mogłoby nieść zagrożenie dla zdrowia lub życia strony inicjującej postępowanie albo dzieci lub też wiązać się z inną, poważną szkodąT. Rodriguez de las Heras Ballell, Introduction…, s. 44. .

Jako przykłady regulacji rozwodu, które minimalny okres trwania małżeństwa łączą z konkretnym typem procedury rozwodowej, wymienić należy: prawo czeskie (art. 24a k.c. czech.Zákon občanský zákoník, 89/2012 Sb., dalej k.c. czech., https://www.podnikatel.cz/zakony/novy-obcansky-zakonik/uplne/. ), w którym okres ten wynosi rok, prawo greckie – w którym okres ten ustalono na rok dla uzyskania rozwodu na wspólny wniosek małżonków (art. 1441 k.c. gr.) oraz prawo luksemburskie – w którym dla rozwodu z obopólną zgodą ustalono okres dwóch lat pozostawania w małżeństwie. Luksemburg jest jedynym spośród państw europejskich, w którego prawie zastrzeżono minimalny wiek osób występujących o rozwód w tym trybie, określając go na 23 lata (art. 275 k.c. lu.).

Przesłanki rozwodu a przyczyny nieważności małżeństwa

Osobną grupę przesłanek pozytywnych rozwodu stanowią okoliczności będące jednocześnie przeszkodami do zawarcia małżeństwa w ramach danego porządku prawnego.

Rozwiązanie związku poprzez rozwód nastąpić może tylko wtedy, gdy związek ten istnieje, a więc został zawarty w sposób ważny i nie ustał z innych przyczyn. Tę przesłankę, chociażby milcząco, przyjmują wszystkie systemy prawne, którym nieobca jest instytucja rozwodu. Przesłanka ważności związku oraz stwierdzenie jego nieważności stanowią odrębną względem siebie problematykę. Warto jednak zwrócić uwagę na te regulacje, w ramach których wskazane zagadnienia wzajemnie się przenikają. Dotyczy to dwóch sytuacji. Pierwsza z nich wiąże się z modelem, w ramach którego zrezygnowano z ustanowienia dwóch odrębnych instrumentów prawnych: unieważnienia związku oraz jego rozwiązania przez rozwód. W razie niezrealizowania przesłanek ważności związku lub zaistnienia przeszkód do jego zawarcia dopuszczalne jest rozwiązanie go w postępowaniu rozwodowym, w którym może brać udział także oskarżyciel publiczny. Tym samym przeszkody do zawarcia małżeństwa stają się jednocześnie bezwzględnymi przesłankami rozwodowymi. Konsekwencją przyjęcia takiego rozwiązania jest stosowanie przepisów dotyczących osobistych i majątkowych skutków rozwodu, bez tworzenia odrębnej regulacji prawnej odnoszącej się do skutków stwierdzenia nieważności. Spośród państw Unii Europejskiej tego rodzaju rozwiązanie przyjęte zostało w prawie fińskim (art. 27 fin. ustawy o małżeństwie ) i szwedzkim (rozdział 5 § 5 szwed. ustawy o małżeństwie).

Drugi przypadek, gdy przesłanki rozwodu i unieważnienia związku zazębiają się, zaobserwować można na przykładzie prawa duńskiego. Zgodnie z § 9 ustawy o małżeństwie pozostawanie w związku małżeńskim lub partnerskim jest przeszkodą do zawarcia małżeństwa, a jednocześnie jest podstawą do jego unieważnienia (§ 23 dun. ustawy o małżeństwie), a także przesłanką rozwodu (§ 35 dun. ustawy o małżeństwie). W istocie rzeczy mamy tu do czynienia z podwójną klasyfikacją. W ten sposób strona pokrzywdzona zawarciem związku bigamicznego przez drugiego partnera zyskuje możliwość wyboru korzystniejszego dla siebie instrumentu prawnego – może żądać rozwodu albo unieważnienia małżeństwa. W podobny sposób bigamia ujęta została we włoskiej ustawie rozwodowej: zawarcie małżeństwa za granicą, przez stronę niebędącą obywatelem Włoch (art. 3 ust 2 lit e wł. ustawy o rozwiązaniu małżeństwa) pozwala domniemywać zaistnienie rozpadu wspólnoty małżeńskiej, co jest podstawą rozwodu. Jednocześnie jednak, zgodnie z art. 86 kodeksu cywilnego, pozostawanie w związku małżeńskim jest przeszkodą do zawarcia kolejnego związku, naruszenie tego zakazu stanowi zaś podstawę do unieważnienia małżeństwa (art. 117 k.c. wł.)Codice civile, Regio Decreto 16 marzo 1942, n. 262, „Gazzetta Ufficiale”, nr 79, 4.04.1942 ze zm., dalej k.c. wł., http://www.altalex.com/index.php?idnot=34794. .

Wnioski

Przedstawione zestawienie najważniejszych zagadnień związanych z rozwodem obrazuje, jak głębokie i wielopłaszczyznowe różnice zachodzą pomiędzy regulacjami rozwodu obowiązującymi w poszczególnych państwach członkowskich. Obejmują one, między innymi, następujące zagadnienia:

• ograniczenie ramami czasowymi dopuszczalności wystąpienia z żądaniem rozwiązania małżeństwa;
• znaczenie separacji faktycznej i formalnej dla dopuszczalności orzeczenia rozwodu;
• sposób definiowania rozpadu pożycia;
• dopuszczalność przypisania stronie lub stronom winy za rozpad związku;
• wpływ zgodnej woli rozwiązania związku na dopuszczalność rozwodu i kształt jego skutków.

Zestawienie analizowanych rozwiązań wskazuje, że coraz częściej europejscy prawodawcy czynią zgodną wolę rozwiązania małżeństwa okolicznością relewantną prawnie, co traktować należy jako trend utrzymujący się od dłuższego już czasu. Tendencja ta jest wyrazem szerszego nurtu – liberalizacji prawa rozwodowego.

Rozwiązanie przyjęte w prawie polskim, polegające na przyjęciu systemu opartego na klauzuli pożycia, występuje w omówionych prawodawstwach coraz rzadziej. Mimo że pojęcie rozpadu pożycia jako niedookreślone pozostawia szerokie pole do interpretacji, europejscy ustawodawcy decydują się na łączenie klauzuli rozpadu pożycia z przesłankami bezwzględnymi.

Przepisy polskiego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dotyczące przesłanek rozwodu pozostają niezmienne od czasu wejścia w życie kodeksu w 1965 r. i stanowią powielenie rozwiązania przyjętego w Kodeksie rodzinnym z 1950 r. Jeżeli polski ustawodawca dostrzeże potrzebę zmian, po ponad 70 latach stosowania aktualnie obowiązujących przepisów, europejskie wzorce stanowić mogą asumpt do dyskusji nad kształtem przyszłych rozwiązań.