T eza glosowanego wyroku brzmi:

Ogólne prawo majątkowe do zysku konkretyzuje, w wierzytelność przysługującą osobie, która w dniu dywidendy (art. 193 § 1 k.s.h.) legitymowała się ze skutkiem wobec spółki (art. 187 § 1 k.s.h.) określoną liczbą udziałów. Wobec powyższego nie ma żadnych uzasadnionych podstaw do przyjęcia, że wraz z nabyciem praw udziałowych w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością przechodzą na nabywcę wszelkie inne wierzytelności przysługujące zbywcy wobec spółki, której udziały były przedmiotem obrotu.

1. Uwagi wstępne

W przedmiotowej sprawie Sąd Najwyższy wypowiedział się w kwestii możliwości przejścia wierzytelności na nabywcę udziału wraz z nabyciem praw udziałowych, przysługującej wspólnikowi-zbywcy z tytułu przedpłat dokonanych na podwyższenie kapitału zakładowego, które nie doszło do skutku z powodu wycofania zgody na podwyższenie kapitału jednego ze wspólników.

Sąd pierwszej instancji orzekający w niniejszej sprawie błędnie – zdaniem sądu drugiej instancji – przyjął, że wszelkie roszczenia związane z dokonywaniem przedpłat na objęcie udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym należą do praw korporacyjnych przysługujących wspólnikowi, które z chwilą zbycia udziałów w spółce przechodzą na nabywcę tych udziałów, wstępującego w prawa dotychczasowego wspólnika i korzystającego z pełni praw związanych z udziałem w spółce. Odmienne stanowisko w tej kwestii zajął sąd apelacyjny, który uchylając zaskarżony wyrok, stwierdził, że przedwczesna wpłata na poczet przyszłego pokrycia planowanych udziałów, które powstaną dopiero z chwilą podwyższenia kapitału zakładowego, nie jest jeszcze wkładem do spółki, a tym samym w przypadku, gdy nie zostanie podwyższony kapitał zakładowy, nie dojdzie także do związania tej przedpłaty z udziałem wspólnika oraz jego uprawnieniami wynikającymi z posiadanego udziału w spółce, natomiast dokonana przedpłata nie stanie się wkładem danego wspólnika.

Na aprobatę zasługuje natomiast stanowisko Sądu Najwyższego, który na skutek wniesienia przez stronę skargi kasacyjnej słusznie wskazał, że co prawda z chwilą przeniesienia udziału na nabywcę wstępuje on w istniejący pomiędzy spółką a zbywcą stosunek uczestnictwa w spółce, którego składnikiem jest zbywane prawo (udział), jednakże w przypadku braku odpowiednich postanowień umowy kupna-sprzedaży udziałów na nabywcę nie przejdą istniejące w chwili zbycia udziałów wierzytelności przysługujące zbywcy w stosunku do spółki, a wynikające z jego majątkowych uprawnień. Tytułem przykładu Sąd Najwyższy wskazał prawo do dywidendy oraz zwrot dopłat zarządzony na rzecz wspólników. Wobec powyższego – zdaniem Sądu Najwyższego – nie ma żadnych uzasadnionych podstaw do przyjęcia, że wraz z nabyciem praw udziałowych w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością przechodzą na nabywcę wszelkie inne wierzytelności przysługujące zbywcy wobec spółki, której udziały były przedmiotem obrotu.

2. Zbycie udziału a obrót wierzytelnościami przysługującymi zbywcy

Prawo do zbycia udziału stanowi jedno z podstawowych praw przysługujących wspólnikowi, którego nie można na mocy postanowień umowy spółki całkowicie wyłączyć. Zbycie udziału jest tylko jedną z form rozporządzania tym prawem – udziały mogą zostać przykładowo obciążone zastawem, oddane w dzierżawę, jak również może na nich zostać ustanowione prawo użytkowaniaPor. M. Stanik, (w:) Z. Jara (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa: C. H. Beck 2014, s. 668.. Zbywalności udziału nie należy wobec tego postrzegać jako treści prawa udziałowego, podobnie jak nie należy ujmować prawa do zbycia udziału jako prawa udziałowego, czyli składającego się na jego treśćTak K. Kopaczyńska-Pieczniak, (w:) A. Kidyba (red.), Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, wyd. 2, Warszawa: Wolters Kluwer 2010, s. 151.. Jest to zatem prawo, do którego zastosowanie znajdzie ogólna reguła prawa cywilnego polegająca na swobodnej zbywalności udziału.

W obrocie prawnym czynność zbycia udziału przybiera najczęściej postać umowy, przy czym umowa ta ma charakter zbliżony do umowy przenoszącej własność (art. 155 k.c.) oraz przelewu wierzytelności (art. 510 k.c.), a ponieważ celem takiej umowy jest zbycie udziału, wywołuje ona skutek zobowiązująco-rozporządzającyIbidem, s. 152 i cyt. tam literatura; odmiennie R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski, (w:) R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. II, wyd. 1, Warszawa: LexisNexis 2011, s. 242–245, autorzy są przeciwnikami tezy o kauzalnym charakterze zbycia udziału.. Podkreślenia wymaga, że skutek taki wywoła nie tylko umowa sprzedaży, ale również umowa zamiany, umowa darowizny czy umowa, w której wspólnik zobowiązał się do wniesienia udziałów tytułem wkładu niepieniężnego do innej spółki handlowejPor. W. Popiołek, Udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością jako przedmiot wkładu niepieniężnego do innej spółki – zagadnienia wybrane, „Rejent” 1995, nr 9, s. 31.. Skutek zobowiązujący może wywołać także jednostronna czynność prawna (np. przyrzeczenie publiczne).

Powyższa konstatacja nie jest w tym miejscu przypadkowa, należy bowiem odróżnić czynność zobowiązującą do przeniesienia udziału od czynności rozporządzającej, powodującej jego przeniesienie na inny podmiot. Sytuacja ta zauważalna jest na przykładzie art. 16 k.s.h., zgodnie z którym rozporządzenie udziałem albo akcją dokonane przed wpisem spółki do rejestru albo przed zarejestrowaniem podwyższenia kapitału zakładowego jest nieważne. Wydaje się, że zakaz ten nie dotyczy natomiast czynności prawnych zobowiązujących zawartych przed dokonaniem wpisu do rejestru, z tym jednak zastrzeżeniem, że skutek rozporządzający nastąpi nie wcześniej niż z chwilą rejestracji spółki lub dokonania wpisu podwyższenia kapitału zakładowego. W przeciwnym wypadku brak wpisu nie wywoła skutku rozporządzającego.

Jak przyjmuje się w doktrynie, zbycie udziału stanowi wypadkową kapitałowego charakteru spółki, a także ma na celu ułatwienie obrotu prawami wynikającymi z uczestnictwa w niej, dlatego zbycie udziału obejmuje zarówno część kapitału zakładowego, na który opiewa udział, jak też zespół praw i związanych z nim obowiązków przysługujących wspólnikowi z tytułu uczestnictwa w spółcePor. J. Namitkiewicz, Kodeks handlowy. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z komentarzem, Łódź 1994, s. 90; zob. też R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski, (w:) Kodeks, s. 222, autorzy są zdania, że udział nie obejmuje obowiązków ciążących na wspólniku, tylko prawa, natomiast obowiązki spoczywające na wspólniku traktują jako istniejące poza udziałem, choć zazwyczaj z nim związane. . Znakiem tego stwierdzić wypada, że na nabywcę przejdzie udział o tożsamej treści wobec udziału, jaki przysługiwał zbywcy, obejmując sytuacje, w których udział był uprzywilejowany lub też wiązały się z nim obowiązki wynikające z umowy spółki, np. obowiązek wniesienia dopłat (art. 177 k.s.h.) czy obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych (art. 176 k.s.h.)Odmienne stanowisko zajmuje w tej kwestii M. Rodzynkiewicz, (w:) M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. 4, Warszawa: LexisNexis 2012, s. 296–297, zdaniem którego, wbrew dominującemu stanowisku doktryny, obowiązek powtarzających się świadczeń niepieniężnych (art. 176 k.s.h.) nie jest związany z udziałem, ale z osobą wspólnika, a zatem art. 186 k.s.h. nie obejmuje powtarzających się świadczeń niepieniężnych..

Wraz ze zbyciem udziału nie przejdą natomiast na nabywcę ex lege prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zbywcy. Na pełną aprobatę zasługuje w tym względzie stanowisko przeważające w piśmiennictwie oraz judykaturze, zgodnie z którym umowa zbycia udziałów nie obejmuje automatycznie swoim przedmiotem zarówno tych praw i obowiązków przysługujących osobiście wspólnikowi- ‑zbywcy, które obciążają go z mocy ustawy (np. obowiązek zwrotu bezprawnej wypłaty), jak również praw i obowiązków związanych z osobą wspólnika, których źródłem jest umowa spółkiZob. wyrok SN z 20 kwietnia 2011 r., I CSK 391/10, Legalis, w którym Sąd orzekł, że przyznanie szczególnych korzyści bądź nałożenie innych obowiązków wobec spółki nie może być określone poza umową spółki, jeśli ma być skuteczne wobec spółki; zob. więcej na temat uprzywilejowania podmiotowego wspólnika w spółce: A. Rachwał, (w:) S. Włodyka (red.), System Prawa Handlowego. Prawo spółek handlowych, t. II, wyd. 2, Warszawa: C. H. Beck 2012, s. 756.. Prawa i obowiązki przyznane wspólnikowi osobiście mają z istoty swej charakter niezbywalny i przynależą konkretnemu wspólnikowi, którego wiąże ze spółką stosunek członkostwaTak K. Kopaczyńska-Pieczniak, (w:) Spółka, s. 154.. Podobna sytuacja będzie miała miejsce w przypadku zbycia jedynie części udziału. Wówczas na nabywcę przejdą prawa i obowiązki w zakresie, jaki wyznacza część przenoszonego udziału, tymczasem w zakresie umownego uprzywilejowania wspólnika bądź obciążenia go umownym obowiązkiem tak przysługujące wspólnikowi prawa i obowiązki nie ulegną podziałowi, ale pozostaną przy udziale zbywcyZob. szerzej na temat praw związanych: S. Grzybowski, (w:) S. Grzybowski (red.), System prawa cywilnego. Część ogólna, t. I, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum 1985, s. 226.. Słusznie zdaniem A. Kidyby zbycie wszystkich udziałów przez wspólnika, któremu przysługiwały prawa bądź obciążały obowiązki związane z jego osobą, powoduje ich wygaśnięcie, natomiast zbycie tylko części udziałów pozostaje bez wpływu na istnienie takich praw bądź obowiązków, skoro zbywca nadal pozostaje wspólnikiemPor. A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych, t. I, Komentarz do art. 1–300 k.s.h., Kraków: Wolters Kluwer 2007, s. 707; a także wyrok SN z 21 stycznia 2005 r., I CK 528/04, OSNC 2006, nr 1, poz. 11..

Nie ma jednak przeszkód, aby w umowie zbycia udziału uregulować kwestie przynależności konkretnych wierzytelności oraz długów powstałych po stronie wspólnika- ‑zbywcy, jednakże obrót nimi podlegał będzie ogólnym zasadom przelewu wierzytelności (art. 509 k.c.) czy przejęcia długu (art. 519 k.c.). W konsekwencji nabywca udziału stanie się odpowiednio wierzycielem bądź dłużnikiem spółki w zakresie, w jakim strony postanowiły o tym w umowie zbyciaTak J. Namitkiewicz, Kodeks, s. 707..

Podobnie sytuacja wygląda w przypadku konkretyzacji poszczególnych praw majątkowych, np. prawa do udziału w zysku, skutkiem czego wspólnikowi po ziszczeniu się warunków określonych w ustawie przysługiwało będzie roszczenie o wypłatę dywidendy. Roszczenie to, zgodnie z treścią komentowanego orzeczenia, przysługuje osobie, która w dniu dywidendy (art. 193 § 1 k.s.h.) legitymowała się ze skutkiem wobec spółki (art. 187 § 1 k.s.h.) określoną liczbą udziałów. Wypada w tym miejscu zaznaczyć, że co prawda roszczenie to stanowi samodzielny przedmiot wierzytelności, to jednak jest funkcjonalnie związane z udziałem, w którym należy doszukiwać się jego źródła, dlatego z chwilą zbycia udziału przejdzie ono ex lege na nabywcę wraz z udziałemPor. ibidem, s. 115; a także J. Tomkiewicz, J. Bloch, Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Kodeks handlowy. Komentarz, Warszawa 1943, s. 163.. Skutek ten jednak nie nastąpi w momencie, gdyby wspólnik uprzednio zrealizował wierzytelność i pobrał przysługujące mu od spółki świadczenie bądź też w inny sposób rozporządził taką wierzytelnością albo strony w umowie zbycia udziału wyłączyłyby przejście takiej wierzytelności na nabywcę i postanowiły, że pozostaje ona przy zbywcy3 Tak K. Kopaczyńska-Pieczniak, (w:) Spółka, s. 163, autorka słusznie stoi na stanowisku, że gdyby po zawiadomieniu spółka wypełniła zobowiązanie na rzecz zbywcy, wówczas zostałaby zwolniona z tego zobowiązania, jednakże na zbywcy ciążyłby obowiązek zwrotu świadczenia nabywcy na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i n. k.c.).. Wobec powyższego nie można utożsamiać udziału z wierzytelnościami, które stanowią odrębny od członkostwa stosunek prawny łączący wspólnika ze spółkąPor. A. Wiśniewski, Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny, t. III, wyd. 2, Warszawa: Twiger 1993, s. 134–135..

Na aprobatę zasługuje w tej kwestii stanowisko przeważające w doktrynie, zgodnie z którym zbycie udziału nie skutkuje automatycznym przejściem praw i obowiązków osobiście przyznanych wspólnikowi-zbywcy, gdyż pozostają one przy zbywcy do momentu całkowitej utraty statusu wspólnika, po czym wygasają. W tym zakresie strony mogą w umowie zbycia udziału postanowić o przynależności tych praw i obowiązków, a zatem nie jest również wykluczona i taka sytuacja, aby w dalszym ciągu pozostawały one przy zbywcy, nawet gdyby w wyniku zbycia udziałów utracił on status wspólnika, pod warunkiem że nie sprzeciwiają się temu przepisy Kodeksu spółek handlowychPor. K. Kopaczyńska-Pieczniak, (w:) Spółka, s. 164, zdaniem autorki takie postanowienia wydają się dopuszczalne w odniesieniu do prawa powoływania członków zarządu, rady nadzorczej czy komisji rewizyjnej, które może przysługiwać na podstawie umowy spółki także osobie trzeciej; z kolei M. Rodzynkiewicz, (w:) Kodeks, s. 158–159, wskazuje, że uprawnienia osobiste byłego wspólnika zachowują aktualność tak długo, jak długo nie zostaną wykreślone z umowy spółki. Możliwa zatem jest sytuacja, że wspólnik-zbywca, pomimo braku uczestnictwa w spółce, zachowa prawo do powoływania i odwoływania członków organów spółki, którą to korzyść posiadał w czasie, gdy był wspólnikiem..

3. Charakter prawny obowiązku wniesienia wkładu

Na nabywcę udziału nie przejdą również pewne ustawowe obowiązki związane z osobą wspólnika, np. obowiązek wniesienia wkładuZob. Z. Jara, (w:) Z. Jara (red.), Kodeks, s. 698; a także R. Rykowski, Powiernicze przeniesienie udziału, PPH 1997, nr 6, s. 16. . Obowiązek ten w literaturze zaliczany jest do kategorii majątkowej, a jego spełnienie jest wyrazem dążenia wspólnika do osiągnięcia wspólnego celu, stanowiącego istotę umowy spółki. Na tle przedstawionych powyżej obowiązków spoczywających na wspólniku obowiązek wniesienia wkładu wykazuje się pewną specyfiką, ponieważ ciąży on na wspólniku z mocy samego prawa (por. art. 3 k.s.h.) i jego konkretyzacja nastąpi dopiero na gruncie umowy spółki, w oświadczeniu wspólnika o objęciu udziałów bądź w oświadczeniu o przystąpieniu do spółki i objęciu udziałów. Stąd niektórzy przedstawiciele doktryny prawidłowo wskazują pewną wzajemną zależność pomiędzy wniesieniem wkładu a objęciem udziału. Obowiązek wniesienia wkładu powstaje tylko wówczas, gdy obejmowane są udziały, z drugiej zaś strony objęcie udziałów jest możliwe wyłącznie przy jednoczesnym zobowiązaniu do wniesienia wkładuPor. K. Kopaczyńska-Pieczniak, (w:) Spółka, s. 358.. Nie należy jednak obowiązku tego utożsamiać z udziałem, gdyż spoczywa on wyłącznie na osobie, która zobowiązała się do wniesienia wkładu. W ślad za tym zarówno zbycie udziału nie spowoduje przeniesienia tego obowiązku na nabywcę, jak też nie dojdzie w tym zakresie do kumulatywnego przejęcia długuPor. M. Allerhand, Kodeks handlowy. Komentarz, t. II, Bielsko-Biała 1991, s. 37.. Ponadto z uwagi na specyfikę obowiązku wniesienia wkładu oraz jego osobisty związek z osobą wspólnika wydaje się także uzasadniony pogląd, że wspólnik nie będzie mógł w drodze umowy przenieść tego obowiązku na osoby trzecie.

Inaczej sytuacja kształtuje się już po wniesieniu wkładu na poczet pokrycia podwyższonego kapitału zakładowego, który nie doszedł do skutku. W momencie dokonania wpłaty po stronie wspólnika powstanie wierzytelność przysługująca mu względem spółki. Wierzytelność ta, chociaż w dalszym ciągu ma charakter ściśle osobisty, może być przedmiotem obrotu. Na tym etapie wspólnik posiada prawo do swobodnego zbycia tak powstałej wierzytelności wraz z udziałem, jak też zbycia samej wierzytelności, pod warunkiem zastrzeżenia o tym w umowie zbycia udziału. Podobne stanowisko w tej kwestii na gruncie komentowanego orzeczenia zajął również Sąd Najwyższy, zdaniem którego jeżeli do nabycia wierzytelności miałoby dojść w związku z umową sprzedaży udziałów w spółce, dodatkowe porozumienie w tym zakresie musiałoby zostać przyjęte wprost w treści umowy lub też możliwe byłoby przyjęcie w drodze wykładni, że taki był zgodny zamiar stron i cel umowy (art. 65 § 2 k.c.). Całkowicie nieuzasadnione wydaje się wobec tego stanowisko sądu pierwszej instancji orzekającego w niniejszej sprawie, który związał tak powstałą wierzytelność z prawami korporacyjnymi.

4. Świadczenie nienależne a roszczenie o zwrot wniesionych wkładów

Kodeks spółek handlowych nie określa momentu, od którego wspólnicy zobowiązani są do wniesienia wkładu na poczet pokrycia udziału w podwyższonym kapitale zakładowym, wskazując jedynie moment, w którym wkłady te powinny być w całości wniesione, tj. najpóźniej z chwilą zgłoszenia podwyższenia do sądu rejestrowego (por. art. 262 § 1 k.s.h.).

Znakiem tego niektórzy przedstawiciele piśmiennictwa wskazują skuteczność podwyższenia kapitału w stosunku wewnętrznym oraz zewnętrznymTak A. Szajkowski, M. Tarska, (w:) S. Sołtysiński (red.), Kodeks spółek handlowych, t. III, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, wyd. 3, Warszawa: C. H. Beck 2014, s. 772; a także R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski, (w:) Kodeks, s. 532, wskazują, że między wspólnikami podwyższenie jest skuteczne z chwilą powzięcia uchwały; odmiennie, lecz nietrafnie, R. Pabis, (w:) J. Bieniak i in., Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. 2, Warszawa: C. H. Beck 2012, s. 943.. Podwyższenie kapitału zakładowego w stosunku wewnętrznym staje się skuteczne już z momentem podjęcia uchwały o jego podwyższeniu, natomiast w stosunku zewnętrznym podwyższenie kapitału zakładowego nastąpi dopiero z momentem wydania przez sąd rejestrowy postanowienia (art. 694⁵ § 1 i 2 k.p.c.) i zamieszczenia danych zawartych w postanowieniu w systemie informatycznym. Wpis ten ma charakter konstytutywny (niezależnie od trybu, w jakim kapitał zakładowy ma zostać podniesiony). Z tą chwilą dojdzie do powstania nowych udziałów bądź podwyższenia ich wartości nominalnej.

Jak wspomniano, zobowiązanie do wniesienia wkładu staje się skuteczne między wspólnikami już z chwilą podjęcia uchwały wspólników lub zarządu (w przypadku podwyższenia kapitału zakładowego na mocy dotychczasowych postanowień umowy spółki) o podwyższeniu kapitału. Z tą chwilą spółka uzyskuje roszczenie o wniesienie wkładów (gotówkowych lub aportowych), którego może dochodzić w postępowaniu sądowym na zasadach ogólnychOdmiennie A. Szajkowski, M. Tarska, (w:) Kodeks, s. 648, których zdaniem roszczenie to spółka uzyskuje dopiero z chwilą wpisu podwyższenia do rejestru; zob. też wyrok NSA z 25 września 2007 r., II FSK 1021/06, Legalis, oraz wyrok NSA z 27 lutego 2013 r., I FSK 416/12, Legalis.. Co warto podkreślić, wkłady bez względu na to, czy zostały wniesione w formie pieniężnej, czy w formie aportu, przejdą na spółkę przed wpisem podwyższenia do rejestru, a w razie gdyby podwyższenie kapitału nie doszło do skutku, tak wniesione wkłady powinny zostać zwrócone osobom, które je wniosłyPor. K. Kopaczyńska-Pieczniak, (w:) Spółka, s. 121; zob. też uwagi T. Dziurzyńskiego, (w:) T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, Kodeks handlowy. Komentarz, tom I–II, Kraków 1935, s. 282; nieco inaczej sytuacja wygląda w trybie podwyższenia kapitału zakładowego ze środków własnych spółki. W tym przypadku kwota podwyższenia przysługuje ex lege wspólnikom, którzy nie będą zobowiązani do złożenia oświadczenia o objęciu udziału bądź podwyższenia wartości nominalnej istniejącego udziału. Poza tym wspólnicy nie będą zobowiązani do wniesienia wkładów, gdyż udziały te zostaną pokryte ze środków spółki zgromadzonych z wypracowanego przez nią zysku..

Wniesienie wkładów na poczet pokrycia udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym należy do zespołu powiązanych ze sobą czynności faktycznych i prawnych, których wystąpienie po sobie w określonej kolejności warunkuje podwyższenie kapitału w spółce. Wszystkie wskazane przez ustawodawcę etapy stanowią jednolitą całość, stąd konieczne jest ich łączne wystąpienie. Nie jest w następstwie tego możliwe zgłoszenie do sądu rejestrowego wniosku o wpis podwyższenia, pomimo podjęcia przez zgromadzenie wspólników uchwały o zmianie umowy spółki oraz podwyższeniu kapitału zakładowego, gdy w rzeczywistości nie doszło do objęcia nowo utworzonych udziałówPor. A. Szajkowski, M. Tarska, (w:) Kodeks, s. 773; a także M. Allerhand, Kodeks handlowy. Komentarz, Lwów 1935, s. 405.. Podobnie też nie będzie możliwe złożenie wniosku, w przypadku gdy dotychczasowi lub nowi wspólnicy objęli udział w podwyższonym kapitale zakładowym spółki, jednakże nie dokonali pełnych wpłat na te udziały3 A. Szajkowski, M. Tarska, (w:) Kodeks, s. 773..

Z punktu widzenia obowiązku zwrotu przez spółkę wpłat dokonanych na poczet podwyższenia kapitału zakładowego, który ostatecznie nie doszedł do skutku, nie ma znaczenia fakt, czy wpłaty tej dokonał dotychczasowy wspólnik, czy osoba trzecia, jeszcze przed formalnym podjęciem uchwały o podwyższeniu kapitału zakładowego przez wspólników, pod warunkiem że przekazane przez nich pieniądze bądź wniesione aporty zostały wyraźnie przeznaczone na ten cel, co stanowi częstą praktykę w spółkach.

Sąd Najwyższy w treści glosowanego orzeczenia, dokonując oceny stanu faktycznego ustalonego przez sądy niższej instancji, słusznie zauważył, że w przypadku przedpłat dokonanych przez wspólnika na poczet przyszłego podwyższenia kapitału niedoszłego do skutku wspólnikowi przysługiwało będzie roszczenie wobec spółki o zwrot wpłaconych środków z tytułu świadczenia nienależnego, na podstawie art. 405 w zw. z art. 410 § 2 k.c.Podobne stanowisko zajął także Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 26 czerwca 2013 r., I ACa 130/13, Legalis.

Zgodnie z art. 410 § 2 k.c. świadczenie nienależne zaistnieje, w przypadku gdy podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty. Osoba, która takie świadczenie spełniła, może domagać się jego zwrotu, o ile nie wystąpią okoliczności, o których mowa w art. 411 k.c. W literaturze wskazuje się, że powiązanie celu i podstawy prawnej świadczenia nakazuje pojmować ten cel jako oczekiwane wystąpienie okoliczności tworzących dla tego świadczenia podstawę prawną, stanowiącą przyczynę dla dokonanego przysporzenia, stąd nie będzie stanowić wystarczającej podstawy sam błąd przysparzającego co do pobudki dokonywanego przysporzenia i wymaga się, aby cel świadczenia objęty został porozumieniem stron, choćby zrealizowanym przez czynności konkludentnePor. W. Dubis, (w:) E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. IV, Warszawa: C. H. Beck 2011, s. 690–691; zob. szerzej na temat świadczenia nienależnego W. Czachórski, (w:) W. Czachórski i in., Zobowiązania. Zarys wykładu, wyd. 11, Warszawa: LexisNexis 2009, s. 201–204..

Spełniający świadczenie wspólnik nie będzie zatem uprawniony do żądania zwrotu świadczenia nienależnego, w sytuacji gdy wiedział, że nie był do tego świadczenia zobowiązany, przy czym przez stan wiedzy należy w tym przypadku rozumieć całkowitą świadomość tego, że świadczenie się nie należy i że spełniający je może bez ujemnych dla siebie konsekwencji prawnych go nie wykonać, a mimo to je spełniaPor. A. Rzetecka-Gil, Kodeks cywilny. Zobowiązania – część ogólna, komentarz do art. 411, LEX/el. 2011; a także wyrok SN z 28 października 1938 r., I C 1642/37, Zb. Orz. 1938, nr 7, poz. 306 (wydany jeszcze na gruncie art. 131 pkt 3 Kodeksu zobowiązań).. Świadomość spełniającego świadczenie zachodzi wtedy, gdy znany jest mu zarówno stan faktyczny, jak i stan prawny uzasadniający brak obowiązku świadczeniaZob. orzeczenie SN z 18 lipca 1952 r., C 809/52, OSN 1954, nr 2, poz. 27..

Na podobnym stanowisku stanął także Sąd Najwyższy w przedmiotowej sprawie, zdaniem którego wiedza dotycząca świadczenia nienależnego odnosi się do chwili świadczenia, jednak nie dotyczy sytuacji, w której wprawdzie w chwili spełnienia świadczenia brak podstawy prawnej, ale ma ona powstać w chwili osiągnięcia znanego stronom, zamierzonego celuPodobne stanowisko zajął również SN w wyroku z 14 września 2013 r., II CSK 104/13, OSNC 2014, nr 7–8, poz. 82.. Z powyższego należy zatem wyprowadzić wniosek, że stan wiedzy posiadanej przez wspólnika bądź osobę trzecią w chwili spełniania świadczenia (wnoszenia wkładów) będzie warunkował dopuszczalność ich roszczeń o zwrot świadczenia nienależnego w przypadku niedojścia podwyższenia kapitału zakładowego do skutku. Jeżeli zatem w chwili spełnienia świadczenia osoby te miały świadomość, że nie są do świadczenia zobowiązane, ich roszczenie będzie bezzasadne.

5. Podsumowanie

W kontekście przedstawionych rozważań argumentacja zgromadzona w treści komentowanego orzeczenia Sądu Najwyższego zasługuje w całości na aprobatę. Skutkiem tego wypada w sposób bezwzględny uznać, że w przypadku zbycia udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością na nabywcę udziału nie przejdzie ex lege wierzytelność przysługująca wspólnikowi-zbywcy z tytułu dokonania przedpłat na poczet niedoszłego do skutku podwyższenia kapitału zakładowego, z uwagi na charakter tej wierzytelności. Brak jednakże jakichkolwiek przeszkód, aby strony w umowie zbycia udziału uregulowały kwestię przynależności tej wierzytelności.