T eza glosowanego wyroku brzmi:

W razie indosu powierniczego w celu inkasa, służącego wyłącznie interesom indosanta, art. 10 ustawy Prawo weksloweUstawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe, Dz.U. z 1936 r. nr 37, poz. 282 ze zm. (dalej: ustawa) nie wyłącza możliwości podnoszenia przez dłużnika wekslowego wobec indosatariusza zarzutów przysługujących mu przeciw indosantowi.

Wyrok Sądu Najwyższego dotyczył sytuacji, w której osoba prawna przeniosła przez indos prawa z weksla na osobę fizyczną (pracownika tej osoby prawnej) z zastrzeżeniem, że wyegzekwuje ona sumę wekslową na rzecz remitenta – osoby prawnej, za co otrzyma stosowne wynagrodzenie. Indos był indosem powierniczym, gdyż zamiarem osób działających w imieniu osoby prawnej oraz indosatariusza było przeniesienie weksla wyłącznie w celu dokonania czynności potrzebnych do zainkasowania sumy wekslowej (czyli w celu inkasa). Ponieważ indos powierniczy w celu inkasa służył wyłącznie interesom indosanta (osoby prawnej), Sąd Najwyższy podniósł, że przepis art. 10 ustawy nie wyłącza możliwości podnoszenia wobec indosatariusza przez dłużnika wekslowego zarzutów przysługujących mu przeciw indosantowi.

Sąd Najwyższy zaznaczył, że indos powierniczy w celu inkasa jest odrębną postacią indosu od indosu pełnomocniczego, o którym mowa w art. 18 ustawy, w przypadku indosu powierniczego w celu inkasa bowiem indosatariusz działa w imieniu własnym, jednak na rachunek indosanta. Jeżeli indos powierniczy w celu inkasa służy wyłącznie interesom indosanta, skutki indosu będą realizowały się nie w sferze prawnej indosatariusza, lecz indosanta. Odpada w takim wypadku wzgląd na bezpieczeństwo obrotu wekslowego, który legł u podstaw regulacji zawartej w art. 10 ustawy. Dlatego też w razie indosu powierniczego w celu inkasa, służącego wyłącznie interesom indosanta, art. 10 ustawy nie wyłącza możliwości podnoszenia przez dłużnika wekslowego wobec indosatariusza zarzutów przysługujących mu przeciw indosantowi.

Zasadniczo trafna i mająca podbudowę już w orzecznictwie międzywojennymZbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego Orzeczenia Izby Cywilnej 1936, nr 2, s. 189–191. argumentacja Sądu Najwyższego wymaga pogłębienia. Prawo wekslowe przewiduje trzy zasadnicze rodzaje indosów: własnościowy – przenoszący wierzytelność na indosatariusza, pełnomocniczy, którego celem jest udzielenie indosatariuszowi pełnomocnictwa do wykonywania niektórych uprawnień z weksla w imieniu indosanta, oraz zastawniczy, pozwalający na ustanowienie na rzecz indosatariusza zastawu na wierzytelności wekslowejZob. P. Machnikowski, Prawo wekslowe, Warszawa 2009, s. 111.. Należy zwrócić uwagę, że ustawa nie zawiera definicji legalnej indosu powierniczego (zwanego również indosem w zaufaniu). Indos powierniczy ma zewnętrzną postać indosu przenoszącego wszelkie prawa z weksla na indosatariusza, lecz w rzeczywistości na nabywcę przechodzi jedynie prawo dochodzenia praw z weksla – choć w imieniu własnym indosatariusza to na rachunek indosanta. Podstawą indosu powierniczego jest pozawekslowe porozumienie między indosantem a indosatariuszem, mocą którego indosatariusz nie staje się właścicielem weksla, natomiast będzie dochodził w swoim imieniu (lecz na rachunek indosanta) praw z tego weksla. Indos nie musi zawierać wzmianki wskazującej na jego powierniczy charakterOrzeczenie SN z 8 stycznia 1931 r., „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 767/30, s. 791; orzeczenie SN z 6 lutego 1935 r., II C 2409/34, PPH 1935, nr 7, s. 319; orzeczenie z 13 września 1935 r., II C 3002/34. 5 P. Machnikowski, Prawo, s. 137.. Choć indosant powierniczy nie będzie odpowiadał wekslowo wobec powierniczego indosatariusza, może być jednakże uważany za dłużnika wekslowego przez kolejnych indosantów weksla, którzy nabyli weksel, nie wiedząc o powierniczym charakterze uprzedniego indosu. Nawet bowiem w przypadku, gdyby porozumienie pozawekslowe zabraniało przeniesienia weksla przez indos, indosatariusz może skutecznie wykonywać, wobec treści art. 14 ustawy, wszystkie prawa z weksla. W takim przypadku – gdy indosatariusz naruszy zobowiązanie do ograniczonego korzystania z powierzonego mu prawa – ponosi jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą wobec indosanta (art. 471 k.c.)P. Machnikowski, Prawo, s. 137.. Odróżnić zatem należy stosunek ukryty – między indosantem a indosatariuszem (stosunek wewnętrzny) od stosunku na wekslu widocznego – między indosatariuszem a osobami trzecimi (stosunek zewnętrzny). Stosunek wewnętrzny reguluje prawo cywilne, stosunek zewnętrzny – prawo wekslowe.

Podstawą dokonania indosu powierniczego może być wyłącznie interes indosanta, wyłącznie interes indosatariusza bądź interes zarówno indosanta, jak i indosatariusza. Indos powierniczy w celu inkasa (czyli w celu wytworzenia indosatariuszowi legitymacji formalnej do inkasowania weksla) służy wyłącznie interesom indosanta, na rachunek którego działa indosatariusz. Indos powierniczy o charakterze zastawniczym, kiedy weksel jest indosowany w celu zabezpieczenia wierzytelności przysługującej indosatariuszowi wobec indosanta, służy wyłącznie interesom indosatariusza, ponieważ zastawnik może zaspokoić się z uzyskanej sumy wekslowej. Dłużnik wekslowy może bronić się w tym przypadku tylko zarzutami, które przysługują mu przeciwko indosatariuszowiA. Szpunar, M. Kaliński, Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Warszawa 2003, s. 131–132.. Indos powierniczy w celu inkasa może mieć także jednocześnie charakter zastawniczy, wówczas służy on interesom częściowo indosanta, a częściowo indosatariusza.

U podstaw indosu powierniczego w celu inkasa leży stosunek powierniczy, będący stosunkiem prawnym opartym na wzajemnym zaufaniu stron, w którym jeden podmiot (powierzający) przenosi na inny podmiot (powiernika) określone zbywalne prawo podmiotowe, ewentualnie uprawnienie do wykonywania takiego prawaR. Rykowski, Pojęcie powiernictwa – konstrukcja prawna zarządu powierniczego, Warszawa 2005, s. 175. Istota stosunku powierniczego opiera się na zaufaniu pomiędzy stronami (łac. fides – wiara, zaufanie). Zasadniczo konstrukcja umowy fiducjarnej oparta jest na stosunku zlecenia, zgodnie z którym powiernik zobowiązuje się na każde żądanie dającego zlecenie przenieść na jego rzecz nabyte prawo oraz wszystkie korzyści związane z umową. Powiernik może wykonywać swoje świadczenia zarówno odpłatnie, jak i nieodpłatnie. Postanowienie z 21 marca 2013 r., II CSK 396/12, www.sn.pl . W ramach indosu powierniczego indosant-fiducjant zastrzega, że prawa, które przeniósł na indosatariusza-fiducjariusza, będą wykonywane tylko w zakresie niezbędnym do osiągnięcia celu zamierzonego przez strony, tj. odebrania od dłużnika sumy wekslowej. Indosatariusz, jak wyżej wskazano, przy dokonywaniu czynności potrzebnych do zainkasowania sumy wekslowej działa w imieniu własnym, lecz na rachunek indosantaPor. wyrok SN z 24 maja 2007 r., V CSK 23/07, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna” 2008, nr 7–8, s. 132–140..

W przypadku gdy indos powierniczy służy wyłącznie interesom indosanta, art. 10 ustawy nie wyłącza podnoszenia przez dłużnika wekslowego przeciw indosatariuszowi zarzutów przysługujących mu względem indosanta, gdyż brak jest wówczas w istocie czynności z zakresu obrotu prawnego, chronionego przez powyższy przepis. Ponieważ ostateczne skutki indosu powierniczego realizują się nie w sferze prawnej indosatariusza, tj. osoby trzeciej względem stosunku, z którego wynikają zarzuty służące dłużnikowi przeciwko indosantowi, lecz właśnie w sferze prawnej indosanta (który pomimo indosu pozostaje de facto wierzycielem wekslowym), odpada podstawowe założenie zastosowania przewidzianego w art. 10 ustawy ograniczenia dopuszczalności zarzutów wobec posiadacza weksla, który nabył go na zasadach prawa wekslowegoWyrok SN z 7 maja 2004 r., III CK 563/02, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna” 2005, nr 5, s. 82–90; wyrok SN z 22 marca 2012 r., IV CSK 453/11, www.sn.pl . Ciężar udowodnienia faktu, że indos ma charakter powierniczy, obciąża dłużnika wekslowego – dopiero wówczas dłużnik może podnosić wobec indosatariusza zarzuty, które służyły mu przeciw indosantowiM. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 2013, s. 285.. W praktyce jest to mocno utrudnione – po pierwsze, dłużnik wekslowy nie musi mieć świadomości celu indosu, który może być wiadomy jedynie stronom porozumienia fiducjarnegoPor. M. Adamczyk, Zarzuty dłużnika wekslowego w sytuacji, gdy dokonano indosu powierniczego. Glosa do wyroku SN z dnia 24 maja 2007 r. (V CSK 23/07), „Glosa” 2011, nr 3, s. 97. (w szczególności że – jak wyżej podniesiono – indos nie musi zawierać wzmianki wskazującej na jego powierniczy charakter), po drugie – nawet w przypadku, gdyby cel indosu był dłużnikowi wiadomy, może on mieć poważne trudności z procesowym jego wykazaniem. Dokonując indosu powierniczego, indosant i indosatariusz mają świadomość pozbawienia dłużnika możliwości podniesienia zarzutów ze stosunku osobistego dłużnika z indosantem, nawet w przypadku, gdy pozbawienie dłużnika tych zarzutów nie jest głównym celem dokonania indosu. Z uwagi na powyższe indos powierniczy wyczerpuje przesłankę wyłączającą stosowanie art. 10 ustawy – nabycie weksla w złej wierze.