Poprzedni artykuł w numerze
O statni tekst rubryki Les maximes anciennes sont l’éspit des siècles ukazał się przeszło rok temu. Na milczenie autora wpłynęło kilka czynników: lenistwo felietonisty oraz różne obowiązki naukowe i dydaktyczne. Zastanawiałem się również, czy nie zmienić nazwy rubryki „Palestry” na odpowiadającą bardziej bieżącym celom, którym może służyć prawo rzymskie z jego istotnymi zasadami, które przyczyniły się do ukształtowania współczesnej idei „państwa prawa”. Zostańmy jednak na razie przy dotychczasowym tytule rubryki, do którego mogli się przyzwyczaić czytelnicy.
Na początek wybrałem tekst, który przygotowałem na V Seminarium Kazimierskie Prawa Rzymskiego, zatytułowane „Ars boni et aequi. Sztuka w prawie, prawo w sztuce”.Organizowane przez Katedrę Prawa Rzymskiego KUL w dniach 9–11 października 2015 r. Nie mówiłem jednak o paremiach/regułach prawnych – co mógł sugerować łaciński zwrot, zawarty w tytule spotkania, nawiązujący do definicji prawa, znajdującej się w pierwszym fragmencie Digestów Justyniana, podanej przez Celsusa, a przekazanej przez UlpianaD.1.1.1.pr. (Ulpianus lib. 1 Institutionum): Iuri operam daturum prius nosse oportet, unde nomen iuris descendat. Est autem a iustitia appellatum: nam ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi [„<Ten, kto> zamierza studiować prawo, powinien w pierwszej kolejności poznać pochodzenie terminu ‘prawo’ (ius). Pochodzi on od słowa iustitia (sprawiedliwość, prawość, uczciwość)”]. Tłumaczenia tekstów z Digestów (księgi 1–36) według, wydanego dotychczas, tłumaczenia polskiego: Digesta Iustiniani. Digesta justyniańskie – Tekst i przekład. Pod redakcją Tomasza Palmirskiego, tomy I-V(2), Kraków 2013 i lata następne. Pozostałe teksty polskie (z niewydanych jeszcze tomów) są tłumaczeniami autora, konsultowanymi z prof. Janem Zabłockim. – lecz o siedemnastowiecznych kafelkach holenderskich, których zadaniem było upiększenie bardziej kameralnych wnętrz: kancelarii adwokackich, notarialnych, sądowych, czy też mieszkań wybitnych prawników. Przedstawione tu obrazy nie są moim odkryciem: zostały opublikowane, w roku 1989, w albumie wydanym – staraniem Holenderskiej Fundacji Wiedzy Notarialnej – w dwóch językach: holenderskim i francuskim. Autorem tej monografii był historyk prawa i romanista, profesor Johannes Emil Spruit.J. E. Spruit, Le droit romain, sujet d’une décoration murale du 17e siècle. Carreax émaillés illustrant les Pandectes de Justinien, Arnhem 1989, stron 68. [Tytuł i tekst również w języku holenderskim: Rechtsgeleerde muurbloemenpjes uit de 17 eeuw. Curieus verglaasde wandtegels met tafelrelen uit de Pandecten. (wyd. Stichtung tot Bevordering der Notariele Wetenschap)]. Zastanawiając się nad tematem do kazimierskiego wystąpienia, znalazłem tę książkę w mojej domowej bibliotece.Z „ostrożności procesowej” podczas spotkania romanistycznego w Szczecinie, we wrześniu 2015 roku, spytałem kolegę Macieja Jońcę – romanistę i historyka sztuki – czy przypadkiem nie spotkał się z tym opracowaniem. Jego odpowiedź negatywna zachęciła mnie do przedstawienia tego ciekawego tematu. Wydawało mi się, że ta tematyka może wzbudzić zainteresowanie polskich prawników, stykających się podczas studiów z prawem rzymskim i rozumiejących jego znaczenie dla formowania współczesnej kultury prawnej. Miejmy nadzieję, że prawo rzymskie nie zniknie w wyniku ustawicznych zmian koncepcji studiów prawniczych.
Sztuka produkowania ceramiki emaliowanej przyszła do Europy z Mauretanii, poprzez Hiszpanię i Włochy. Pierwsze warsztaty włoskie produkujące ceramikę przy użyciu tej techniki powstawały w Faenzy, w Durante, w Urbino. Nazwa „fajansu” (francuskie „faiënce”) – to jest techniki pokrywania porowatej ceramiki szkliwem ołowiowo-cynowym, malowanym i wypalanym – wywodzi się od tego pierwszego miasta. Na początku XVI wieku liczni ceramicy włoscy osiedlili się we Flandrii, początkowo w Antwerpii, a następnie w Haarlem, Amsterdamie, Rotterdamie, w Delft i w wielu miejscowościach we Fryzji (Harlingen, Leeuwarden, Deventer, Utrecht).
J. E. Spruit w swej książce przedstawia serię kafelków o tematyce prawniczej, których produkcję zaprojektował i podjął ceramik z Harlingen, Sybrant Feytema (1640–1694). W roku 1686 Feytema zamieścił w gazecie wychodzącej w Amsterdamie następujące ogłoszenie:
„W Harlingen, u Sybranta Feytemy, znajdują się kafelki emaliowane bardzo rzadkie, każdy z nich przedstawia oryginalne postacie, ilustrujące poszczególne tytuły Pandektów z Corpus Iuris, aby móc szybko zrozumieć Prawo Cesarskie, praktykowane przez wybitnego praktyka prawa”.Zob. J. E. Spruit, Le droit romain, s. 23.
Feytema miał zamiar wyprodukować różne kafelki emaliowane w liczbie 432, z których każdy miał ilustrować poszczególny tytuł Digestów Justyniana. W piśmie pełnomocnika Feytemy z roku 1687, o uzyskanie patentu na produkcję kafelków, skierowanym do Zgromadzenia Państw Fryzyjskich, wnioskodawca uzasadnia swą prośbę tym, że jego pomysł ozdobienia emaliowanych kafelków postaciami ilustrującymi poszczególne tytuły Pandektów umożliwi szybkie zrozumienie materii zawartych w Prawie Cesarskim. Pomoże osobom zainteresowanym prawem oraz tym, które chciałyby studiować zagadnienia prawne. Podkreśla, że podjęte zadanie wymaga wiele wysiłku i pracy, aby mógł produkować i wypalać rzeczone kafelki na terenie prowincji Fryzji.Ibidem.
Feytema, projektując obrazy ilustrujące wszystkie 432 tytuły Digestów, korzystał z rad doświadczonego prawnika, zapewne z okolic Harlingen. Jego nazwisko jednak nie jest znane. Po „wystrzałowym” początku produkcja została wstrzymana. Niewiele też kafelków zachowało się. Zapewne wpłynęły na to wysokie koszty produkcji i brak zainteresowania destynatariuszy produktu. Fakt, że kilka kafelków odnaleziono w korytarzu dawnej piekarni, może świadczyć, że ceramik musiał sprzedawać swe kafelki z wyprzedaży. Niewielka ilość oryginalnych kafelków zachowała się do dni dzisiejszych: kilka fragmentów odnaleziono w starym domu w Harlingen, kilka znajduje się w różnych muzeach. Duży zbiór niewykorzystanych kafelków znajduje się w Muzeum Fryzyjskim w Leeuwarden. W Muzeum tym znajduje się również komplet dziurkowanych szablonów stosowanych do zdobienia kafelków.Ibidem, s. 24–27. Umożliwiają one odtworzenie oryginalnych motywów znajdujących się na kafelkach.
J. E. Spruit w swej książce reprodukuje 20 kafelków przedstawiających sceny ilustrujące zagadnienia, którymi zajmuje się określona na ilustracji księga i tytuł Digestów.Opublikowane przez J. E. Spruita kafelki ilustrują wybrane tytuły Digestów Justyniana: 1) De officio iuridici (D.1.20); 2) De religiosis et sumptibus funerum et ut funus ducere liceat (D.11.7); 3) Ad senatus consultum Velleianum (D.16.1); 4) De contrahenda emptione et de pactis inter emptorem et venditorem compositis et quae res venire non possunt (D.18.1); 5) De periculo et commodo rei venditae (D.18.6); 6) Quae res pignori vel hypothecae datae obligari non possunt (D.20.3) 7) De testibus (D.22.5); 8) De ritu nuptiarum (D.23.2); 9) De iure dotium (D.23.3); 10) De donationibus inter virum et uxorem (D.24.1); 11) De divortiis et repudiis (D.24.2); 12) De iniusto rupto irrito facto testamento (D.28.3); 13) De usu et usufructu et reditu et habitatione et operis per legatum vel fideicommissum datis (D.33.2); 14) De suppellectile legata (D.33.10); 15) De dotis collatione (D.37.7); 16) De publicanis et vectigalibus et commissis (D.39.4); 17) De de adquirendo rerum dominio (D.41.1); 18) De doli mali et metus exceptione (D.44.4); 19) Quarum rerum actio non datur (D.44.5); 20) De termino moto (D.47.21).
Czytelnikom „Palestry”– jako świąteczny dar – warto przedstawić 10 wybranych kafelków z ich opisem i ilustracją źródeł, na które się powołują.Por. J. E. Spruit, Le droit romain, s. 28–67.
Ilustracja siódmego tytułu jedenastej księgi Digestów Justyniana (D.11.7: De religiosis et sumptibus funerum et ut funus ducere liceat) [„O miejscach poświęconych < bóstwom związanym z kultem zmarłych >, kosztach pogrzebu i jak należy go przeprowadzać”].
Na kafelku znajduje się obrazek ilustrujący zagadnienia, którym jest poświęcony tytuł 7 księgi 11 Digestów. Chory leży na łożu śmierci. Na stoliczku znajdują się lekarstwa, pod łóżkiem nocnik. Stolarze szykują trumnę na pochówek. Pielęgniarz kupuje olejki do namaszczenia chorego po śmierci.
Te wszystkie elementy związane ze śmiercią, pochówkiem i rozliczeniami po przyszłym pogrzebie zawierają dwa fragmenty z ilustrowanego tytułu Digestów:
- D.11.7.1: „Uważa się, że ten, kto poniósł jakieś koszty z powodu pogrzebu, zawiera umowę ze zmarłym, a nie z jego spadkobiercą” oraz 2) D.11.7.38: „Przez koszty pogrzebu rozumie się wszystko to, co zostało wydatkowane z powodu ciała zmarłego, jak na przykład na kupno olejków, a ponadto cenę miejsca, w którym zmarły został pogrzebany, opłaty, jeśli są z tym związane, oraz koszt sarkofagu i transportu”.D.11.7.1 (Ulpianus lib.10 ad edictum): Qui propter funus aliquid impendit, cum defuncto contrahere creditur, non cum herede. D.11.7.37 (Macer libro primo ad legem vicensimam hereditatium): pr. Funeris sumptus accipitur, quidquid corporis causa veluti unguentorum erogatum est, et pretium loci in quo defunctus humatus est, et si qua vectigalia sunt, vel sarcophagi et vectura: et quidquid corporis causa antequam sepeliatur consumptum est, funeris impensam esse existimo.
Ilustracja szóstego tytułu osiemnastej księgi Digestów (D.18.6: De periculo et commodo rei venditae) [„O ryzyku i korzyściach związanych z rzeczą sprzedaną < przed wydaniem jej kupującemu >”].
Rysunek przedstawia scenę w porcie, gdzie odbywa się wyładunek beczek z winem. Jedna z beczek zerwała się z dźwigu i jej zawartość wylała się do wody. Kupujący i sprzedawca dyskutują, kogo obciąża ryzyko utraty zakupionego towaru. Zasada dotycząca odpowiedzialności za ryzyko przypadkowej utraty rzeczy jest wyrażona znaną paremią periculum est emptoris („niebezpieczeństwo obciąża kupującego”).
Zasady odpowiedzialności z tytułu ryzyka przy kontrakcie kupna-sprzedaży omawiają następujące fragmenty ilustrowanego tytułu Digestów: 1) D.18.6.1.pr.: „Jeśli sprzedane wino skwaśniałoby albo wystąpiłaby jakaś inna wada, szkodę < z tego tytułu > poniesie kupujący, podobnie gdyby wino wylało się z powodu rozbicia naczyń (glinianych amfor) < w których było przechowywane > albo z jakiegoś innego powodu. Lecz jeśli sprzedawca wziął na siebie ryzyko, będzie je ponosił przez czas, w którym wziął je na siebie. Jeśliby nie wskazał wyraźnie terminu, do którego zobowiązał się ponosić ryzyko, < będzie zobowiązany je ponosić >, dopóki wino nie zostanie skosztowane, ponieważ jest oczywiste, że < wino > jest definitywnie sprzedane, gdy zostało skosztowane. Zatem albo uzgodni się, jak długo sprzedawca ponosi ryzyko < pogorszenia smaku lub utraty > wina i do tego czasu będzie on je ponosił, albo nie uzgadnia się i < wówczas > będzie je ponosił do skosztowania. Gdyby natomiast wino jeszcze nie zostało skosztowane, lecz naczynie do przechowywania wina lub beczka zostało opieczętowane przez kupującego, konsekwentnie powiemy, że jeśli nic innego nie jest uzgodnione, ryzyko nadal ponosi sprzedawca”;D. 18.6.1 (Ulpianus libro 28 ad Sabinum): pr. Si vinum venditum acuerit vel quid aliud vitii sustinuerit, emptoris erit damnum, quemadmodum si vinum esset effusum vel vasis contusis vel qua alia ex causa. Sed si venditor se periculo subiecit, in id tempus periculum sustinebit, quoad se subiecit: quod si non designavit tempus, eatenus periculum sustinere debet, quoad degustetur vinum, videlicet quasi tunc plenissime veneat, cum fuerit degustatum. Aut igitur convenit, quoad periculum vini sustineat, et eatenus sustinebit, aut non convenit et usque ad degustationem sustinebit. Sed si nondum sunt degustata, signata tamen ab emptore vasa vel dolia, consequenter dicemus adhuc periculum esse venditoris, nisi si aliud convenit. 2) D.18.6.8.pr.: „Koniecznie należy wiedzieć, kiedy umowa kupna staje się definitywna. Wówczas bowiem wiemy, kogo obciąża ryzyko, ponieważ < z chwilą > definitywności kupna ryzyko obciąża kupującego. (…) Proculus i Octavenus uważają, że ryzyko ponosi kupujący. Ten sam pogląd uznaje za słuszny Pomponius (…)”.D.18.6.8 (Paulus libro 33 ad edictum): pr. Necessario sciendum est, quando perfecta sit emptio: tunc enim sciemus, cuius periculum sit: nam perfecta emptione periculum ad emptorem respiciet. Et si id quod venierit appareat quid quale quantum sit, sit et pretium, et pure venit, perfecta est emptio: (…) Proculus et Octavenus emptoris esse periculum aiunt: idem Pomponius libro nono probat (…).
Ilustracja piątego tytułu dwudziestej drugiej księgi Digestów (D.22.5: De testibus) [„O świadkach”].
Strony procesu w obecności pretora spierają się co do dopuszczenia wskazanych świadków. Powód stojący obok urzędnika jurysdykcyjnego (pretora) kwestionuje dopuszczenie świadka powołanego przez drugą stronę (znajdującą się poniżej). Pretor przez podniesienie ręki uwzględnia zarzut co do osoby świadka. Pozostali świadkowie sprowadzeni przez drugą stronę do sądu oczekują w kolejce na decyzję pretora. Jeden ze świadków, stojący na końcu kolejki, jest wyraźnie zainteresowany dopuszczeniem go do składania zeznań (zapewne w interesie pozwanego).
Zasady dopuszczania świadków i oceny ich zeznań ilustrują fragmenty zawarte w tym tytule Digestów: 1) D.22.5.1.pr. (Aurelius Arcadius Charisius magister libellorum libro singulari de testibus): „Wykorzystywanie zeznań świadków jest częste i niezbędne, a przyjmować je należy przede wszystkim od tych, których wiarygodność nie jest chwiejna. 1. Świadków można powoływać nie tylko w procesach karnych, lecz także w sporach majątkowych, jeśli tylko sprawa tego wymaga, spośród osób, którym nie zakazano zeznań i które nie są zwolnione od ich składania przez żadną ustawę. 2. Chociaż w niektórych ustawach określono bardzo wysoką liczbę świadków, jednak uprawnienie to jest na mocy rozporządzeń cesarskich ograniczone do wzywania < jedynie > dostatecznej liczby świadków tak, żeby sędziowie podejmowali decyzje i dopuszczali do wezwania tylko takiej liczby świadków, którą będą uważać za konieczną, ażeby przez nadmierne uprawnienie do niepokojenia ludzi < wezwaniami > nie ściągano zbędnej masy świadków”;D. 22.5.1. (Aurelius Arcadius Charisius magister libellorum libro singulari de testibus): pr. Testimoniorum usus frequens ac necessarius est et ab his praecipue exigendus, quorum fides non vacillat. 1. Adhiberi quoque testes possunt non solum in criminalibus causis, sed etiam in pecuniariis litibus sicubi res postulat, ex his quibus non interdicitur testimonium nec ulla lege a dicendo testimonio excusantur. 2. Quamquam quibusdam legibus amplissimus numerus testium definitus sit, tamen ex constitutionibus principum haec licentia ad sufficientem numerum testium coartatur, ut iudices moderentur et eum solum numerum testium, quem necessarium esse putaverint, evocari patiantur, ne effrenata potestate ad vexandos homines superflua multitudo testium protrahatur. 2) D.22.5.2 (Modestinus libro octavo regularum): „W przypadku zaś zeznań świadków należy zbadać ich pozycję społeczną, wiarygodność, obyczaje, stałość charakteru. I dlatego nie należy dawać posłuchu świadkom, którzy szkodząc wiarygodności swych zeznań, są w nich chwiejni”;D. 22.5.2 (Modestinus libro octavo regularum): In testimoniis autem dignitas fides mores gravitas examinanda est: et ideo testes, qui adversus fidem suae testationis vacillant, audiendi non sunt. 3) D.22.5.3.pr. (Callistratus libro quarto de cognitionibus): „Wiarygodność świadków powinna być starannie zbadana. Dlatego w odniesieniu do ich osób należy przede wszystkim ustalić pozycję społeczną każdego z nich. Czy świadek jest dekurionem < członkiem rady miejskiej >, czy plebejuszem. I czy prowadzi życie godne i nienaganne, czy też został naznaczony niesławą i spotyka się z zarzutami. Czy jest bogaty, czy ubogi, tak że łatwo się czegoś dopuści dla osiągnięcia korzyści. Czy może jest wrogiem osoby, przeciw której składa zeznanie, albo przyjacielem tej, dla której jego zeznanie jest korzystne. Jeśli bowiem zeznanie jest wolne od podejrzeń zarówno co do osoby, przez którą jest składane (ponieważ jest ona uczciwa), jak i co do przyczyn (ponieważ nie jest dokonywane ani dla zysku, ani z uwagi na przychylność, ani z powodu nieprzyjaźni), należy świadka dopuścić”.D.22.5 3.pr. (Callistratus libro quarto de cognitionibus): Testium fides diligenter examinanda est. Ideoque in persona eorum exploranda erunt in primis condicio cuiusque, utrum quis decurio an plebeius sit: et an honestae et inculpatae vitae an vero notatus quis et reprehensibilis: an locuples vel egens sit, ut lucri causa quid facile admittat: vel an inimicus ei sit, adversus quem testimonium fert, vel amicus ei sit, pro quo testimonium dat. Nam si careat suspicione testimonium vel propter personam a qua fertur (quod honesta sit) vel propter causam (quod neque lucri neque gratiae neque inimicitiae causa fit), admittendus est.
Ilustracja trzeciego tytułu dwudziestej trzeciej księgi Digestów (D.23.3: De iure dotium) [„O prawie posagowym”].
Rysunek pokazuje dobrze sytuowaną parę małżeńską. Mąż wyprowadza żonę z jej rodzinnego domu. Dwaj służący i dwie służące wynoszą kuferek i koszyk, wypełniony dobrami posagowymi.
Zasady dotyczące prawa posagowego ilustrują następujące fragmenty tytułu Digestów: 1) D.23.3.1: „Podstawa prawna, dla której dawany jest posag, jest trwała i stosownie do życzenia tego, który daje, w ten sposób zostaje on ustanowiony, by zawsze pozostawał u męża”;D. 23.3.1 (Paulus libro quarto decimo ad Sabinum): Dotis causa perpetua est, et cum voto eius qui dat ita contrahitur, ut semper apud maritum sit. 2) D.23.3.56.1: „Posag winien być tam, gdzie < ponoszone > są ciężary małżeńskie”.D.23.3.56.1 (Paulus libro sexto ad Plautium): Ibi dos esse debet, ubi onera matrimonii sunt.
Ilustracja pierwszego tytułu dwudziestej czwartej księgi Digestów (D.24.1: De donationibus inter virum et uxorem) [„O darowiznach między mężem a żoną”].
Obrazek na kafelku przedstawia małżonków siedzących przy stole przed domem. Żona, robiąca wrażenie wyuzdanej i dominującej, wymusza i przyjmuje od męża bogate prezenty. Bociany na dachu przypominają o dzieciach, które stoją w bramie smutne i zaniedbane.
Scena nawiązuje do następujących fragmentów tytułu Digestów: 1) D.24.1.1 (Ulpianus libro 32 ad Sabinum): „Na podstawie prawa zwyczajowego przyjęło się u nas, że darowizny między mężem i żoną są nieskuteczne. Zasada ta została zaś przyjęta, aby małżonkowie z uczucia do siebie nie byli wzajemnie ogołacani darowiznami niezachowującymi miary, lecz płynącymi z rozrzutnej wspaniałomyślności względem siebie”;D.24.1.1 (Ulpianus libro 32 ad Sabinum): Moribus apud nos receptum est, ne inter virum et uxorem donationes valerent. Hoc autem receptum est, ne mutuo amore invicem spoliarentur donationibus non temperantes, sed profusa erga se facilitate. 2) D.24.1.2 (Paulus libro septimo ad Sabinum): „I aby nie było to kosztem starań o dalszy rozwój dzieci. Sextus Caecilius dodał jeszcze jako przyczynę < zakazu darowizn i to >, że często dochodziłoby do rozpadu małżeństw, jeśli ten, kto ma ku temu odpowiednie środki, nie czyniłby darowizn, i w ten sposób mogłoby się to skończyć tym, że małżeństwa stałyby się przedmiotem handlu”.D.24.1.2 (Paulus libro septimo ad Sabinum): Ne cesset eis studium liberos potius educendi. Sextus Caecilius et illam causam adiciebat, quia saepe futurum esset, ut discuterentur matrimonia, si non donaret is qui posset, atque ea ratione eventurum, ut venalicia essent matrimonia.
Ilustracja drugiego tytułu dwudziestej czwartej księgi Digestów (D.24.2 De divortiis et repudiis) [„O rozwodach < za porozumieniem > i jednostronnych oświadczeniach o rozwiązaniu małżeństwa”].
Rysunek przedstawia opowieść o przyczynach i sposobie dokonania rozwodu. Po lewej stronie żona zabawia się z kochankiem. Widzi to świadek, wyglądający z okna na pierwszym piętrze, który zapewne doniósł mężowi o zdradzie żony. Po prawej stronie widać, jak mąż wyrzuca żonę z domu, wykopując ją nogą. Zapewne wypowiada przy tym stosowną formułę przewidzianą przez Gaiusa dla dokonania rozwodu (divortium – rozwiązanie małżeństwa przez wzajemne porozumienie stron; repudium – rozwiązanie małżeństwa przez jednostronne oświadczenie męża).
Scena nawiązuje do fragmentu Digestów D. 24.2.2.pr.: „Rozwód został tak nazwany albo z powodu różnicy (diversitas) w mentalności < małżonków >, albo dlatego, że ci, którzy rozwiązują małżeństwo, udają się w różne (diversus) strony. 1. W przypadku jednostronnego oświadczenia o rozwiązaniu małżeństwa stosuje się następujące formuły: ‘Zabieraj swoje rzeczy’, a także ‘Zajmij się swoimi sprawami’ ”.D.24.2.2 (Gaius libro undecimo ad edictum): Divortium autem vel a diversitate mentium dictum est vel quia in diversas partes eunt, qui distrahunt matrimonium. 2. In repudiis autem, id est renuntiatione comprobata sunt haec verba: ‘Tuas res tibi habeto’, item haec: ‘Tuas res tibi agito’.
Ilustracja pierwszego tytułu czterdziestej pierwszej księgi Digestów (D.41.1: De adquirendo rerum dominio) [„O nabywaniu własności rzeczy”].
Rysunek na kafelku przedstawia różne sposoby nabycia własności. Przez okupację myśliwi nabywają własność dzikich zwierząt w chwili, gdy zostaną one uchwycone: myśliwy, który ustrzelił jelenia, nabywa jego własność, gdy ostatecznie uchwycił go pies; podobnie polujący na ptaki staje się ich właścicielem, gdy wpadły one w sieć; na drugim planie są przedstawione sposoby nabycia skarbu znalezionego na cudzym gruncie; nabycie owoców od użytkownika; nabycie przez właściciela gruntu budynku wybudowanego na jego gruncie.
Zasady te ilustrują następujące fragmenty tytułu Digestów: 1) D.41.1.1.pr.–1: pr.: „Własność nad niektórymi rzeczami nabywa się nie tylko na mocy ius gentium, co na mocy prawa naturalnego jest stosowane przez wszystkich ludzi, lecz również na mocy ius civile, to jest na podstawie prawa naszego państwa. A ponieważ ius gentium zostało ustanowione najdawniej dla rodzaju ludzkiego, należy o nim najpierw powiedzieć. 1. Wszelkie zatem zwierzęta, które zostały schwytane na ziemi, morzu i w powietrzu, to jest dzikie bestie, ptaki i ryby, zostają nabyte”D.41.1.1 (Gaius, lib. 2 rerum cottidianarum sive aureorum): pr. Quarundam rerum dominium nanciscimur iure gentium, quod ratione naturali inter omnes homines peraeque servatur, quarundam iure civili, id est iure proprio civitatis nostrae. Et quia antiquius ius gentium cum ipso genere humano proditum est, opus est, ut de hoc prius referendum sit. 1. Omnia igitur animalia, quae terra mari caelo capiuntur, id est ferae bestiae et volucres pisces, capientium fiunt.; 2) D.41.1.7.10 (Gaius libro secundo rerum cottidianarum sive aureorum): „Gdyby ktoś na swoim gruncie wybudował < budynek > z cudzego materiału, staje się właścicielem budynku, ponieważ wszystko, co zostało wybudowane, przypada gruntowi (…)”;D. 41.1.7.10 (Gaius, libro secundo rerum cottidianarum sive aureorum): Cum in suo loco aliquis aliena materia aedificaverit, ipse dominus intellegitur aedificii, quia omne quod inaedificatur solo cedit. (…) 3) D.41.1.49: „Jeżeli użytkownik darował coś ze swoich rzeczy < które do niego należą >, jest dane z jego rzeczy; lecz jeżeli uczynił to, wiedząc, że należy to do właściciela, należy przyjąć, że należy do właściciela. (…)”41.1.49 (Paulus libro nono ad Plautius): Quod fructuarius ex re sua donat, ex re eius est: sed si eo animo id fecerit, ut ad proprietatis dominum pertineat, dicendum est illi adquiri. (…); 4) D.41.1.63.pr.: „Jeżeli ktoś, kto jest pod cudzą władzą, znajdzie skarb, w odniesieniu do osoby, dla której nabywa, trzeba powiedzieć co następuje: jeśli znajdzie na cudzym polu, nabywa dla < osoby ojca lub właściciela > część, jeśli natomiast znajdzie w miejscu < będącym
własnością > ojca lub właściciela cały < skarb > należy do < ojca lub właściciela >”.41.1.63.pr. (Tryphoninus libro septimo disputationum): Si is qui in aliena potestate est Theusaurum invenerit, in persona eius cui adquirit hoc erit dicendum, ut, si in alieno agro invenerit, partem ei adquirat, si vero in parentis dominive loco invenerit, illius totus sit, si autem in alieno, pars.
Ilustracja czwartego tytułu czterdziestej czwartej księgi Digestów (D.44.4: De doli mali et metus exceptione) [„O ekscepcji na podstawie podstępu i strachu”].
Pierwsza scena przedstawia sklep z kapeluszami. Kupujący składa reklamację, gdyż sprzedawca musiał go oszukać, sprzedając kapelusz z wadą. Sprzedawca nie przyjmuje reklamacji i domaga się zapłaty, powołując się na skrypt dłużny. Druga scena pokazuje wymuszenie, pod groźbą pistoletu, podpisania zobowiązania. Wierzyciele przychodzą do pretora, domagając się wykonania zobowiązań, zawartych pod wpływem oszustwa lub strachu. Pretor udziela pozwanym stosownych exceptiones („zarzutów procesowych”) z tytułu dolus (podstęp, nieuczciwość) lub metus (strach).
O podstawie udzielania exceptio doli traktuje D.44.4.1.1: „Exceptio ta została wprowadzona przez pretora, aby prawo cywilne nie mogło być wykorzystywane niezgodnie z naturalną słusznością”.D. 44.4.1.1 (Paulus libro 71 ad edictum): Ideo autem hanc exceptionem praetor proposuit, ne cui dolus suus per occasionem iuris civilis contra naturalem aequitatem prosit.
Ilustracja piątego tytułu czterdziestej czwartej księgi Digestów (D.44.5: Quarum rerum actio non datur) [D.44.5 „W jakich sprawach nie będzie udzielona skarga”].
Obrazek przedstawia osoby grające w karty w sali gier zakazanych. Oberżysta podaje grającym napoje. Pretor odmawia udzielenia skargi przeciwko przegranemu, co wynikało z siedemnastowiecznej praktyki.
Jedyny fragment stanowiący podstawę do wyjaśnienia rysunku to D.44.5.2.1: „Jeśli sprzedam rzecz na hazard, abym mógł zagrać, i zostanę pozwany po tym, jak rzecz została odebrana < nabywcy na podstawie ewikcji >, żądanie kupującego < wobec mnie > zostanie oddalone zarzutem procesowym”.D.44.5.2.1 (Paulus lib. 71 ad edictum): 1. Si in alea rem vendam, ut ludam, et evicta re conveniar, exceptione summovebitur emptor.
Ilustracja dwudziestego pierwszego tytułu czterdziestej siódmej księgi Digestów (D.47.21: De termino moto) [„O przesunięciu granic”].
Na kafelku przedstawione jest przesuwanie kamieni granicznych, co stanowiło poważne przestępstwo karane karami prawa publicznego.
O przesuwaniu kamieni granicznych i o wysokiej szkodliwości tego przestępstwa traktuje fragment tytułu Digestów D.47.21.1: „Za przesunięcia granic nie ma grzywny pieniężnej, lecz zgodnie z pozycją popełniających to przestępstwo, należy wymierzyć < stosowną > karę”.D.47.21.1 (Modestinus libro octavo regularum): Terminorum avulsorum non multa pecuniaria est, sed pro condicione admittentium coercitione transigendum.
Na obrazkach przedstawiających treść wybranych fragmentów poszczególnych tytułów Digestów postacie wyrażają realia współczesne, a nie rzymskie. Idea pokazania poprzez realia współczesne zasad prawnych przekazanych w kodyfikacji rzymskiej stanowi ciekawą próbę spopularyzowania Digestów Justyniana w siedemnastowiecznych Niderlandach.