Prawo cywilne materialne

Przedawnienie roszczenia o odsetki stwierdzone wyrokiem

W wyroku z 15 stycznia 2014 r., I CSK 197/2013 (OSNC 2014, nr 10, poz. 106), Sąd Najwyższy rozstrzyga o terminie przedawnienia roszczenia o odsetki za opóźnienie stwierdzone wyrokiem: termin dziesięcioletni przewidziany w art. 125 § 1 k.c. dotyczy odsetek wymagalnych w dacie uprawomocnienia się wyroku, natomiast odsetki stwierdzone wyrokiem, ale wymagalne po dniu uprawomocnienia się wyroku, przedawniają się z upływem lat trzech. W uzasadnieniu Sąd Najwyższy poświęca nieco miejsca rozważaniom o okresowym charakterze odsetek za opóźnienie.

Wpis hipoteki przymusowej na rzecz ZUS na nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka

W dniu 10 października 2014 r. została podjęta uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego (7 SSN) (sygn. III CZP 28/2014), która odchodzi od poglądu wyrażonego wcześniej również w uchwale składu siedmiu sędziów SN (III CZP 33/04 z 28 października 2004 r.), a wydanej na tle art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Obecnie Sąd Najwyższy orzekł, że decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych ustalająca wysokość należności z tytułu składek może być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka tylko wtedy, gdy została doręczona obojgu małżonkom.

Natomiast w uchwale 7 SSN sprzed 10 lat przyjęto, że wystarczające do wpisania hipoteki na nieruchomości stanowiącej współwłasność łączną małżonków jest doręczenie decyzji samemu tylko dłużnikowi. W uzasadnieniu tamtej uchwały (wydanej jeszcze pod rządami przepisów u.k.w.h. o hipotece kaucyjnej) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że skoro hipoteka kaucyjna nie stwarza domniemania istnienia wierzytelności zabezpieczonej i nie stanowi źródła odpowiedzialności małżonka dłużnika z majątku wspólnego ani prawnej podstawy wystawienia tytułu wykonawczego przeciwko małżonkowi, to wpis hipoteki kaucyjnej może dotykać jedynie interesu faktycznego, ale nie interesu prawnego małżonka. Interes prawny małżonka – rozumiany przez Sąd Najwyższy jako zagrożenie dla praw małżonka dłużnika  do nieruchomości wspólnej – powstaje bowiem dopiero przez wydanie tytułu wykonawczego (art. 27c ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. nr 110, poz. 968 ze zm.), którego podstawą musi być decyzja ostateczna, wystawiona przeciwko dłużnikowi i jego małżonkowi w postępowaniu umożliwiającym temu małżonkowi podjęcie obrony przed egzekucją z majątku wspólnego. Taki tytuł stanowi jednocześnie podstawę wpisu hipoteki zwykłej na nieruchomości wspólnej.

W dniu opracowania orzeczenia nie było jeszcze dostępne uzasadnienie uchwały III CZP 28/2014, przeto nie wiadomo, czy powodem zmiany poglądu przez skład powiększony Sądu Najwyższego była jedynie nowelizacja u.k.w.h. w 2009 r. znosząca hipoteki kaucyjne, czy też raczej (sygnalizowana w postanowieniu z 4 grudnia 2013 r. o przekazaniu zagadnienia prawnego powiększonemu składowi SN) odmienna ocena wpływu wpisu hipoteki na interes prawny małżonka dłużnika oraz w konsekwencji obowiązek doręczenia decyzji także małżonkowi zgodnie z art. 123 u.s.u.s. w zw. z art. 28 i 40 k.p.a., który wymaga doręczenia osobie, której interesu prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie.

Alternatywny zapis testamentowy

W uchwale z 16 października 2014 r. (III CZP 70/2014) Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie prawne co do ważności zapisu zwykłego (art. 968 § 1 k.c.), w którym przedmiot świadczenia został określony alternatywnie. Sąd Najwyższy uznał, że zapis taki jest ważny, mimo iż w doktrynie wyrażano poglądy, że tak skonstruowany zapis testamentowy nie określa przedmiotu świadczenia w sposób dostatecznie skonkretyzowany, a zatem byłby nieważny na podstawie art. 58 k.c. Podjęta uchwała urzeczywistnia regułę favor testamenti, nakazującą tzw. życzliwą interpretację rozporządzenia spadkodawcy, aby w miarę możliwości utrzymać je w mocy i nadać rozsądną treść.

Prawo cywilne procesowe

Kognicja sądu wieczystoksięgowego, badanie prawidłowości doręczeń decyzji ZUS w postępowaniu o wpis do księgi wieczystej

Z omówioną wyżej uchwałą składu 7 SSN o wpisie hipoteki przymusowej na nieruchomości wspólnej małżeńskiej łączyć się może tematycznie także postanowienie Sądu Najwyższego z 13 marca 2014 r. (I CSK 289/2013, Biuletyn SN 2014, poz. 5), dotyczące kognicji sądu wieczystoksięgowego. Otóż dowód doręczenia decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o określeniu wysokości należności zgodnie z art. 26 ust. 3 u.s.u.s. może być podstawą ustanowienia i wpisu hipoteki przymusowej tylko wtedy, gdy w sposób niewątpliwy wskazuje, że doręczenie zostało dokonane prawidłowo. Jeżeli natomiast dokonano doręczenia zastępczego, kognicja sądu dokonującego wpisu do księgi wieczystej nie obejmuje badania, czy adresat o nadejściu przesyłki wiedział i czy mógł ją odebrać. Postanowienie jest kontynuacją utartej linii orzeczniczej niedopuszczającej do rozszerzania kognicji tych sądów poza treść przepisu art. 626⁸ § 2 k.p.c.

Nabycie własności bez obciążeń w drodze egzekucji sądowej a służebności

Uzasadnienie poniższego postanowienia zawiera doskonałe, zwięzłe repetytorium odnoszące się do zasiedzenia służebności przesyłu i podobnej służebności gruntowej.

W postanowieniu z 18 września 2014 r. (V CSK 533/2013) Sąd Najwyższy przypomina najpierw utarte zasady wypływające z art. 1000 k.p.c.: nabycie prawa własności w drodze egzekucji sądowej następuje bez jakichkolwiek obciążeń, a zatem z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności wygasają wszelkie prawa obciążające nieruchomość oraz skutki zabezpieczenia na niej roszczeń osobistych. Na miejsce tych praw powstaje prawo do zaspokojenia z ceny nabycia z pierwszeństwem przewidzianym w przepisach o podziale ceny uzyskanej z egzekucji. Pod pojęciem „wszelkie prawa i skutki ujawnienia praw i roszczeń osobistych ciążące na nieruchomości” rozumie się ograniczone prawa rzeczowe (np. użytkowanie, służebność) oraz prawa i roszczenia osobiste ciążące na nieruchomości, tj. zabezpieczone poprzez ich ujawnienie w księdze wieczystej.

Jednocześnie Sąd Najwyższy w uzasadnieniu przypomina o wyjątkach od powyższej reguły, tj. zawartych w art. 1000 § 2, 3 i 4 k.p.c, z których wynika, że po przysądzeniu własności pozostają w mocy bez potrącenia ich wartości z ceny nabycia prawa ciążące na nieruchomości z mocy ustawy, służebność drogi koniecznej, służebność ustanowiona w związku z przekroczeniem granicy przy wznoszeniu budowli lub innego urządzenia. Do wyjątków tych należy także służebność przesyłu, ale dopiero od 3 sierpnia 2008 r. Natomiast w okresie pomiędzy 1 stycznia 1965 r. i 3 sierpnia 2008 r. dopuszczalne było wyłącznie ustanowienie służebności gruntowych i osobistych na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. Dlatego do 3 sierpnia 2008 r. nie można było zasiedzieć służebności przesyłu, gdyż taka służebność nie istniała w dawniejszych przepisach. W uzasadnieniu omawianego postanowienia Sąd Najwyższy przytacza kilka orzeczeń wyrażających pogląd, że „przed dniem 3 sierpnia 2008 r. możliwe było nabycie przez zasiedzenie służebności o treści odpowiadającej służebności przesyłu, ustanawianej nie na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości władnącej, bo tej w ogóle nie należy identyfikować, ale bezpośrednio na rzecz Skarbu Państwa (do 31 stycznia 1989 r.) albo przedsiębiorcy przesyłowego (od 1 lutego 1989 r.)”. Jednocześnie jednak SN wskazuje, że należy odróżniać od siebie dwie podobne instytucje prawne – służebność przesyłu (art. 305¹ –305⁴ k.c.) oraz służebność gruntową o treści odpowiadającej służebności przesyłu, mimo że obie mają podobną treść oraz pełnią te same funkcje (por. postanowienie SN z 23 października 2013 r., IV CSK 30/2013).

W odniesieniu do służebności gruntowej wyjątek od zasady nabycia prawa w drodze egzekucji bez obciążeń przewiduje przepis art. 1001 k.p.c.

Zagadnienie prawne jako okoliczność uzasadniająca przyjęcie do rozpoznania skargi kasacyjnej

Zawsze przydatne dla praktyków jest powtarzanie wymogów, jakie Sąd Najwyższy stawia skargom kasacyjnym. Postanowienie Sądu Najwyższego z 11 września 2014 r. (V CSK 66/2014) odnosi się do przepisu art. 398⁹ § 1 pkt 1 k.p.c. Formułowane w skargach zagadnienie prawne jako okoliczność uzasadniająca przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania powinno odwoływać się w sposób generalny i abstrakcyjny do treści przepisu, który nie podlega jednoznacznej wykładni, natomiast nie może mieć charakteru kazuistycznego i służyć uzyskaniu przez skarżącego odpowiedzi odnośnie do kwalifikacji prawnej pewnych szczegółowych elementów podstawy faktycznej zaskarżonego rozstrzygnięcia. Należy je formułować w taki sposób, aby Sąd Najwyższy mógł udzielić odpowiedzi generalnej, oderwanej od okoliczności konkretnej sprawy.

Powołanie się na tę przesłankę wymaga także przytoczenia argumentów wskazujących na rozbieżne oceny prawne, lub możliwość takich ocen w kontekście przepisów prawnych, w związku z którymi zagadnienie zostało sformułowane. W praktyce pełnomocnicy powinni albo przytoczyć na przykład sprzeczne poglądy doktryny, albo wskazać, że dane zagadnienie nie było dotychczas rozstrzygnięte w literaturze ani w orzecznictwie.

Wyłączenie sędziego, przeszkoda do rozpoznania sprawy (art. 44 k.p.c.)

Uchwała Sądu Najwyższego z 11 września 2014 r. (III CZP 66/2014, Biuletyn SN 2014, poz. 9) stwierdza, że wniesienie pozwu o naprawienie szkody wyrządzonej przez wydanie  orzeczenia do sądu, który wydał to orzeczenie, nie stwarza przeszkody przewidzianej w art. 44 k.p.c. Uzasadnienie uchwały warte jest lektury ze względu na przytoczone w nim orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące standardów bezstronności sędziego i instytucji wyłączenia sędziego.

Reprezentowanie w procesie Skarbu Państwa przez adwokata lub radcę prawnego

U podstaw omawianego orzeczenia leżał następujący stan faktyczny: w sprawie o zasiedzenie skargę kasacyjną w imieniu Skarbu Państwa – Nadleśnictwa wniósł radca prawny. Sąd Najwyższy skargę odrzucił. Zgodnie z art. 67 § 2 zdanie drugie k.p.c. czynności procesowe za Skarb Państwa podejmuje Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa w zakresie określonym ustawą o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa. Ustawa statuuje obowiązek zastępstwa procesowego Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną. Jedyny wyjątek od tej zasady znajduje się w przepisie art. 8b ust. 5 u.p.g.s.p., jednakże w sprawie nie miał on zastosowania. Zatem w sprawach, w których obowiązuje wyłączne zastępstwo Skarbu Państwa przez Prokuratorię Generalną, nie jest dopuszczalne zastępowanie go przez jakikolwiek inny podmiot. Obejmuje to także czynności związane z postępowaniem przed Sądem Najwyższym, podejmowane przed sądem niższej instancji, takie jak wniesienie skargi kasacyjnej. W takim wypadku podmiot statio fisci Skarbu Państwa, reprezentowany przez radcę prawnego lub adwokata, pozbawiony jest zdolności postulacyjnej w procesie (postanowienie SN z 4 września 2014 r., II CSK 616/2013).

Wniesienie niedopuszczalnego środka odwoławczego a wynagrodzenie pełnomocnika z urzędu

Wniesienie niedopuszczalnej skargi nie jest udzieleniem pomocy prawnej i nie uzasadnia przyznania od Skarbu Państwa wynagrodzenia ustanowionemu przez sąd pełnomocnikowi. Przez niedopuszczalny środek odwoławczy SN rozumie także skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia wniesioną po upływie dwuletniego terminu (postanowienie SN z 27 sierpnia 2014 r., III CNP 5/2014). Postanowienie kontynuuje dotychczasową linię orzeczniczą.