Warszawa: LexisNexis 2013, ss. 267.

Zadaniem nauki postępowania cywilnego jest podejmowanie m.in. całkiem nowych problemów badawczych oraz wytyczanie nowych dróg w myśleniu i działaniu. Do takich zagadnień zaliczyć należy m.in. problematykę powiązań wewnątrzsystemowych w postępowaniu cywilnym. Tak więc na uznanie i wysoką ocenę merytoryczną zasługuje oryginalny pomysł badawczy Autora i jego trafne niewątpliwie, ogólniejsze założenie, że w badaniach postępowania cywilnego należy uwzględnić nie tylko funkcję i strukturę tego postępowania, ale i relacje zachodzące pomiędzy poszczególnymi postępowaniami cywilnymi, które służą załatwieniu tej samej sprawy cywilnej. Z tej zasadniczej tezy Autora wynika wiele tzw. tez konsekwencyjnych, w tym m.in. taka, że właściwe ukształtowanie przez ustawodawcę tych relacji nie pozostaje bez wpływu na efektywność ochrony prawnej udzielanej przez powołany do tego organ w postępowaniu cywilnym.

Wiele poczynionych przez Autora w pracy ustaleń zasługuje w mojej ocenie na akceptację, tym bardziej że przydatne są nie tylko w nauce, ale i praktyce tworzenia i stosowania prawa. Autor zmuszony jest też niejednokrotnie zajmować stanowisko w najistotniejszych i kontrowersyjnych od dziesięcioleci kwestiach teoretycznych dotyczących postępowania cywilnego, jak np. pojęcia, składu i charakteru systemu postępowania cywilnego oraz wielu innych szczegółowych zagadnień. Ważne jest też, że Autor, dokonując wyboru takiej czy innej teoretycznej koncepcji procesowej na potrzeby analizy tytułowego zagadnienia, stara się niejednokrotnie wzbogacić przyjętą koncepcję o nowe, własne argumenty merytoryczne. Praktykom rekomenduję w szczególności wnikliwą analizę dogmatycznoprawną Autora zawartą w rozdziałach III, IV i V pracy na temat powiązań wewnątrzsystemowych procesu cywilnego, zwłaszcza powiązań między postępowaniami odrębnymi; powiązań wewnątrzsystemowych pozostałych rodzajów postępowania cywilnego; konsekwencji wadliwego ukształtowania tych powiązań w postępowaniu cywilnym dla realizacji celu tego postępowania.

W tej sytuacji skoncentruję swoją uwagę na tych kwestiach, które w mojej ocenie wywołują pewne uwagi polemiczne, a w niektórych wypadkach krytyczne.

Jeśli chodzi o metodologię pracy, to Autor stosuje metodę historyczno-opisową w celu przedstawienia genezy i rozwoju współczesnych systemów postępowania cywilnego, metodę prawnoporównawczą oraz ogólnie przyjmowaną w tego typu opracowaniach metodę dogmatycznoprawną.

Żałować tylko należy, że wyjątkowo uboga jest podstawa źródłowa badań historycznoprawnych Autora (s. 48 i n.), który ogólniejsze ustalenia w tym zakresie czyni głównie na podstawie wybranych podręczników i skryptów z polskiej i powszechnej historii prawa oraz podręczników postępowania cywilnego. Autor na potrzeby tych badań pomija nawet takie profesjonalne dzieła historycznoprawne, jak np. M. Kasera, Das rőmische Zivilprozessrecht, Műnchen 1966; H. Conrada, Deutsche Rechtsgeschichte, Műnchen 1966; G. J. Dahlmannsa, Der Strukturwandel des deutschen Zivilprozesses, Aalen 1971. Pomija też szeroko zakreślone i wartościujące rozważania K. Lubińskiego (Istota i charakter prawny dzielności sądu w postępowaniu nieprocesowym, Toruń 1985) na temat genezy i rozwoju procesu cywilnego i postępowania nieprocesowego. Nie odsyła też czytelnika do bardziej szczegółowych opracowań historycznoprawnych w zakresie omawianych w tym punkcie pracy zagadnień. Natomiast Autor w szerokim zakresie wykorzystuje w monografii literaturę z zakresu teorii prawa, co jest niewątpliwym atutem tej pracy.

Pewne uwagi polemiczne wywołuje też metodologia badań prawnoporównawczych Autora, w których nie podejmuje nawet próby ustalenia tożsamości, różnic i podobieństw porównywanych dwóch lub więcej systemów prawa procesowego lub ich części składowych, nie mówiąc już o wartościujących w tym zakresie ustaleniach. Natomiast w mojej ocenie tylko taka wartościująca, refleksyjna komparatystyka prawa procesowego zaostrza spojrzenie na własny krajowy system postępowania cywilnego lub jego części składowe i służyć może polepszeniu jakości tworzenia i stosowania naszego prawa. Nie przypadkiem wyjątkowo ubogie są wnioski wynikające z analizy historycznoprawnej polskiego systemu postępowania cywilnego na s. 93 pracy.

Także uwagi polemiczne wywołuje przyjęte przez Autora kryterium doboru materiału porównawczego w postaci elementów postępowania cywilnego w wybranych regulacjach państw systemu kontynentalnego, których wspólną cechą jest to, że chodzi o regulacje państw „kultury winy” (kultury grzechu). Natomiast Autor pomija zasadniczo regulacje procesowe w tym zakresie państw „kultury wstydu” (Chiny, Japonia). Osobiście uważam, że kryterium (kryteria) doboru materiału prawnoporównawczego powinno być bardziej skonkretyzowane i umotywowane. Wybór niemieckiego systemu postępowania cywilnego można i należy przede wszystkim tłumaczyć wpływem tego systemu na powstanie i rozwój polskiego systemu postępowania cywilnego. Z tego punktu widzenia dziwi pominięcie przez Autora w materiale prawnoporównawczym austriackiego systemu postępowania cywilnego. Jeśli chodzi o inne zagraniczne systemy postępowania cywilnego, to ich uwzględnienie mogło być aktualne w pracy ze względu na ich rolę i znaczenie w rozwoju innych krajowych i europejskich systemów postępowania cywilnego (Francja, Włochy), czy wreszcie z innych jeszcze powodów z uwagi np. na siłę innowacyjną tych systemów, i to bez względu na to – używając sformułowań Autora – czy pochodzą z państw „kultury winy”, czy „kultury wstydu”.

Poza tym praca napisana jest dobrym językiem prawniczym, a pewne usterki w tym zakresie wynikają, jak sądzę, z niestarannej korekty językowej tekstu, jak np. na s. 248 i 249, gdzie mowa jest w odpowiednim kontekście: „ta sama sprawa cywilna może być potencjalnie przedmiotem oceny (…)”, „potencjalnie możliwych rozwiązaniach” czy „wprowadzeniu potencjalnej możliwości”.

Z kolei na akceptację zasługuje konstrukcja pracy, która poza wstępem składa się z pięciu rozdziałów, podsumowania w językach polskim i francuskim oraz bibliografii.

Ogólniejsze teoretyczne rozważania Autora zawarte są w rozdziale I pracy na temat pojęcia, składu i charakteru systemu postępowania cywilnego. W rozdziale tym Autor precyzuje pojęcie systemu postępowania cywilnego oraz  stosunek tego pojęcia do systemu prawa postępowania cywilnego, aby następnie skoncentrować swoją uwagę m.in. na składzie systemu postępowania cywilnego. Rozważania na ten temat poprzedza prezentacją w tym zakresie tendencji historycznoprawnych (proces starożytny, proces średniowieczny, proces nowożytny) oraz elementów obecnie obowiązujących systemów postępowania cywilnego (Francja, Niemcy, Włochy), aby następnie przeanalizować elementy współczesnego polskiego systemu postępowania cywilnego i charakteru systemu tego postępowania.

Ustalenia zawarte w tym rozdziale stanowią punkt wyjścia do analizy dokonanej przez Autora w rozdziale drugim pracy pojęcia, znaczenia procesowego i sposobu kształtowania powiązań wewnątrzsystemowych w postępowaniu cywilnym. Autor charakteryzuje istotę tych powiązań m.in. przez ich porównanie z takimi zjawiskami, jak zbieg norm prawa procesowego cywilnego i zbieg postępowań cywilnych. Przedstawia też sposoby rozwiązywania zbiegów postępowań cywilnych.

Analizie powiązań wewnątrzsystemowych procesu cywilnego Autor poświęca obszerne rozważania w rozdziale trzecim pracy. Natomiast powiązania wewnątrzsystemowe pozostałych rodzajów postępowania cywilnego omawia w rozdziale czwartym. Ostatni z rozdziałów pracy zawiera ustalenia na temat konsekwencji wadliwego ukształtowania powiązań wewnątrzsystemowych w postępowaniu cywilnym dla realizacji celu tego postępowania.

Wiele poczynionych przez Autora w pracy ustaleń zasługuje w mojej ocenie na akceptację, tym bardziej że przydatne są nie tylko w nauce, ale i w praktyce tworzenia i stosowania prawa. W tej sytuacji ograniczę się tylko do egzemplifikacyjnego wskazania tych ustaleń merytorycznych Autora, które w mojej ocenie wywołują pewne uwagi polemiczne, a w niektórych wypadkach krytyczne.

Tak więc uwagi polemiczne dotyczą poglądów Autora w pewnych ogólniejszych i kontrowersyjnych od dawna kwestiach w nauce, jak np. określenia celu postępowania cywilnego. Tak więc na s. 22 pracy Autor przyjmuje, że „(…) wszystkie rodzaje postępowań wchodzące w zakres postępowania cywilnego tworzą całość (postępowanie cywilne w ujęciu ogólnym), są podporządkowane określonemu celowi (rzetelne załatwienie sprawy cywilnej), przy czym poszczególne elementy systemu (poszczególne rodzaje postępowań cywilnych) są uporządkowane w tym sensie, że prawo postępowania cywilnego wyznacza stosunki zachodzące między nimi przy załatwianiu konkretnych spraw cywilnych”. Szeroką argumentację na rzecz trafności tezy, że celem postępowania cywilnego jest rzetelne załatwienie sprawy cywilnej, Autor zawarł w pracy habilitacyjnej (Formalizm postępowania cywilnego, Warszawa 2008).

Takie ujęcie celu postępowania cywilnego oznacza w dużej mierze oderwanie celu tego postępowania od prawa materialnego w ramach ogólniejszej koncepcji sprawiedliwości proceduralnej. Zresztą w podobny sposób można by zdefiniować cel postępowania karnego, zastępując tylko pojęcie sprawy cywilnej pojęciem sprawy karnej, a w wypadku sądowego postępowania administracyjnego – zastępując pojęcie sprawy cywilnej pojęciem sprawy sądowoadministracyjnej. W ten sposób tylko rodzaje spraw różnicowałyby przedmiot każdego z tych postępowań i tylko z tego punktu widzenia wiązałyby go z prawem materialnym. Tymczasem w mojej ocenie postępowanie cywilne nie może realizować w ramach swojego celu wartości całkowicie niezależnych od wartości wyrażanych w prawie materialnym. Oznacza to, że postępowanie cywilne nie jest procedurą w pełni autonomiczną w stosunku do prawa materialnego. Postępowanie cywilne, pozostając w ścisłym związku z prawem materialnym, służy jego realizacji. Prawo materialne wpływa też w niemałym stopniu na treść i kształt legislacyjny wielu pojęć, zasad i instytucji postępowania cywilnego, choć oczywiście intensywność związku pomiędzy poszczególnymi normami prawa materialnego i procesowego jest niejednolita. Pewne normy procesowe wykazują względną  lub całkowitą niezależność od norm prawa materialnego. Argumentację na rzecz trafności tej tezy zawarłem w artykule na temat Tendencje unifikacyjne w rozwoju prawa postępowania cywilnego, Symbolae Vitoldo Broniewicz dedicatae, red. A. Marciniak, Łódź 1998, s. 244 i n.

Poza tym, abstrahując w tym punkcie recenzji od argumentacji jurydycznej, trudno mówić w odczuciu społecznym o osiągnięciu celu postępowania cywilnego w postaci rzetelnego załatwienia sprawy cywilnej bez zastosowania w tym postępowaniu przez powołany do tego organ opartego na odpowiednich wartościach norm prawa materialnego.

Z kolei niedosyt merytoryczny budzą rozważania Autora w kwestii rozgraniczenia procesu cywilnego i postępowania nieprocesowego. Autor w tym wypadku ogranicza się do przedstawienia eklektycznej i podręcznikowej w gruncie rzeczy koncepcji K. Korzana (Postępowanie nieprocesowe, Warszawa 1997, s. 10 i n.) oraz eklektycznego także stanowiska M. Walasika i M. Markiewicza (Założenia wstępne dotyczące przepisów o postępowaniu nieprocesowym w nowym Kodeksie postępowania cywilnego przyjęte przez zespół problemowy Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego do spraw postępowania cywilnego, PS 2012, nr 9, s. 102 i n.). Tymczasem należało na potrzeby pracy wnikliwie przeanalizować te propozycje, zwłaszcza dwóch ostatnio wskazanych autorów, ponieważ stanowią one założenia wstępne dotyczące przepisów o postępowaniu nieprocesowym w nowym Kodeksie postępowania cywilnego przyjęte przez zespół problemowy Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego do spraw postępowania cywilnego. Obawiam się, że tworzenie jednej i nie do końca spójnej całości z różnych i nie do końca spójnych ze sobą kryteriów repartycji spraw do postępowania nieprocesowego, przy uwzględnieniu wyników podejmowanych w nauce przez wieki prób rozgraniczenia postępowania nieprocesowego i procesu cywilnego, zapewne pogłębiłoby hybrydalny charakter tego postępowania. Poza tym taka eklektyczna koncepcja postępowania nieprocesowego nie służyłaby, moim zdaniem, doskonaleniu powiązań wewnątrzsystemowych pomiędzy obu trybami sądowego postępowania rozpoznawczego w sprawach cywilnych z punktu widzenia osiągania założonego celu postępowania cywilnego. Ocena ta dotyczy zwłaszcza wypadku wprowadzenia do nowego k.p.c. normy upoważniającej sąd do rozpoznawania pewnej kategorii spraw w postępowaniu nieprocesowym zamiast w procesie, jeżeli przemawiałby za tym ich charakter, czy przyznania stronom (uczestnikom postępowania) uprawnienia do dokonywania wyboru trybu postępowania rozpoznawczego. W tej ostatnio wskazanej sytuacji nie do wykluczenia byłoby zjawisko swoistej wręcz manipulacji procesowej przez strony (uczestników) w wyborze postępowania rozpoznawczego, którego istota i charakter prawny całkowicie byłyby nieadekwatne do rozpoznania danej sprawy cywilnej. Natomiast uważam, nawiązując do poglądów Autora, że tam, gdzie jest to tylko możliwe, należy utrzymać zasadę braku powiązań wewnątrzsystemowych pomiędzy obu trybami sądowego postępowania rozpoznawczego w sprawach cywilnych, a wyjątki od tej zasady wprowadzać wszędzie tam, gdzie jest to konieczne, i to na mocy przepisów ustawowych.

W sumie jednak niezależnie od pewnych uwag polemicznych, które towarzyszyć mogą nawet najlepszej pracy monograficznej, stwierdzić należy, że recenzowana monografia ma charakter pionierski, znacząco wzbogaca polską naukę i dobrze służyć może praktyce tworzenia i stosowania prawa.

Kazimierz Lubiński