*KZS 2011, z. 7–8, poz. 70.

T eza glosowanego wyroku brzmi:

Treść art. 345 k.p.k. należy wykładać w powiązaniu z celami postępowania przygotowawczego określonymi w art. 297 § 1 k.p.k. Zmiany art. 297 § 1 k.p.k. dokonane przez art. 2 pkt 7 ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. (Dz.U. nr 206, poz. 1589) (nowela listopadowa) z jednej strony stworzyły możliwość skrócenia postępowania przygotowawczego, z drugiej zaś ograniczyły sądowi możliwość zwrotu sprawy przed rozprawą do uzupełnienia dochodzenia lub śledztwa przy dostrzeżonych brakach dowodowych.

1. Teza glosowanego orzeczenia zasługuje – de lege lata – na aprobatę, jednakże wymaga pewnego uściślenia. Rozstrzygnięty w glosowanym postanowieniu problem ograniczenia sądowi możliwości zwrotu sprawy przed rozprawą do uzupełnienia dochodzenia lub śledztwa zasługuje na wnikliwszą analizę, uzasadnienie wypowiedzianej tezy jest bowiem bardzo ogólne.

Problem, przed którym stanął Sąd Apelacyjny, pojawił się w związku z postanowieniem z 27 maja 2010 r. Sądu Okręgowego W. P. w W., który zwrócił sprawę prokuratorowi w celu usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego, szczegółowo opisanych w tenorze zaskarżonego postanowienia, gdyż dokonanie niezbędnych w tym zakresie czynności przez sąd powodowałoby znaczne trudności. Na postanowienie to, na podstawie art. 425 § 2, art. 427 § 1 i art. 438 pkt 2 k.p.k., zażalenie złożył prokurator, zaskarżając je w całości. Zarzucił mu obrazę przepisów art. 345 § 1 k.p.k., polegającą na błędnym przyjęciu, że w niniejszej sprawie zachodzą przesłanki skutkujące koniecznością przekazania sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego, i wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz przekazanie sprawy do prowadzenia przez Sąd Okręgowy W. P. w W.

Sąd Apelacyjny w W., postanowieniem z 6 lipca 2010 r. w sprawie przeciwko E. P. oskarżonej o przestępstwo z art. 284 § 2 w zw. z art. 294 § 1 w zw. z art. 12 k.k., po rozpoznaniu zażalenia wniesionego przez prokuratora na postanowienie Sądu Okręgowego W. P. w W. postanowił uchylić zaskarżone postanowienie i przekazać sprawę Sądowi Okręgowemu W. P. w W. do dalszego rozpoznania. Zdaniem Sądu Apelacyjnego rację ma prokurator, twierdząc w uzasadnieniu zażalenia, że w rozpoznawanej sprawie nie zachodzi konieczność poszukiwania dowodów, a jedynie ewentualnego uzupełnienia postępowania dowodowego przez sąd, które nie wymaga jednak wdrażania skomplikowanych czynności poszukiwawczych (weryfikacji historii operacji dokonywanych na rachunkach E. P. o numerach i w czasie wskazanym w tenorze zaskarżonego postanowienia). Może uczynić to sąd na rozprawie bądź też sąd przy pomocy biegłego określonej specjalności, działającego na zlecenie sądu. Sąd Apelacyjny wskazał, że nie sposób zgodzić się z rozważaniami sądu pierwszej instancji zawartymi w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia, iż „zachodzi konieczność weryfikacji wyjaśnień oskarżonej także w zakresie udziału w tym procederze innych osób”. Sąd meriti, zgodnie z zasadą skargowości wyrażoną w art. 14 k.p.k., z zasady nie może wykraczać poza granice postępowania sądowego określone przez prokuratora w akcie oskarżenia, chyba że ustawa wyjątkowo na to zezwala.

2. Refleksje nad przytoczoną powyżej tezą oraz jej uzasadnieniem rozpocząć należy od uwagi, że Sąd Apelacyjny w postanowieniu pokusił się o kilka stwierdzeń dotyczących wzajemnych relacji między art. 297 § 1 k.p.k. a zakresem instytucji określonej w art. 345 k.p.k.

Przepis art. 345 k.p.k. wyraźnie akcentuje dwa elementy: „zwłaszcza potrzebę poszukiwania dowodów” oraz „dokonanie niezbędnych czynności przez sąd powodowałoby znaczne trudności”. Oznacza to, że także zwrot sprawy prokuratorowi w ramach wstępnej kontroli aktu oskarżenia na podstawie art. 345 k.p.k. może nastąpić wyłącznie wtedy, gdy istotne braki postępowania przygotowawczego są tak trudne do usunięcia przez sąd, że musiałby on poszukiwać dowodów, co jest zadaniem organów ścigania.

Treść art. 345 k.p.k. wykładać należy w powiązaniu z celami postępowania przygotowawczego określonymi w art. 297 § 1 k.p.k. Kodeks postępowania karnego z 1997 r. do nowelizacji z 29 marca 2007 r. (Dz.U. nr 64, poz. 432), zwanej dalej nowelizacją marcową, nie wymagał „wszechstronnego” wyjaśnienia okoliczności sprawy, a jedynie „wyjaśnienia okoliczności sprawy, w tym ustalenia osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody”. Pierwotne brzmienie przepisu art. 345 k.p.k. wymagało jedynie zebrania, zabezpieczenia oraz „w niezbędnym zakresie utrwalenia dowodów dla sądu”. Sytuacja ta uległa zmianie po nowelizacji marcowej. Jednym z celów postępowania przygotowawczego było „wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy”. Oznaczało to konieczność dla organów ścigania dotarcia, i to na etapie postępowania przygotowawczego, do każdego istotnego dla sprawy dowodu i zabezpieczenia go w formie procesowej. Powyższe z jednej strony skutkowało wydłużeniem postępowania przygotowawczego, z drugiej stwarzało sądowi szersze możliwości zwrotu sprawy przed rozprawą do uzupełnienia dochodzenia lub śledztwa przy dostrzeżonych brakach dowodowych. Przepis art. 297 § 1 k.p.k. ponownie został znowelizowany przez art. 2 pkt 7 ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. (Dz.U. nr 206, poz. 1589), zmieniającej art. 297 § 1 z dniem 8 czerwca 2010 r. (zwanej dalej nowelą listopadową). Ustawodawca określił, że celem postępowania przygotowawczego jest jedynie wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody (§ 1 pkt 3), oraz zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu (pkt 4 tego przepisu).

Ze zmiany art. 297 § 1 k.p.k. dokonanej nowelą listopadową wynika, że z § 1 tego przepisu w jego pkt 4 wyeliminowano wyrażenie „wszechstronne”. Z kolei w § 1 pkt 5 noweli listopadowej zrezygnowano z obowiązku takiego zebrania, zabezpieczenia i utrwalenia w postępowaniu przygotowawczym dowodów dla sądu, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło na pierwszej rozprawie głównej. W tym zakresie poprzestano na obowiązku utrwalenia dowodów dla sądu w niezbędnym zakresie, co pozostaje w związku z możliwościami ograniczenia postępowania dowodowego (art. 325h i art. 335 § 2 k.p.k.).

Wymóg zebrania, zabezpieczenia i w niezbędnym zakresie utrwalenia dowodów dla sądu jest celem śledztwa i dochodzenia. Oznacza to obowiązek organów ścigania dotarcia na etapie postępowania przygotowawczego do istotnego dla sprawy dowodu i zabezpieczenia go w procesowej formie, aby sąd nie musiał poszukiwać go i docierać do niego.

3. Odnosząc powyższe uwagi do przedmiotowej sprawy, należy dojść do wniosku, że Sąd Apelacyjny słusznie stwierdził, iż unormowanie przyjęte w art. 345 k.p.k. należy interpretować w powiązaniu z celami postępowania przygotowawczego określonymi w art. 297 § 1 k.p.k. Dokonane na przestrzeni ostatnich kilku lat zmiany treści art. 297 § 1 k.p.k. nie tylko zmieniły zakres instytucji zwrotu sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia śledztwa lub dochodzenia, ale miały zasadniczy wpływ na model postępowania przygotowawczego, a w konsekwencji również postępowania jurysdykcyjnego. Problematyka postępowania przygotowawczego, w tym jego modeli, była wielokrotnie przedmiotem zainteresowania doktryny. Termin „model” pojawia się w literaturze w kontekście odmiennych rozwiązań prawnych w zakresie kształtu postępowania przygotowawczegoS. Waltoś, Model postępowania przygotowawczego na tle prawnoporównawczym, Warszawa 1968, s. 7; C. Kulesza, Sędzia śledczy w modelu postępowania przygotowawczego na tle prawnoporównawczym, Białystok 1991, s. 15; A. Kaftal, Model postępowania przygotowawczego de lege ferenda, Warszawa 1987, s. 2.. Jak podnosi S. WaltośS. Waltoś, Model postępowania, s. 9; por. M. Lipczyńska, Model postępowania kontrolnego z k.p.k. 1969, PiP 1971, nr 2, s. 298., doktryna operuje również innym terminem, uznawanym niekiedy za synonim pojęcia „model”. Także słowniki języka polskiego wskazują różne definicje terminu modelM. Szymczak, Słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 1994, s. 199; S. Dubisz, Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 2003, s. 900; J. Miodek, Słownik ojczyzny polszczyzny, Wrocław 2002, s. 427., począwszy od znaczenia ogólnego, poprzez ekonomiczneTermin „model” w znaczeniu ekonomicznym – modele ekonomiczne – oznacza hipotetyczną konstrukcję myślową obejmującą układ założeń przyjętych w ekonomii politycznej dla uchwycenia najistotniejszych cech i zależności występujących w danym procesie ekonomicznym (M. Szymczak, Słownik, t. 2, s. 199). i matematyczneTermin „model” w znaczeniu matematycznym – modele matematyczne – oznacza zależności opisujące wyidealizowane zjawiska fizyczne lub ekonomiczne; przyrządy matematyczne służące do rozwiązywania albo do ilustracji tych zależności, a także interpretacje różnych pojęć i teorii matematycznych (M. Szymczak, Słownik, t. 2, s. 199)., na technicznymTermin „model” w znaczeniu technicznym oznacza: a) próbny egzemplarz jakiejś serii wyrobów technicznych, prototyp; b) konstrukcję, schemat lub opis ukazujący działanie, budowę, cechy, zależności jakiegoś zjawiska lub obiektu; c) przedmiot będący kopią czegoś, wykonany zwykle w mniejszych rozmiarach; d) przedmiot służący do sporządzania form odlewniczych, wykonany najczęściej z drewna lub metalu (S. Dubisz, Uniwersalny słownik, t. 2, s. 900). skończywszy. Dla potrzeb przedmiotowej glosy znaczenie będzie miała interpretacja ogólna. Model oznacza wzór, zgodnie z którym coś jest lub ma być wykonaneM. Szymczak oraz S. Dubisz wskazują również inne znaczenia terminu „model”: a) typ lub fason czegoś; b) typowy dla jakiegoś okresu, miejsca lub jakiejś grupy i potem naśladowany sposób realizacji czegoś; c) osoba pozująca artyście do obrazu, zdjęcia; d) mężczyzna prezentujący ubiory na pokazach mody; e) osoba, która śmieszy lub szokuje swoim zachowaniem lub ubiorem (S. Dubisz, Uniwersalny słownik, t. 2, s. 900; M. Szymczak, Słownik, t. 2, s. 199).. S. Waltoś uznaje, że jest to każdy zespół podstawowych elementów pewnego układu, pozwalających na odróżnienie go od innych układówS. Waltoś, Model postępowania, s. 9.. Odniesienie pojęcia „model” do postępowania przygotowawczego wskazuje, że mamy do czynienia z układem stworzonym przez ustawodawcę – w przypadku postępowania karnego kontynentalnego, lub wypracowanym przez praktykę – w przypadku anglosaskiego postępowania karnego. Model postępowania przygotowawczego zakłada istnienie pewnego wzorcowego układu. Jest określany przez prawo karne procesowe, przez system przepisów i kształtowanych przez nie norm. Model postępowania przygotowawczego może zostać określony poprzez  jego cele. Te z kolei powinny być rozpatrywane na tle zasad regulujących dane postępowanie karne. Przyjęcie przez ustawodawcę, czy też wypracowanie przez praktyków, danego modelu postępowania przygotowawczego jest kompromisem uwzględniającym wiele potrzeb organów ścigania oraz wymiaru sprawiedliwości. Charakteryzując modele postępowania przygotowawczego, uwzględnić należy problem zagwarantowania praw obywatelskich nie tylko osób, przeciwko którym toczy się postępowanie, ale również osób pokrzywdzonych przestępstwem.

Szybkość postępowania przygotowawczego w największym zakresie może zagwarantować zasada śledcza, ale trudno wyobrazić sobie respektowanie praw podejrzanego bez wprowadzenia przynajmniej w ograniczonym zakresie zasady kontradyktoryjności. Postępowanie przygotowawcze jest kompromisem między zasadą śledczą a zasadą kontradyktoryjności. Jak każdy kompromis, rozwiązanie takie nie może zadowalać wszystkichA. Taracha, Kontradyktoryjność w postępowaniu przygotowawczym, (w:) T. Bojarski (red.), Problemy ewolucji prawa karnego, Lublin 1990, s. 118. Już w 1912 r. J. Paygert tak widział główne problemy modelu postępowania przygotowawczego: „dyskusje reformatorskie dotyczą dwu kwestii:

1) czy należy zachować śledztwo sądowe, czy też należy zastąpić je śledztwem partyjnym (prokuratorskim),

2) jak należy ukształtować śledztwo wstępne: czy należy zatrzymać dzisiejszą formę inkwizycyjną dla śledztwa wstępnego (pisemność i tajność), czy też nadać mu formę akkuzatoryjną (ustności i jawności) – a nawet formę kontradyktoryjną”Tamże; J. Paygert, Kilka uwag w kwestii śledztwa wstępnego ze szczególnym uwzględnieniem sprawy aresztu śledczego, cz. I, Reforma śledztwa wstępnego, Lwów 1912, s. 41..

Ta ostatnia forma w postępowaniu przygotowawczym nie może znaleźć pełnej realizacji, ponieważ na tym etapie nie dochodzi do zupełnego rozdzielenia funkcji procesowych. O modelu postępowania przygotowawczego decydują również gwarancje procesowe stron w kontekście zasady kontradyktoryjności, czy wreszcie stosunek tego etapu postępowania do rozprawy sądowej. Stosunek ten może ukształtować się dwojako. Po pierwsze, można stworzyć drastyczne restrykcje dotyczące gromadzenia materiału dowodowego z postępowania przygotowawczego. Po drugie, można gwarantować odtwarzanie na rozprawie dokumentów procesowych z postępowania przygotowawczego. Wówczas rozprawa staje się reprodukcją postępowania przygotowawczego.

Postępowanie przygotowawcze, jako jeden z etapów postępowania karnego, realizuje zadania, które stoją przed całym postępowaniem karnym, jak i cele właściwe tylko temu postępowaniuP. Hofmański (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz do artykułów 297–467, t. II, Warszawa 2011, s. 14.. W doktrynie wskazuje się cel generalny oraz cele szczególneK. T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2012, s. 641.. Generalnym celem jest wyjaśnienie, czy istnieje podstawa do wniesienia aktu oskarżenia w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego. Cele szczególne zostały sformułowane w art. 297 § 1 i 2 k.p.k. Warunkują również przyjęty przez ustawodawcę model postępowania przygotowawczego, który ma nie tylko służyć zebraniu danych dla oskarżyciela, ale także stanowić podstawę orzekania przez sąd.

Obecnie obowiązujący kształt postępowania przygotowawczego jest konsekwencją wyboru przez kodyfikatorów jednego z dwóch modeli postępowaniaT. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, s. 628; por. S. Waltoś, Model postępowania, s. 7; C. Kulesza, Sędzia śledczy, s. 15; A. Kaftal, Model postępowania, s. 2.. Pierwszy z nich zakłada, że zasadniczym celem tego etapu jest wszechstronne wyjaśnienie sprawy i zebranie, również na użytek sądu, materiału dowodowego. Powoduje to, że na rozprawie w sądzie pierwszej instancji w znacznej mierze przeprowadzane  są te same dowody, które zgromadziły organy postępowania przygotowawczego. Wykorzystanie przez sąd materiału dowodowego zebranego w postępowaniu przygotowawczym staje się szczególnie wyraziste w przypadku czynności o charakterze niepowtarzalnym. Znaczenie czynności dokonywanych w ramach takiego postępowania przygotowawczego jest duże. Wynika to z faktu, że zgromadzony materiał dowodowy będzie służył również sądowi, może zostać ujawniony na rozprawie i będzie mógł stanowić podstawę faktyczną zapadłego orzeczenia. Nowelizacja marcowa potwierdziła prymat postępowania przygotowawczego nad rozprawą główną, stanowiąc, że celem tego pierwszego jest: „wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy” oraz pełne „zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów dla sądu”. Nałożenie na postępowanie przygotowawcze obowiązku wszechstronnego i wyczerpującego wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy wraz z utrwalaniem materiału dowodowego na użytek postępowania sądowego przedłuża czas trwania postępowania przygotowawczego, opóźniając wniesienie aktu oskarżenia. W żadnym ze współczesnych modeli postępowania przygotowawczego (anglosaski, francuski, niemiecki) ustalenia postępowania przygotowawczego nie odgrywają tak istotnej roli, jak w PolsceP. Kruszyński, M. Warchoł, Pozycja sędziego śledczego na tle modeli postępowania przygotowawczego (cz. I), „Palestra” 2008, nr 3–4, s. 50..

Drugi model przewiduje, że wstępny etap procesu ograniczy się do zbadania sprawy w zakresie, w jakim umożliwi to uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy podejrzenie popełnienia przestępstwa jest uzasadnione oraz kogo należy postawić w stan oskarżenia. Tak ukształtowane postępowanie służy oskarżycielowi. Nowelizacja listopadowa zwolniła organy dochodzenia i śledztwa z obowiązku wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności sprawy oraz pełnego utrwalenia dowodów. Brak obowiązku „wszechstronnego” wyjaśnienia sprawy nie oznacza, że można zrezygnować z wyjaśnienia pewnych istotnych okoliczności, a tym samym ograniczyć czynności dowodowe w dochodzeniu do ustalenia, czy zachodzą wystarczające podstawy do wniesienia aktu oskarżenia lub innego zakończenia postępowania (art. 319 k.p.k.)S. Waltoś, Pragmatyczne wątki wielkiej nowelizacji procesu karnego, (w:) A. Marek (red.), Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywność. Księga Pamiątkowa Profesora Andrzeja Bulsiewicza, Toruń 2004, s. 415.. Zmianę tę należy ocenić pozytywnie, ponieważ postępowanie przygotowawcze nie powinno niepotrzebnie powielać czynności dowodowych na rozprawie ani też ich zastępować. Obowiązek wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności sprawy może również prowadzić do przewlekłości postępowania.

Ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustawDz.U. z 25 października 2013 r. poz. 1247. zakłada utrzymanie dotychczasowej treści art. 297 pkt 4 i zmianę art. 297 pkt 5, który będzie stanowił, że celem postępowania przygotowawczego jest „zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów w zakresie niezbędnym do stwierdzenia zasadności wniesienia aktu oskarżenia albo innego zakończenia postępowania, jak również do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodów i przeprowadzenie ich przed sądem”. Nie zmienia to dotychczasowego zakresu czynności dowodowych w postępowaniu przygotowawczym, a jedynie podkreśla fakt, że w kontradyktoryjnym procesie obowiązek dowodzenia na rozprawie spoczywa przede wszystkim na stronach, a nie na sądzieStanowisko Komisji wobec uwag zgłoszonych w toku konsultacji resortowych, międzyresortowych i społecznych do przygotowanego przez Komisję Projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego i niektórych innych ustaw, www.ms.gov.pl, s. 8–9.. Postępowanie przygotowawcze powinno dążyć do określenia, czy istnieje wystarczająca podstawa do wniesienia aktu oskarżenia. Jak słusznie wskazuje J. Grajewski, zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów może być wprawdzie ograniczone do ustalenia, czy zachodzą wystarczające podstawy do wniesienia aktu oskarżenia lub innego zakończenia postępowania, jednak nie oznacza to rezygnacji z realnych możliwości dowodowych pojawiających się w postępowaniu, zwłaszcza wówczas, gdy zebrane dotychczas dowody nie są jednoznaczne oraz gdy istnieje obawa, że określonej czynności nie będzie można powtórzyćJ. Grajewski (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, tom II, Kraków 2006, s. 825..

Należy rozważyć, czy celem postępowania przygotowawczego nie powinno być tylko przygotowanie dla oskarżyciela materiału dowodowego służącego do wniesienia aktu oskarżenia i popierania go przed sądem lub też zaprzestanie ścigania. Istota postępowania przygotowawczego sprowadzałaby się do ustalenia, czy popełniony został czyn zabroniony, czy stanowi on przestępstwo, do wykrycia sprawcy i – jeśli zgromadzony materiał dowodowy pozwoliłby na to – skierowania aktu oskarżenia.

Zdaniem członków Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego: „Wadą obecnego modelu postępowania w sprawach karnych jest to, że z jednej strony w toku postępowania przygotowawczego zmierza się do możliwie wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności sprawy i zabezpieczenia w możliwie szerokim zakresie dowodów dla sądu, z drugiej zaś całe postępowanie dowodowe powtarzane jest w toku postępowania sądowego”P. Hofmański, Proces karny w perspektywie zmian proponowanych przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego, (w:) P. Hofmański (red.), Kluczowe problemy procesu karnego, Warszawa 2011, s. 33.. Stąd propozycja ograniczenia postępowania dowodowego prowadzonego na etapie postępowania przygotowawczego oraz zwiększenia kontradyktoryjności postępowania sądowego wraz z jednoczesnym ograniczeniem odczytywania dokumentów wyłącznie do przypadków, gdy wniosła o to strona, która nie miała możliwości zapoznania się z ich treścią.

4. Reasumując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że art. 297 § 1 k.p.k. ma zasadnicze znaczenie dla modelu postępowania przygotowawczego, jaki wybiera ustawodawca. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat kształt postępowania przygotowawczego ulegał zasadniczym zmianom (począwszy od tzw. dochodzenia zapiskowego, po model wprowadzony nowelizacją marcową), czego zawsze wyrazem był przepis statuujący cele tego etapu postępowania karnego. Jego treść w ostatnich latach była (zbyt) często zmieniana, co w konsekwencji wpływało na inne instytucje procesu karnego, w tym m.in. instytucję zwrotu sprawy prokuratorowi przed rozprawą do uzupełnienia dochodzenia lub śledztwa przy dostrzeżonych brakach dowodowych.