W dniu 30 października 2015 r., w wieku zaledwie 43 lat, odeszła na zawsze Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska, profesor nadzwyczajny na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, od roku 2011 Sekretarz i członek Rady Naukowej Ośrodka Badawczego Adwokatury im. Adwokata Witolda Bayera.

Kiedy umiera Osoba tak młoda, ocena jej dorobku naukowego ogranicza się z reguły do utartych formułek w rodzaju: „osiągnęła wiele, ale prawdziwe sukcesy były jeszcze przed Nią”, „Jej warsztat naukowy naprawdę dopiero się rozwinął” itp. W odniesieniu do twórczości naukowej śp. Moniki Zbrojewskiej owe formułki zupełnie jednak nie znajdują racji bytu.

Mimo bowiem młodego wieku była Ona Autorką w pełni dojrzałą, a Jej publikacje rzeczywiście stanowią trwały wkład w naukę nie tylko polskiego procesu karnego, ale także prawa karnego skarbowego oraz prawa konstytucyjnego. Wszechstronność zainteresowań naukowych Adwokat prof. Moniki Zbrojewskiej, niekwestionowana wartość pozycji, w których wypowiadała niejednokrotnie poglądy kontrowersyjne, ale zawsze znakomicie uzasadnione i uargumentowane, zasługują z pewnością na to, aby poświęcić im baczną uwagę. Obaj dobrze znaliśmy Monikę i wielokrotnie mieliśmy okazję dyskutować z Nią na tematy poruszane w Jej publikacjach, i to zarówno w sposób oficjalny, na różnych forach naukowych, jak i całkiem prywatnie. Jeden z nas (Piotr Kruszyński) był recenzentem w Jej przewodzie habilitacyjnym.

Wyrażamy nadzieję, że przedstawienie osiągnięć naukowych Adwokat dr hab. Moniki Zbrojewskiej zachęci, być może, niektórych czytelników do bliższego zapoznania się z Jej dorobkiem. Człowiek odchodzi, ale Jego dzieło pozostaje. Non omnis moriar. Pragniemy, aby pamięć o Monice nie przeminęła. Jesteśmy to Jej winni.

Opisując dorobek naukowy Adwokat dr hab. Moniki Zbrojewskiej, niewątpliwie rozpocząć należy od prowadzonej przez Nią na szeroką skalę pracy badawczej związanej z przygotowaniem rozprawy doktorskiej Dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w polskim procesie karnym. Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska dokonała w tej pracy rozbudowanej, twórczej i dogłębnej analizy dwóch instytucji procesowych, tj. nowatorskiego na czas przygotowania rozprawy rozwiązania w postaci „dobrowolnego poddania się karze” z art. 387 k.p.k., czyli skazania oskarżonego przez sąd na jego wniosek, a mającego przy tym poprzez art. 113 § 1 k.k.s. i art. 161 k.k.s. odpowiednie zastosowanie także w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, oraz tzw. „dobrowolnego poddania się odpowiedzialności”, charakterystycznego jedynie dla prawa karnego skarbowego. Rozprawa łączyła w bardzo udany sposób badania dogmatyczne oraz empiryczne. Z jednej strony zostały w niej przedstawione teoretyczne rozważania dotyczące zjawisk porozumiewania się i rozstrzygania szeroko rozumianych spraw karnych w drodze wzajemnych ustępstw i uzgodnień w różnych konfiguracjach procesowych. Z drugiej zaś ujęto w niej badania aktowe spraw rozpoznawanych w trybie art. 387 k.p.k. przez Sądy Rejonowe w okręgu miasta Łodzi. Istotnym elementem pracy były rozważania prawnoporównawcze, dotyczące sposobów konsensualnego rozstrzygania spraw karnych w krajach common law i wybranych krajach Europy kontynentalnej. W pracy przedstawiona została także instytucja dobrowolnego poddania się odpowiedzialności z historycznego punktu widzenia oraz szczegółowa analiza prawa obowiązującego w zakresie warunków i procedury skazania oskarżonego na jego wniosek na rozprawie bez przeprowadzania postępowania dowodowego. Swoje rozważania Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska zwieńczyła szeregiem wartościowych postulatów o charakterze de lege lata i de lege ferenda. Warto podkreślić, że część sformułowanych przez Autorkę postulatów była tak nośna, że została uwzględniona w ramach nowelizacji k.p.k. z 10 stycznia 2003 r. Na kanwie przygotowanej rozprawy doktorskiej Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska wydała pracę monograficzną (Dobrowolne poddanie się karze w kodeksie postępowania karnego, Białystok 2002). Za wskazaną publikację Autorka otrzymała indywidualną nagrodę Rektora UŁ, a opracowanie to jest obecnie powszechnie przywoływane w publikacjach poświęconych konsensualizmowi procesowemu.

Po uzyskaniu stopnia doktora nauk prawnych Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska skierowała swoje zainteresowania naukowo-badawcze na nowe obszary prawa karnego procesowego oraz zagadnienia interdyscyplinarne. Pierwsza sfera nowych zainteresowań wiązała się z problematyką postępowania przed sejmową komisją śledczą oraz Trybunałem Stanu. Efektem tego były publikacje dotyczące karnoprocesowych zagadnień postępowania przed sejmową komisją śledczą (m.in. Karnoprocesowe aspekty postępowania przed sejmową komisją śledczą, „Przegląd Sejmowy” 2004, nr 1; Wybrane karnoprocesowe zagadnienia postępowania przed sejmową komisją śledczą, „Przegląd Sejmowy” 2006, nr 6) oraz odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu postępowania karnego przed Komisją Odpowiedzialności Konstytucyjnej i Trybunałem Stanu na podstawie art. 18 ust. 2 ustawy o Trybunale Stanu (W sprawie stosowania niektórych przepisów ustawy o Trybunale Stanu, „Przegląd Sejmowy” 2008, nr 2). W zakresie wskazanej problematyki Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska opracowała także szereg szczegółowych opinii prawnych na zlecenie Biura Analiz Sejmowych.

Innym kierunkiem zainteresowań naukowo-badawczych Adwokat dr hab. Moniki Zbrojewskiej była problematyka postępowania lustracyjnego, w tym w szczególności zagadnienia dotyczące oceny postępowania lustracyjnego w aspekcie zasady jawności i prawa do obrony oraz wyczerpania krajowych środków odwoławczych, jako warunku skierowania sprawy do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz sankcji lustracyjnej [por. m.in. Glosa do wyroku ETPCz z dnia 24 kwietnia 2007 r. w sprawie Matyjek przeciwko Polsce (skarga nr 38184/03), „Przegląd Sejmowy” 2008, nr 2; Glosa do wyroku ETPCz z dnia 17 lutego 2009 r. w sprawie Jałowiecki przeciwko Polsce (skarga nr 34030/07), „Przegląd Sejmowy” 2009, nr 4; Glosa do wyroku ETPCz z dnia 24 czerwca 2008 r. w sprawie Adamson przeciwko Łotwie (skarga nr 3669/03), „Przegląd Sejmowy” 2009, nr 3].

Kolejną płaszczyznę badań Adwokat dr hab. Moniki Zbrojewskiej stanowiły różnorodne aspekty odpowiedzialności karnej skarbowej oraz postępowania w tym zakresie. Problematyką tą zajęła się jeszcze przed uzyskaniem stopnia naukowego doktora nauk prawnych, publikując cykl pięciu opracowań w „Profesjonalnym Serwisie Podatkowym” w 2000 r. W takiej samej postaci, w latach 2004–2011, ukazało się 12 kolejnych specjalistycznych opracowań (od 2009 r. pod szyldem „Vademecum Głównego Księgowego” wydawnictwa Wolters Kluwer).

Rozwijając swoje zainteresowania w ramach tej płaszczyzny badawczej, Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska skupiła uwagę na zagadnieniu związanym z odpowiedzialnością karną skarbową z tytułu nieujawnionych źródeł dochodów. Analiza tej problematyki zaowocowała współautorstwem w pracy monograficznej pt. Opodatkowanie dochodów nieujawnionych. Praktyka postępowania podatkowego i odpowiedzialność karna skarbowa, Warszawa 2009. W książce tej Autorka poddała szczegółowej analizie dwa czyny zabronione, tj. uchylanie się od opodatkowania (art. 54 k.k.s.) oraz oszustwo podatkowe (art. 56 k.k.s.), uwzględniając jednocześnie inne czyny zabronione pozostające w związku z omawianymi przestępstwami skarbowymi oraz odpowiedzialność podmiotów zbiorowych z tytułu osiągania dochodów nieujawnionych.

W ramach omawianego zainteresowania badawczego Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska była także współautorką dwóch podręczników. W pierwszym z nich (Prawo podatkowe, Warszawa 2010 i 2012) przybliżyła zakres unormowania zawartego w Kodeksie karnym skarbowym, natomiast w drugim podręczniku (Kodeks karny skarbowy, Warszawa 2011) omówiła szczegółowo postępowanie w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe.

Kolejnym obszarem zainteresowań naukowo-badawczych podejmowanych przez Adwokat dr hab. Monikę Zbrojewską po uzyskaniu stopnia doktora nauk prawnych była problematyka orzekania w sprawach o wykroczenia. Tę sferę badań rozwinęła w dwóch kierunkach. Przede wszystkim skupiła uwagę na szczegółowej analizie znamion wykroczeń stypizowanych w art. 104–166 k.w. W efekcie tych zainteresowań badawczych Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska była współautorką dwóch wydań komentarza do Kodeksu wykroczeń (Kodeks wykroczeń. Komentarz, Warszawa 2010 i 2013) oraz glosy do orzeczenia Sądu Najwyższego [Glosa do postanowienia SN z dnia 29 czerwca 2010 r. (I KZP 8/10), System Informacji Prawniczej LEX nr 127541]. Drugim obszarem zainteresowania Autorki w omawianym zakresie była kwestia przebiegu postępowania w sprawach o wykroczenia z uwzględnieniem odesłań do odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu postępowania karnego (co owocowało publikacją podręcznikową – Prawo i postępowanie w sprawach o wykroczenie, Warszawa 2013).

W związku z prowadzoną praktyką zawodową w kręgu zainteresowań badawczych Adwokat dr hab. Moniki Zbrojewskiej pozostawały również zagadnienia związane z problematyką prawa do obrony, w tym posiadania obrońcy i jego roli w postępowaniu karnym. Wynikiem prac badawczych w tym zakresie było opracowanie przez Autorkę trzech artykułów odnoszących się do kwestii obrony obligatoryjnej z uwagi na stan psychiczny oskarżonego, zasad przesłuchiwania dziecka występującego w procesie karnym w charakterze świadka oraz zawiadamiania samorządu adwokackiego i radcowskiego o rażącym naruszeniu obowiązków procesowych przez obrońców i pełnomocników w procesie karnym [Obrona obligatoryjna związana ze stanem psychiki oskarżonego (refleksje wokół art. 79 § 4 k.p.k.), (w:) Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, pod redakcją T. Grzegorczyka, Warszawa 2011; Dziecko jako świadek w procesie karnym, „Studia Gdańskie” 2011, t. XXVIII; Zawiadamianie samorządu adwokackiego i radców prawnych w razie rażącego naruszenia przez obrońcę lub pełnomocnika strony ich obowiązków procesowych (art. 20 § 1–1b k.p.k.), (w:) Z problematyki funkcji procesu karnego, pod redakcją naukową T. Grzegorczyka, J. Izydorczyka, R. Olszewskiego, Warszawa 2013].

Znaczna część opracowań autorstwa Adwokat dr hab. Moniki Zbrojewskiej odnoszących się do problematyki prawa do obrony to glosy do orzeczeń Sądu Najwyższego. Powstało ich łącznie aż dwadzieścia dwie, w istotny sposób poszerzają dyskusję dogmatyczną na temat wielu istotnych wypowiedzi jurydycznych. W tym zakresie spektrum analizy badawczej Adwokat dr hab. Moniki Zbrojewskiej było niezwykle szerokie, zasadę prawa do obrony poddawała bowiem analizie i ocenie z punktu widzenia różnych instytucji procesu karnego, np. podsłuchu telefonicznego [Glosa do postanowienia SN z dnia 25 marca 2010 r. (I KZP 2/10), System Informacji Prawniczej LEX nr 120870], pobrania próbek pisma [Glosa do postanowienia SN z dnia 9 lutego 2010 r. (II KK 198/09), System Informacji Prawniczej LEX nr 120871], zażalenia na badania psychiatryczne [Glosa do uchwały SN z dnia 24 listopada 2010 r. (I KZP 22/10), „Palestra” 2011, nr 9–10], czy też zatrzymania dokumentów stanowiących tajemnicę obrończą [Glosa do postanowienia SN z dnia 26 października 2011 r. (I KZP 12/11), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2012, nr 4].

Warto podkreślić, że oceniając orzeczenia Sądu Najwyższego z odpowiednią dozą krytycyzmu, Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska część stanowisk jurydycznych poddała rozbudowanej i konstruktywnej krytyce. Dla przykładu, w Glosie do uchwały SN z dnia 30 września 2003 r. (I KZP 20/03) („Przegląd Sądowy” 2004, nr 11–12) za nietrafny uznała pogląd Sądu Najwyższego, że obowiązek posiadania obrońcy przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji przez oskarżonego, którego pozbawiono wolności (art. 80 k.p.k. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 lipca 2003 r.), ustawał w wypadku odzyskania przez niego wolności. Autorka również negatywnie oceniła pogląd Sądu Najwyższego dotyczący możliwości samodzielnego sporządzenia kasacji przez adwokata będącego stroną postępowania karnego [Glosa do postanowienia SN z dnia 3 lutego 2003 r. (II KZ 61/02), „Palestra” 2004, nr 1–2]. Autorka nie zaakceptowała także stanowiska Sądu Najwyższego dotyczącego ustania stosowania poręczenia majątkowego i możliwości orzeczenia przepadku przedmiotu poręczenia [Glosa do uchwały SN z dnia 22 stycznia 2003 r. (I KZP 36/02), „Palestra” 2008, nr 5–6].

Ostatni i niewątpliwie szczególnie doniosły kierunek badań naukowych Adwokat dr hab. Moniki Zbrojewskiej, stanowiący kulminację prowadzonej przez Nią na przestrzeni lat pracy naukowej, dotyczył zagadnień związanych z karnoprocesową pozycją Sądu Najwyższego. Efektem tego zaangażowania naukowo-badawczego była praca monograficzna, stanowiąca jednocześnie rozprawę habilitacyjną – Rola i stanowisko prawne Sądu Najwyższego w procesie karnym, Warszawa 2013. Praca ta w sposób znamienity wypełniła lukę widoczną zarówno w doktrynie, jak i na samym rynku wydawniczym, gdzie zagadnienia z pogranicza ustroju sądownictwa (w tym w szczególności ustroju i organizacji funkcjonowania Sądu Najwyższego) oraz procesu karnego były dotąd zasadniczo przedmiotem wyłącznie przyczynkarskich odniesień, ubocznych w odniesieniu do głównego nurtu rozważań, prowadzonych w klasycznym kanonie proceduralnym albo ustrojowym. Przygotowana monografia stanowi rozbudowane i pogłębione analitycznie opracowanie o charakterze interdyscyplinarnym, obejmujące zagadnienia historyczne, prawnoporównawcze, procesowe oraz teoretycznoprawne, związane z funkcjonowaniem w procesie karnym Sądu Najwyższego. W pracy zawarto szereg wartościowych postulatów de lege ferenda oraz de lege lata. Merytoryczne uzupełnienie problematyki przedstawionej w omawianej książce stanowi dwuczęściowa publikacja Adwokat dr hab. Moniki Zbrojewskiej w „Palestrze Świętokrzyskiej” – Rola i pozycja Sądu Najwyższego w relacji z innymi najwyższymi organami państwa (część I), „Palestra Świętokrzyska” 2011, nr 17–18 (współautor), Rola i pozycja Sądu Najwyższego w relacji z innymi najwyższymi organami państwa (część II), „Palestra Świętokrzyska” 2012, nr 19–20 (współautor).

W ramach tak krótkiej wypowiedzi nie sposób przywołać oczywiście wszystkich publikacji i osiągnięć naukowych Adwokat dr hab. Moniki Zbrojewskiej. Zasygnalizować można jedynie, że Profesor Zbrojewska była nie tylko autorem cennych publikacji, ale również cenionym uczestnikiem krajowych i międzynarodowych konferencji prawniczych, wielu seminariów i spotkań warsztatowych. Jej aktywność naukowa płynnie łączyła się z aktywnością dydaktyczną, przekładając się na powszechne uznanie wśród studentów i aplikantów. Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska wniosła cenny wkład w dyskusję na temat reformy procedury karnej, zabierając kilkukrotnie na łamach czasopism prawniczych głos w sprawie projektowanych rozwiązań (m.in. Nowy model postępowania karnego ukształtowany nowelą do k.p.k. z 27 września 2013 r., „Palestra” 2014, nr 1–2, współautor).

Profesor Monika Zbrojewska była bardzo aktywna naukowo do końca swojego życia. Pozostało po Niej wiele niedokończonych artykułów, wiele pomysłów na projekty badawcze, seminaria i konferencje, wiele rozpoczętych i już niestety pozostawionych na zawsze dyskusji. Obaj mamy w pamięci przygotowaną przez Nią obszerną pracę na temat instytucji pokrzywdzonego w procesie karnym, przeznaczoną do publikacji w ramach pracy zbiorowej przygotowywanej przez Ośrodek Badawczy Adwokatury, w której także mieliśmy brać udział. Jeszcze niedługo przed Jej śmiercią dostawaliśmy od Niej dyscyplinujące i motywujące wiadomości, przypominające o konieczności nowej aranżacji tematyki tej książki na tle toczącej się dyskusji nad reformą polskiego procesu karnego.

W swoich zainteresowaniach naukowo-badawczych Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska kładła nacisk na wszechstronność rozwoju. Zachowując umiejętność prowadzenia bardzo zaawansowanej, pogłębionej analizy dogmatycznej, Adwokat dr hab. Monika Zbrojewska nigdy nie skupiała swoich zainteresowań wyłącznie na wąskim wycinku prawa. Spektrum jej zainteresowań obejmowało praktycznie całość instytucji postępowania karnego, a także prawo karne skarbowe w aspekcie materialnoprawnym, procesowym i regulacji administracyjnoprawnych, powiązanych z penalizacją czynów skarbowych. W takim samym zakresie, w kręgu prowadzonych przez Nią pogłębionych studiów i analiz, pozostawało prawo wykroczeń oraz postępowanie w sprawach o wykroczenia.

Cóż można powiedzieć na koniec? Tak trudno pogodzić się z tym, że nie ukaże się już żaden artykuł, żadna glosa, żaden komentarz, żadna monografia, słowem żadna publikacja autorstwa Profesor Moniki Zbrojewskiej.

Wyrażamy jednak głęboką nadzieję, że myśli zawarte w Jej dziełach w dalszym ciągu będą inspiracją do twórczych dyskusji na temat modelowych zagadnień polskiego procesu karnego.