R ola adwokatów w powstaniu wielkopolskim, w tym Stanisława Sławskiego, została już wcześniej dostrzeżonaP. Jóźwiak, Adwokaci w Powstaniu Wielkopolskim, ,,Palestra” 2009, nr 1–2, s. 156–171.. Jest to jednak postać na tyle znacząca, że warto poświęcić jej więcej uwagi. Wpływa na to również dotarcie do niewykorzystanych dotąd w tym zakresie źródeł znajdujących się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN) oraz Wojskowym Biurze Historycznym w Warszawie (dalej: WBH).

Przedział czasowy, który został przyjęty w niniejszym artykule, obejmuje okres od 27 grudnia 1918 r. do 30 sierpnia 1919 r., pomimo że w historiografii przyjmuje się zakończenie powstania wielkopolskiego 1918/1919 na dzień 16 lutego 1919 r. Jest to spowodowane tym, że po okresie zakończenia walk powstańczych sądy wojskowe działały nadalSądy wojskowe, o których mowa w tekście, weszły w skład sądów Wojska Polskiego (dalej: WP) z dniem 21 sierpnia 1919 r. Podstawą prawną przejęcia tych sądów był art. 7 zd. 2 ustawy z 1 sierpnia 1919 r. o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej, nadający kompetencję do przejęcia spraw wojskowych Ministerstwu Spraw Wojskowych (dalej: MSWojsk.). W dniu 20 sierpnia 1919 r. MSWojsk. wydało rozkaz 2525/I, na podstawie którego przejęło zwierzchność nad sądami wojennymi. WBH, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego (dalej: NDWP) Oddział I, I. 301.7.14, Rozkaz 2525/I z 20 sierpnia 1919 r., Dz. Pr. P. P. 1919, nr 64, poz. 385, „Dziennik Rozkazów Wojskowych” 1920, nr 765, poz. 35..

Niniejsza praca ma ukazać dorobek Stanisława Sławskiego jako osoby odpowiedzialnej za sądownictwo wojskowe w trakcie powstania wielkopolskiego 1918/1919.

Stanisław Sławski urodził się 11 grudnia 1881 r. w Poznaniu. W 1903 r. zdał egzamin referendariuszowski w Celle. Jeszcze w październiku tego roku został referendariuszem w prowincji hanowerskiej. W 1908 r. po zdaniu egzaminu sędziowskiego rozpoczął wykonywanie zawodu adwokata przy Sądzie Ziemiańskim w Bydgoszczy. W 1910 r. rozpoczął praktykę adwokacką przy Sądzie Nadziemiańskim w PoznaniuAAN, Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa (dalej: KCNP) 118, s. 86 [Wniosek Departamentu Sprawiedliwości Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej (dalej: MbDP) nr 11009/19 z listopada 1919 r.].. Od 1914 r. był członkiem Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (dalej: PTPN)S. Leitbeger, Poznańska Rodzina Sławskich, Poznań: Kronika Miasta Poznania 1993, nr 3–4, s. 304..

Stanisław Sławski pełnił w trakcie powstania  wielkopolskiego 1918/1919 następujące stanowiska: prezydenta Głównego Sądu Wojskowego w Poznaniu, prezydenta Sądownictwa Wojskowego, szefa Departamentu ,,F” Szefostwa Aprowizacji oraz szefa Sekcji I tego Departamentu.

We wspomnieniach dwóch powstańców: Karola Rzepeckiego i Stanisława Rybki pojawia się wzmianka o utworzeniu w Poznaniu 29 grudnia 1918 r. organu orzekającego, którego członkiem był Stanisław SławskiA. Wesołowski, Sądownictwo Armii Wielkopolskiej styczeń–wrzesień 1919, pod red. Z. Lepianki i B. Polaka, Koszalin: Prace Instytutu Nauk Społecznych Wyższej Szkoły Inżynierskiej 1985, z. 5, s. 86.. Karol Rzepecki użył sformułowania ,,sąd doraźny”K. Rzepecki, Powstanie grudniowe, Poznań 1919, s. 59., natomiast Stanisław Rybka ,,sąd doraźny”/,,komisja jurystyczna”S. Rybka, Zerwane pęta. Karty z pamiętnika pporucznika Stanisława Rybki. Wspomnienia z dni rewolucji niemieckiej i powstania polskiego w Poznaniu 1918–19 r., Poznań 1919, s. 78.. Jak wspomina Rzepecki:

,,W Bazarze fungował już «Sąd Doraźny», którego członkami byli dr Sławski (prezes) i pp. Zakrzewski; wydawano szybko i sprężyście wyroki, które wywołały niezmierny postrach wśród Niemców”K. Rzepecki, Powstanie, s. 59..

Inaczej wygląda relacja Stanisława Rybki:

,,Kotłowało się na mieście, żołnierze strzelali, aresztowali, a każdego aresztanta przyprowadzili do Bazaru i żądali nieraz ode mnie wyroków śmierci. W mgnieniu oka utworzyła się komisja jurystyczna, której poleciłem wydawać wyroki i odstawiać winnych na forty do ppor. Krausego. Komisja zasiadywała tuż przy mnie, a przewodniczącym owego doraźnego sądu był Pan mecenas Dr. Stanisław Sławski, obecnie prezydent sądu wojennego w Poznaniu”S. Rybka, Zerwane, s. 78..

Obie opinie są zgodne przede wszystkim w jednej kwestii. Członkiem organu orzekającego powołanego 29 grudnia 1918 r. w poznańskim Bazarze był Stanisław Sławski. Warto jednak podkreślić, że działalność Sławskiego w tym organie orzekającym znana jest tylko z dwóch krótkich relacji powstańców wielkopolskich.

Sądownictwo wojskowe było częścią departamentu ,,F” Szefostwa Aprowizacji w Poznaniu. W ramach departamentu ,,F” działały dwie sekcje: I – sądowa, II – administracji więzieńWBH, Siły Zbrojne byłego Zaboru Pruskiego, I.170.2.1, Dodatek do Rozkazu dziennego DG nr 40 z 13 lutego 1919 r..

Sądy wojskowe zostały powołane rozporządzeniem Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu (dalej: KNRL) z 20 stycznia 1919 r., dotyczącym sądownictwa wojskowego przy Dowództwie Głównem Wojska Polskiego w Poznaniu.Rozporządzenie dotyczące sądownictwa wojskowego przy Dowództwie Głównem Wojska Polskiego w Poznaniu, „Tygodnik Urzędowy Naczelnej Rady Ludowej” (dalej: TU NRL) z 30 stycznia 1919 r., nr 3, Poznań 1919, s. 12. 22 stycznia 1919 r. nastąpiło uroczyste zaprzysiężenie członków Głównego Sądu Wojskowego. W wydarzeniu tym uczestniczył Stanisław SławskiOtwarcie sądów doraźnych, „Kurjer Poznański” z 22 stycznia 1919 r., nr 17, s. 3..

Jedną ze spraw, w jakiej orzekał Sławski, było zabicie przez powstańców wielkopolskich 7 jeńców niemieckich. Sprawa ta wywoływała kontrowersje wśród mieszkańców Wielkopolski. Dotyczyła wydarzeń, które rozegrały się w nocy z 12 na 13 stycznia 1919 r. W więzieniu Grolmana na Cytadeli Poznańskiej patrol powstańczy miał za zadanie odprowadzenie siedmiu jeńców do aresztu. Podczas transportu jeden z aresztowanych Niemców rzucił się na strażnika Michała Błaszczyka, który podczas walki zastrzelił jeńca. Pozostała szóstka jeńców rzuciła się na Błaszczyka. Ten wezwał pomoc i wydał rozkaz strzelania. Zginęli wszyscy Niemcy.

Rozprawa odbyła się 30 stycznia 1919 r. Przewodniczącym składu sędziowskiego był Stanisław Sławski. Ławnicy zostali wyznaczeni rozkazem Dowódcy Okręgu Wojskowego I (dalej: DOW I) z 29 stycznia 1919 r. Ławnikami zostali:  ppor. Feliks Maryński ze sztabu dowództwa piechoty, sekcyjny Jan Urbanowicz z 9. kompanii 3. batalionu grenadierów, szer. Stefan Kudliński z 2. kompanii 1. batalionu grenadierów oraz szer. Ludwik Przewoźny z 6. kompanii 2. batalionu grenadierówWBH, Siły Zbrojne byłego Zaboru Pruskiego I.170.4.1, Rozkaz DOW I z 29 stycznia 1919 r.. Oskarżycielem był audytor Wacław JankowskiProces o zajście na Kernwerku, „Dziennik Poznański” z 31 stycznia 1919 r., nr 25, s. 1.. W stan oskarżenia zostało postawionych trzech powstańców wielkopolskich: podoficer Michał Błaszczyk, podoficer Antoni Majewski, szeregowiec Henryk Berendt. Błaszczyk został oskarżony o umyślne zabójstwo siedmiu jeńców poprzez wydanie rozkazu strzelania do nich, natomiast Majewski i Berendt za zabicie jeńców kolbą broni, czym przekroczyli rozkaz wydany przez BłaszczykaOskarżenie z dnia 23 stycznia 1919 r., w: S. Rybka, Zerwane, s. 133–134.. Było to oskarżenie z § 47 kodeksu karnego wojskowego z 20 czerwca 1872 r. (przekroczenie rozkazu)Kodeks Karny Wojskowy z 20 czerwca 1872 r. Według tłumaczenia Komisji Prawno-Wojskowej T.R.S., Warszawa 1917. oraz § 212 kodeksu karnego Rzeszy Niemieckiej z 15 maja 1871 r. (umyślne zabójstwo)Kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 15 maja 1871 r. z późniejszymi zmianami i uzupełnieniami po rok 1918 wraz z ustawą wprowadczą do Kodeksu Karnego dla Związku Północno-Niemieckiego Rzeszy Niemieckiej z 31 maja 1870 roku. Przekład urzędowy Departamentu Sprawiedliwości Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej, Poznań 1920.. Obrońcami wyznaczono: dla Błaszczyka – mec. Feliksa Koszutskiego, dla Majewskiego – referenta Stanisława Rybkę, dla Berendta – mec. Antoniego GąsiorowskiegoProces o zajście na Kernwerku, s. 1.. Sprawa zakończyła się uniewinnieniem wszystkich oskarżonych. Stwierdzono, że Błaszczyk miał prawo wydać rozkaz strzelania do jeńców. Majewski i Berendt nie strzelali, lecz uderzali kolbą broni jeńców, którzy rzucili się na nich. Wykonali rozkaz inaczej, lecz mieli do tego prawoIbidem..

Stanisław Rybka wspomina, jaką rolę w tym procesie odegrał Stanisław Sławski: ,,Główny sędzia pan dr. Sławski, prokurator asesor Jankowski jako też asesor Gutsche wykazali się wielką godnością wobec wszystkich obecnych, a zwłaszcza wobec licznych przedstawicieli prasy niemieckiejList do posła Korfantego i Dowództwa Głównego, w: S. Rybka, Zerwane, s. 137..

Jednym z uprawnień prezydenta Głównego Sądu Wojskowego była możliwość powołania sądów wojennych poza terenem Poznania. Po raz pierwszy zostały one powołane zarządzeniem znajdującym się w Rozkazie dziennym DG nr 31 z 4 lutego 1919 r. Sławski nakazał powołanie dziewięciu Okręgowych Sądów Wojskowych (dalej: OSW), w każdym okręgu wojskowymStruktura okręgów wojskowych wynikała z dwóch rozkazów DG. Pierwszy z nich Rozkaz dzienny DG nr 2 z 7 stycznia 1919 r. powoływał siedem okręgów wojskowych. Obejmowały one powiaty: I – miasto Poznań, Poznań Wschód i Zachód, II – Września, Środa, Witkowo i Gniezno, III – Wyrzysk, Bydgoszcz, Szubin, Inowrocław, Strzelno, Mogilno, Żnin i Wągrowiec, IV – Międzyrzecz, Nowy Tomyśl, Grodzisk, Babimost, Śmigiel, Kościan, Wschowa i Leszno, V – Chodzież, Czarnków, Wieleń, Skwierzyna, Międzychód, Szamotuły, Oborniki, VI – Śrem, Jarocin, Pleszew, Gostyń, Rawicz, Krotoszyn, Koźmin Wielkopolski, VII – Ostrów Wielkopolski, Odolanów, Ostrzeszów, Kępno. Rozkazem dziennym DG nr 8 z 13 stycznia 1919 r. powołano dwa okręgi wojskowe: VIII – Inowrocław, Strzelno, IX – Kościan, Śmigiel, Leszno, Wschowa. M. Rezler, Powstanie Wielkopolskie, Poznań : Dom Wydawniczy Rebis 2008, s. 155–156..

Rozkazem dziennym DG nr 47 z 20 lutego 1919 r. Stanisław Sławski, jako prezydent sądownictwa wojskowego, został mianowanym urzędnikiem wojskowym w randze pułkownikaWBH, Siły Zbrojne byłego Zaboru Pruskiego, I.170.2.1, Rozkaz dzienny DG nr 47 z 20 lutego 1919 r..

Na podstawie Rozkazu dziennego DG nr 80 z 25 marca 1919 r. Stanisław Sławski w miejsce dziewięciu OSW powołał trzy sądy wojskowe:

1. Sąd Wojskowy dla okręgu wojskowego zachodniego z siedzibą w Poznaniu;
2. Sąd Wojskowy dla okręgu wojskowego północnego z siedzibą w Gnieźnie;
3. Sąd Wojskowy dla okręgu wojskowego południowego z siedzibą w Ostrowie.

Sądy te rozpoczęły działalność z dniem 1 kwietnia 1919 r.WBH, Siły Zbrojne byłego Zaboru Pruskiego, I.170.2.1, Rozkaz dzienny DG nr 80 z 25 marca 1919 r. Zmiana ta była wymuszona koniecznością przejścia na organizację frontową ogłoszoną w Rozkazie dziennym DG nr 46 z 19 lutego 1919 r. oraz Rozkazie dziennym DG nr 70 z 15 marca 1919 r.Zgodnie z treścią Rozkazu dziennego DG nr 46 z 19 lutego 1919 r. wprowadzono następujący podział na trzy okręgi wojskowe, nazywane frontami. Zgodnie z rozkazem powołano fronty: Północny, Zachodni i Południowy. Północny: Wieleń, Czarnków, Piła, Chodzież, Wyrzysk, Bydgoszcz, Wągrowiec, Gniezno, Witkowo, Mogilno, Żnin, Szubin, Inowrocław i Strzelno. Zachodni: Poznań Wschód i Zachód, Oborniki, Szamotuły, Międzychód, Skwierzyna, Nowy Tomyśl, Międzyrzecz, Babimost, Kościan, Grodzisk, Śmigiel, Leszno i Wschowa. Południowy: Gostyń, Rawicz, Koźmin, Krotoszyn, Śrem, Jarocin, Pleszew, Września, Środa, Ostrów, Odolanów, Kępno i Ostrzeszów. Organizacja ta weszła w życie Rozkazem dziennym DG nr 70 z dnia 15 marca 1919 r. WBH, Siły Zbrojne byłego Zaboru Pruskiego, I.170.2.1, Rozkaz dzienny DG nr 46 z 19 lutego 1919 r. WBH, Siły Zbrojne byłego Zaboru Pruskiego, I.170.2.1, Rozkaz dzienny DG nr 70 z 15 marca 1919 r. Sprawy toczące się przed OSW miały zostać przekazane ze względu na właściwość albo do nowych sądów okręgu wojskowego, albo do Głównego Sądu Wojskowego. Obowiązek ten spoczywał na sędziach śledczych.

W raporcie Ordre de Bataille (dalej: OdeB) z 5 maja 1919 r. przesłanym do NDWP znajduje się wzmianka, że szefem departamentu „F” jest prezydent Głównego Sądu Wojskowego Stanisław SławskiWBH, NDWP, OdeB I. 301.30.17., OdeB z 5 maja 1919 r.. Ten sam stan potwierdza inny dokument, z 31 maja 1919 r., do którego dołączony jest załącznik nr Iª Nr Dz. 801/19. Zatytułowany jest on Ordre de Bataille urzędów, formacji i urządzeń etapowych wojsk polskich w b. zaborze pruskim. Za sądownictwo wojskowe odpowiada departament „F”, którego przewodniczącym jest pułkownik Korpusu Sądowego Stanisław SławskiWBH, NDWP, OdeB I. 301.30.19., OdeB z 31 maja 1919 r., załącznik Iª Nr Dz. 801/19..

Krótko przed służbą w sądownictwie wojennym Stanisław Sławski w dniu 22 sierpnia 1919 r. został powołany na członka Komisji Kodyfikacyjnej RzeczypospolitejKomisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Dział Ogólny. t.1 z.2, Warszawa 1920, s. 63–65..

W dniu 30 sierpnia 1919 r. na własną prośbę ustąpił ze wszystkich zajmowanych stanowisk w Wojsku WielkopolskimWBH, Siły Zbrojne byłego Zaboru Pruskiego, I.170.2.2, Rozkaz dzienny DG nr 204 z 4 września 1919 r..

Jak pisze T. Mukułowski: ,,Po połączeniu sądownictwa wojskowego z wojskową służbą sprawiedliwości II RP w sierpniu 1919 r. S. w stopniu płk-aud. przeszedł do rezerwy”T. Mukułowski, Stanisław Sławski, (w:) Słownik Biograficzny Adwokatury Polskiej, t. II, z. 3–4, Warszawa 2007, s. 462– 463..

Należy podkreślić, że w momencie zakończenia służby w sądownictwie powstańczym osoba posiadająca rangę pułkownika nie przechodziła do rezerwy. Obowiązek weryfikacji stopnia posiadanego w wojskach powstańczych przed specjalną komisją weryfikacyjną nakładała ustawa z 2 sierpnia 1919 r. o ustaleniu starszeństwa i nadaniu stopni oficerskich w Wojsku PolskiemDz. Pr. P. P. 1919, nr 65, poz. 399.. Dopiero po pozytywnej weryfikacji stopnia wojskowego można było zostać przeniesionym do rezerwy WP.

Stanisław Sławski został zweryfikowany w spisie oficerów Wojska Polskiego na stopień pułkownika w korpusie oficerów rezerwy sądowych w 1923 r. ze starszeństwem od dnia 1 czerwca 1919 r.„Rocznik Oficerski” 1923: Ministerstwo Spraw Wojskowych. Sztab Generalny Oddział V, Warszawa 1923, s. 1094. Informacja o stopniu wojskowym Sławskiego znajduje również potwierdzenie w „Roczniku Oficerskim Rezerw” z 1934 r.„Rocznik Oficerski Rezerw” 1934: Ministerstwo Spraw Wojskowych. Biuro Personalne – L. dz. 250/mob. 34, Warszawa 1934, s. 295.

Na temat pracy Stanisława Sławskiego jako prezydenta sądownictwa wojskowego zachowały się dwie opinie:

„Prezydent Głównego Sądu Wojskowego pułkownik Korpusu Sądowego Sławski, wystąpił z dniem 30 sierpnia 1919 r., ze służby czynnej w formacjach wielkopolskich. Na płk Sławskiego spadła ogromna, bardzo skomplikowana i odpowiedzialna sprawa urządzenia sądownictwa wojskowego. Z powierzonego mu zadania płk Sławski wywiązał się ze skutkiem dobrym, za co, żegnając go obecnie, składam mu serdeczne podziękowanie”WBH, Siły Zbrojne byłego Zaboru Pruskiego, I.170.2.2, Rozkaz dzienny DG nr 204 z 4 września 1919 r..

,,W trakcie dotychczasowej działalności, jako prezydent sądownictwa wojennego, mecenas zdobył sobie powszechne uznanie miejscowego społeczeństwa, jako prawnik zdolny i doświadczony, dobry obywatel i nieskazitelny człowiek”AAN, KCNP 118 s. 84-86 (Wniosek Departamentu Sprawiedliwości MbDP nr 11009/19 z listopada 1919 r.)..

Po zakończeniu służby w sądownictwie wojskowym jeszcze w 1919 r. podjął pracę jako wykładowca prawa kanonicznego na Uniwersytecie PoznańskimA. Szwarc, Jubileusz 85-lecia Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, ,,Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, Poznań 2004, z. 3, s. 12.. W styczniu 1920 r. został nominowany na Szefa Sekcji w Departamencie Sprawiedliwości MbDPA. Gulczyński, Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej (1919–1922), Poznań: PTPN 1995, s. 58.. W grudniu 1920 r. został mianowany wiceprzewodniczącym Polskiej Delegacji Rady Portu i Dróg Wodnych w Wolnym Mieście Gdańsku. Działalność prowadził do 1925 r., kiedy wrócił do Poznania. Krótko po 1925 r. został wyznaczony radcą prawnym Arcybiskupiej Kurii Metropolitalnej. Funkcję tę pełnił do września 1939 r. W czasie okupacji pracował jako tłumacz w sądzie. Został aresztowany przez gestapo w dniu 10 listopada 1942 r. Po aresztowaniu został wysłany do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie zmarł w marcu 1943 r.S. Leitbeger, Poznańska, s. 303–304, 308.

Stanisław Sławski był najważniejszą postacią w sądownictwie wojskowym w powstaniu wielkopolskim 1918/1919. Żołnierska karta Stanisława Sławskiego jest interesującym epizodem w dziejach wojsk powstańczych. Przez cały okres działalności sądów wojskowych wykazał się on niezwykłą pracowitością i patriotyzmem, za co został doceniony przez przełożonych.