T eza glosowanej uchwały brzmi:

Sąd nie jest związany żądaniem wnioskodawcy ustanowienia służebności drogi koniecznej na nieruchomości oddanej w użytkowanie wieczyste, jeżeli uczestnik postępowania wniósł o ustanowienie tej służebności na prawie użytkowania wieczystego.LEX nr 2067027.

Powyższa teza zawiera odpowiedź na sformułowane przez Sąd Okręgowy w R. zagadnienie prawne z 19 lutego 2016 r.: „czy w przypadku żądania przez wnioskodawcę ustanowienia służebności drogi koniecznej na prawie własności nieruchomości oddanej w użytkowanie wieczyste można ją ustanowić na prawie użytkowania wieczystego?”

Rozważania należy rozpocząć od krótkiego przedstawienia stanu faktycznego. Wnioskodawcy żądali ustanowienia służebności na prawie własności nieruchomości, będących własnością Gminy Miasta R. i oddanych w użytkowanie wieczyste uczestniczce, przy czym zarówno właściciel, jak i użytkownik wieczysty żądali przyznania im z tego tytułu wynagrodzenia. Sąd Rejonowy w R. ustanowił na rzecz każdoczesnych właścicieli wskazanych nieruchomości służebność drogi koniecznej na konkretnych nieruchomościach, będących własnością Gminy Miasta R. i oddanych w wieczyste użytkowanie uczestniczce, oraz zasądził na rzecz właściciela nieruchomości obciążonych określone wynagrodzenie. Rozpoznając apelację wniesioną przez uczestniczkę, Sąd Okręgowy w R. powziął wątpliwości, które wyrażone zostały w przytoczonym wyżej pytaniu prawnym skierowanym do Sądu Najwyższego.Uzasadnienie glosowanej uchwały.

Zadaniem glosatorki będzie wyrażenie aprobaty poglądu zaprezentowanego przez SN na kanwie przedmiotowej sprawy. W tym celu należy przedstawić argumenty, które przyświecały naczelnemu organowi sądowemu przy ferowaniu glosowanej uchwały.

Na wstępie SN zwrócił uwagę na fakt, że postanowienie o ustanowieniu służebności drogi koniecznej ma miejsce w trybie nieprocesowym, w którym zasada ne eat iudex ultra petita partium nie ma bezwzględnego charakteru. Doznaje ona ograniczeń, gdy zostaną zgłoszone żądania przez innych uprawnionych uczestników postępowania, powodując rozszerzenie granic orzekania.Tamże.

W dalszej części uzasadnienia podnosił, że z uwagi na podobieństwo użytkowania wieczystego i prawa własności oraz umieszczenie regulacji dotyczącej służebności drogi koniecznej wśród przepisów tzw. prawa sąsiedzkiego przyjąć należy jako właściwą wykładnię funkcjonalną i celowościową art. 145 i 285 k.c., przemawiającą za wykluczeniem zasadniczo możliwości ustanawiania służebności drogi koniecznej na nieruchomości, która została oddana w użytkowanie wieczyste.Tamże.

Treść art. 233 k.c., na co również zwracano uwagę w uzasadnieniu glosowanej uchwały, zakreśla granice uprawnień przysługujących użytkownikowi wieczystemu, wskazując, że podmiot ten ma prawo do rozporządzania rzeczą i do korzystania z rzeczy z wyłączeniem innych osób w granicach określonych przez ustawy, zasady współżycia społecznego oraz przez umowę o oddanie gruntu Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego w użytkowanie wieczyste. Powszechnie przyjmuje się, że rozporządzenie jest czynnością, której zarówno celem, jak i bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, obciążenie bądź zniesienie prawa majątkowego. Takie ujęcie przemawia za dopuszczalnością ustanowienia przez użytkownika wieczystego służebności na przysługującym mu prawie.Tak m.in. postanowienie SN z 15 października 2008 r., I CSK 135/08, LEX nr 507983. W związku zaś z tym, że prawo do korzystania z rzeczy jest skuteczne erga omnes, tym samym właściciel nie powinien mieć prawa do ustanawiania służebności na oddanej w użytkowanie wieczyste nieruchomości.Uzasadnienie glosowanej uchwały. To użytkownik wieczysty w stosunkach z osobami trzecimi przez czas trwania użytkowania wieczystego zajmuje pozycję właściciela.Tamże.

Przy ferowaniu glosowanej uchwały SN skonkludował, że „nie można ustanowić służebności drogi koniecznej na nieruchomości obciążonej prawem użytkowania wieczystego nawet za zgodą właściciela, chyba że odmiennie postanowiły strony umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste”.

Ustosunkowując się do stanowiska podjętego przez SN, należałoby rozważyć dwie kwestie:

• po pierwsze, czy dopuszczalne jest ustanowienie służebności drogi koniecznej na nieruchomości oddanej w użytkowanie wieczyste przez właściciela nieruchomości?
• po drugie, czy dopuszczalne jest ustanowienie służebności drogi koniecznej na nieruchomości oddanej w użytkowanie wieczyste przez użytkownika wieczystego?

Wydaje się, że na oba pytania powinna być zasadniczo udzielona odpowiedź negatywna, co postaram się wykazać w dalszej części glosy. Przyjęcie takiego zapatrywania, a tym samym uznanie za niedopuszczalne ustanawiania służebności drogi koniecznej na nieruchomości oddanej w użytkowanie wieczyste, przemawia za celowością i zasadnością dopuszczenia ustanawiania jej na prawie użytkowania wieczystego. Opowiedzenie się za odmiennym stanowiskiem (negującym możliwość obciążenia użytkowania wieczystego służebnością) prowadzić by mogło do powstania paradoksalnej sytuacji, gdzie dana nieruchomość, otoczona innymi nieruchomościami, oddanymi również w użytkowanie wieczyste, pozbawiona byłaby dostępu do drogi publicznej.

Odnosząc się do pierwszego sformułowanego wyżej pytania, nie sposób przyjąć, by właściciel oddający swoją nieruchomość w użytkowanie wieczyste miał jeszcze prawo obciążać dodatkowo tę nieruchomość ograniczonymi prawami rzeczowymi (w analizowany przypadku służebnością drogi koniecznej).Zob. m.in. W. Szkadłubowicz, Służebności gruntowe – zagadnienia praktyczne, „Rejent” 2013, nr 8, s. 41, LEX teza nr 2 181332/2. Z całą pewnością bowiem naruszałoby to samą istotę prawa użytkowania wieczystego, sprowadzającą się do korzystania przez użytkownika wieczystego z wyłączeniem innych osób z cudzej nieruchomości. Ustanowienie służebności na użytkowanej wieczyście nieruchomości stanowi w rezultacie ograniczenie uprawnień użytkownika wieczystego, a nie właściciela nieruchomości, co przemawia dodatkowo za bezzasadnością przyznania temu drugiemu wynagrodzenia z tego tytułu.Słusznie zwrócił na to uwagę SN w uzasadnieniu glosowanej uchwały. Co więcej – to użytkownik wieczysty uprawniony jest do występowania z roszczeniem o zakaz wykonywania służebności drogowych, jak również o zniesienie tych służebności, które obciążają nieruchomość objętą prawem użytkowania wieczystego.Uchwała SN z 22 października 1968 r., III CZP 98/68, LEX nr 903. Nadto wydaje się, że ograniczone prawo rzeczowe ustanowione przez właściciela gruntu w czasie trwania użytkowania wieczystego byłoby bezskuteczne wobec użytkownika wieczystego, z uwagi na obowiązującą zasadę prior tempore potior iure.Z. Truszkiewicz, Obciążenie prawa użytkowania wieczystego służebnością i ustanowienie służebności gruntowej na rzecz każdoczesnego użytkownika wieczystego, (w:) Użytkowanie wieczyste. Zagadnienia konstrukcyjne, Zakamycze 2006, rozdział XIV, pkt 2, akapit 13, LEX nr 53283.

Co do drugiego pytania, nie powinno umknąć uwadze, że przez wzgląd na zasadę nemo plus iuris in alium transfere potest, quom ipse habet użytkownik wieczysty rozporządzający prawem użytkowania wieczystego nie może rozporządzać nieruchomością jako rzeczą (nie może jej zbyć ani obciążyć). Tym samym nie posiada legitymacji czynnej do ustanowienia służebności drogi koniecznej na nieruchomości.Postanowienie SN z 29 stycznia 2016 r., II CSK 87/15, LEX nr 1982401.

Wydaje się również, że przyznanie użytkownikowi wieczystemu możliwości ustanawiania służebności drogi koniecznej na nieruchomości godziłoby w interesy samego właściciela, to ograniczone prawo rzeczowe bowiem nie wygasałoby wskutek wygaśnięcia użytkowania wieczystego, ciążąc nadal na nieruchomości właściciela, który de facto nie wyrażał na to zgody.

Ponadto z treści art. 233 k.c., statuującego definicję użytkowania wieczystego, wynika, że użytkownik wieczysty rozporządza prawem, a nie rzeczą.Z. Truszkiewicz, Podstawowe uprawnienie użytkownika wieczystego, (w:) Użytkowanie wieczyste. Zagadnienia konstrukcyjne, Zakamycze 2006, rozdział IV, pkt 6, akapit 19, LEX nr 53283.

Jak pokazuje praktyka, zdarzają się jednak przypadki ustanawiania służebności na nieruchomości w trakcie trwania użytkowania wieczystego, skutkujące przyznaniem z tego tytułu wynagrodzenia właścicielowi nieruchomości, a nie użytkownikowi wieczystemu, co wydaje się nieuzasadnione, z tej przyczyny, że obciążenie takie godzi tak naprawdę w interes użytkownika wieczystego, ograniczając przyznane mu przez ustawodawcę uprawnienia.Zob. m.in. postanowienie SN z 15 października 2008 r., I CSK 135/08, LEX nr 507983.

Treść art. 145 k.c. wskazuje, że przedmiotem służebności drogi koniecznej jest nieruchomość, co jednak nie oznacza, jak zasadniczo wskazuje się w literaturze i judykaturze, że nie może nim być prawo użytkowania wieczystego.Zob. m.in. uchwała SN z 22 października 1968 r., III CZP 98/68, LEX nr 903; uchwała SN z 29 maja 1974 r., III CZP 21/74, LEX nr 1778; postanowienie SN z 17 stycznia 1974 r., III CRN 316/73, LEX nr 1726; postanowienie SN z 15 października 2008 r., I CSK 135/08, LEX nr 507983; postanowienie SN z 21 maja 2002 r., III CZP 27/02, LEX nr 55489; postanowienie SN z 30 czerwca 2011 r., III CSK 271/10, LEX nr 898253; E. Gniewek, O ustanawianiu służebności przez użytkowników wieczystych, „Rejent” 2002, nr 2, s. 9; A. Łuszpak-Zając, Kilka uwag o służebnościach gruntowych ustanawianych na użytkowaniu wieczystym, (w:) Współczesne problemy prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Edwarda Gniewka, pod red. P. Machnikowskiego, J. Gołaczyńskiego, Warszawa 2010, s. 325. Za trafnością takiego zapatrywania przemawia podobieństwo użytkowania wieczystego do prawa własności, co skłania do stosowania w nieuregulowanych ustawowo kwestiach, dotyczących chociażby stosunków sąsiedzkich, analogicznych przepisów jak do prawa własności.Uzasadnienie postanowienia SN z 29 stycznia 2016 r., II CSK 87/15, LEX nr 1982401. Dodatkowym argumentem uzasadniającym niniejsze stanowisko jest przyznana użytkownikowi wieczystemu przez normę prawną (art. 233 k.c.) możliwość rozporządzenia przysługującym mu prawem.Tamże.

Za dopuszczalnością wreszcie ustanowienia służebności drogi koniecznej na użytkowaniu wieczystym przemawia fakt, że pozwala ona na wykonywanie prawa własności,Postanowienie SN z 14 października 2015 r., V CSK 5/15, LEX nr 1808044. w żaden sposób nie uszczuplając uprawnień właściciela, wygasając wraz z wygaśnięciem prawa użytkowania wieczystego (art. 241 k.c.).Uzasadnienie glosowanej uchwały. Wydaje się również, że treść art. 241 k.c. („wraz z wygaśnięciem użytkowania wieczystego wygasają ustanowione na nim obciążenia”) pozwala przyjąć, że dozwolone jest obciążenie prawa użytkowania wieczystego ograniczonymi prawami rzeczowymi.Podobnie A. Łuszpak-Zając, Kilka uwag o służebnościach gruntowych, s. 326.

Uznając, że ustanowienie drogi koniecznej na prawie użytkowania wieczystego jest możliwe, przyjąć zatem należy, że użytkownikowi wieczystemu przysługuje zarówno legitymacja czynna, jak i legitymacja bierna w sprawach dotyczących ustanowienia służebności drogi koniecznej.Zob. m.in. orzeczenie SN z 15 października 2008 r., I CSK 135/08, LEX nr 507983.

Mając powyższe na uwadze, glosatorka pozytywnie ocenia stanowisko SN zaprezentowane w uchwale z 29 czerwca 2016 r., sygn. III CZP 31/16.