Ś wiadczenie przez adwokata pomocy prawnej z urzędu w okręgu sądu rejonowego, w którym adwokat ten ma filię swojej kancelarii, budzi dużo emocji w środowisku adwokackim. Adwokaci, którzy posiadają siedzibę kancelarii adwokackiej w danym okręgu sądu rejonowego, często sprzeciwiają się świadczeniu pomocy prawnej przez kolegów, posiadających w okręgu tego sądu jedynie filię kancelarii adwokackiej. Problem szczególnie zauważalny jest w mniejszych miastach, gdzie ma niewątpliwie podłoże ekonomiczne. Władze izby adwokackiej, do której należy autor, wystosowały pismo do sądów pokrywających się zasięgiem terytorialnym z izbą, zalecając wyznaczanie spraw z urzędu w okręgu danego sądu rejonowego tylko tym adwokatom, którzy w okręgu tego sądu wyznaczyli swoją siedzibę zawodową. Na wstępie należy wyjaśnić, że w momencie pisania niniejszego artykułu:

1. autor posiada filię kancelarii adwokackiej w okręgu sądu rejonowego, w którym nie ma wyznaczonej siedziby zawodowej,
2. w okręgu sądu rejonowego, w którym autor ma wyznaczoną siedzibę zawodową, działa natomiast kilku adwokatów w ramach filii kancelarii adwokackich.

Zaznaczenia wymaga także, że autor będzie posługiwał się jedynie pojęciem filii, gdyż ta forma działalności występuje jeszcze znacznie częściej niż oddziały spółek, przy założeniu jednak, że rozważania dotyczące filii kancelarii adwokackich można odnieść w zakresie dopuszczalności świadczenia pomocy prawnej z urzędu także do oddziałów spółek. Problem powstał, kiedy uchwałą nr 54/2009 Naczelnej Rady Adwokackiej, z 12 września 2009 r. w sprawie „Regulaminu wykonywania zawodu adwokata w kancelarii indywidualnej lub spółkach”Uchwała nr 54/2009 Naczelnej Rady Adwokackiej z 12 września 2009 r. w sprawie „Regulaminu wykonywania zawodu adwokata w kancelarii indywidualnej lub spółkach”, uchwalona na podstawie art. 58 pkt 12 lit. h) i k) ustawy z 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. nr 146, poz. 1188 ze zm.). (dalej: regulamin), która weszła w życie z dniem 31 października 2009 r., zliberalizowane zostały zasady tworzenia filii kancelarii adwokackiej. Przed wejściem  w życie regulaminu, aby założyć filię kancelarii adwokackiej, należało uzyskać zgodę okręgowej rady adwokackiej – autor zna jeden taki przypadek, gdy trzech adwokatów uzyskało wówczas zgodę na założenie filii, zresztą w miejscowości, w której mieli również siedziby swoich kancelarii. Obecnie, stosownie do § 1 ust. 13 regulaminu, o rozpoczęciu działalności filii kancelarii adwokackiej jedynie zawiadamia się okręgową radę adwokacką właściwą ze względu na siedzibę zawodową adwokata, w której adwokat wykonuje zawód, oraz okręgową radę adwokacką właściwą ze względu na miejsce działania filii (jeśli oczywiście, co ma miejsce najczęściej, nie jest to ta sama okręgowa rada adwokacka – wówczas wystarczy jedno zawiadomienie w terminie siedmiu dni od dnia utworzenia filii – § 1 ust. 10 w zw. z § 1 ust. 13 zd. 2 regulaminu). Zmiana w tym zakresie była odpowiedzią na potrzeby rozwoju kancelarii adwokackich – w większych miastach w formie oddziałów spółek (najczęściej spółki partnerskiej), w mniejszych – w formie filii kancelarii indywidualnych. Należy podkreślić, że wykonywanie zawodu adwokata w siedzibie kancelarii nie powinno zasadniczo różnić się od sposobu wykonywania zawodu adwokata w filii. Mam tu na myśli sposób organizacji i zabezpieczenia lokalu (w tym poniesienie kosztów jego kupna lub wynajmu), przechowywanie dokumentacji, oznaczenie godzin przyjęć klientów. Prawidłowość działań adwokata w tym zakresie podlega kontroli wizytatorów. Nie jest to zatem z założenia jakaś prowizoryczna forma działalności. Niestety praktyka pokazuje, że nie zawsze tak jest – zdarza się, że adwokaci, tworząc filię swojej kancelarii, nastawiają się w ramach jej funkcjonowania jedynie na otrzymanie spraw z urzędu. Nie jest to oczywiście działanie prawidłowe w tym sensie, że założeniem zmian w regulaminie, mającym przecież delegację ustawową, był wszechstronny rozwój kancelarii adwokackich, a nie umożliwienie poszerzenia działalności jedynie w ramach świadczenia pomocy prawnej z urzędu. Osią sporu jest rozumienie art. 21 ust. 3 zd. 1 ustawy Prawo o adwokaturze (dalej: ustawa), zgodnie z którym „adwokat świadczy pomoc prawną z urzędu w okręgu sądu rejonowego, w którym wyznaczył swoją siedzibę zawodową”. Adwokaci odmawiający prawa świadczenia pomocy prawnej z urzędu w okręgu sądu rejonowego kolegom, którzy w okręgu tego sądu mają jedynie filię swojej kancelarii, argumentują, że przepis ten ogranicza świadczenie pomocy prawnej z urzędu w okręgu sądu rejonowego jedynie do adwokatów, którzy wyznaczyli w okręgu tym swoją siedzibę zawodową. Zwolennicy poglądu przeciwnego wskazują natomiast, że dyspozycja powyższego artykułu nie zakazuje świadczenia pomocy prawnej z urzędu adwokatom prowadzącym w okręgu danego sądu rejonowego działalność jedynie w formie filii kancelarii adwokackiej. Nie jest tajemnicą, że szczególnie w mniejszych miejscowościach sprawy z urzędu traktowane są przez adwokatów jako przywilej – gwarantują wyznaczenie adwokata z listy oraz otrzymanie (choć nieraz po kilku latach) wynagrodzenia adwokackiego. Błędem jest jednak ocenianie spraw z urzędu pod kątem ekonomicznym, nie można bowiem interpretować tego przepisu w zależności od interesu ekonomicznego danego adwokata. Pod względem prawnym świadczenie pomocy prawnej z urzędu nie jest bowiem przywilejem, lecz obowiązkiem adwokata. Adwokat mający kancelarię w dużym mieście i specjalizujący się w obsłudze podmiotów gospodarczych może w ogóle nie być zainteresowany powierzeniem mu funkcji obrońcy z urzędu w sprawie karnej, a mimo to jest zobowiązany do świadczenia pomocy prawnej z urzędu w tej sprawie. Artykuł 21 ust. 3 zd. 1 ustawy oznacza, że adwokat nie może uchylić się, pod rygorem odpowiedzialności dyscyplinarnej, od przyjęcia sprawy z urzędu w okręgu sądu rejonowego, w którym posiada siedzibę zawodową. Przepis ten nie oznacza natomiast, że adwokat, który w tym okręgu sądu posiada filię swojej kancelarii, nie może świadczyć pomocy prawnej z urzędu. Nie można już tego jednak ujmować w kategoriach obowiązku. W przypadku gdy adwokat, który posiada filię kancelarii adwokackiej, złoży do sądu oświadczenie o gotowości świadczenia pomocy prawnej z urzędu, może otrzymywać i prowadzić sprawy z urzędu oraz uczestniczyć w dyżurach adwokackich. Nie można jednak na takiego adwokata nałożyć obowiązku świadczenia pomocy prawnej z urzędu, gdyż taki spoczywa wyłącznie na adwokatach mających w okręgu sądu rejonowego wyznaczoną siedzibę. W praktyce spotyka się sporo odstępstw od art. 21 ust. 3 zd. 1 ustawy, a to:

• wyznaczanie przez sąd okręgowy (wydział penitencjarny) w celu świadczenia pomocy prawnej z urzędu adwokata działającego w okręgu sądu rejonowego, w którym znajduje się zakład karny (areszt śledczy), w którym odbędzie się posiedzenie sądu;
• wyznaczenie przez sąd (zaproponowanego najczęściej przez okręgową radę adwokacką lub dziekana w porozumieniu z danym adwokatem) adwokata działającego poza okręgiem danego sądu rejonowego, w sytuacji gdy stroną w sprawie jest miejscowy adwokat i wszyscy wykonujący zawód w okręgu tego sądu wnieśli o zwolnienie z obowiązku świadczenia pomocy prawnej z urzędu dla drugiej strony;
• wyznaczenie przez sąd okręgowy adwokata w celu świadczenia pomocy prawnej z urzędu w okręgu sądu rejonowego, w którym prokuratura prowadzi postępowanie przygotowawcze – zdarza się nawet, że sąd nie zwalnia takiego adwokata w momencie wpłynięcia aktu oskarżenia i jest on dalej zawiadamiany w sprawie, np. o posiedzeniu w przedmiocie tymczasowego aresztowania;
• udział w czynności wykonywanej w ramach pomocy prawnej przez inny sąd – w przypadku gdy adwokat nie złoży wniosku o wyznaczenie innego adwokata w celu uczestniczenia w tej czynności i sam weźmie w niej udział;
• wyznaczenie do sporządzenia skargi kasacyjnej lub kasacji adwokata, który prowadził sprawę do jej zakończenia w drugiej instancji i udział tego adwokata na rozprawie przed Sądem Najwyższym;
• wskazanie we wniosku o wyznaczenie adwokata w postępowaniu cywilnym konkretnego adwokata przez klienta (art. 117³ § 3 ustawy Kodeks postępowania cywilnegoUstawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. nr 43, poz. 296 ze zm.).). Gdyby natomiast stanąć na stanowisku, że tylko adwokat mający siedzibę kancelarii w okręgu sądu rejonowego może świadczyć pomoc prawną z urzędu w okręgu tego sądu, skutkowałoby to znacznym zamieszaniem proceduralnym, występowanie bowiem przed sądem drugiej instancji (ale jeszcze nie sporządzenie i wniesienie apelacji, które to czynności są czynnościami przed sądem pierwszej instancji) musiałoby wiązać się bardzo często ze zmianą adwokata. W uchwalonym przez Naczelną Radę Adwokacką projekcie nowej ustawy Prawo o adwokaturze obecny przepis art. 21 ust. 3 zd. 1 został zastąpiony art. 85 ust. 1, a jego treść została znacznie rozbudowana: „Adwokat świadczy pomoc prawną z urzędu w okręgu sądu rejonowego, w którym ma wyznaczoną siedzibę zawodową oraz w okręgu sądu rejonowego, w którym mieści się filia jego kancelarii lub oddział spółki. W przypadku, gdy w miejscowości, w której adwokat ma siedzibę, znajdują się okręgi kilku sądów rejonowych, adwokat  świadczy pomoc prawną z urzędu w okręgach wszystkich tych sądów rejonowych”Projekt uchwalony przez Naczelną Radę Adwokacką w dniu 22 września 2012 r.. W przypadku gdyby projekt w tym kształcie wszedł w życie, będzie to oznaczać, że pomoc prawna świadczona z urzędu będzie już obowiązkiem nie tylko adwokatów mających siedzibę zawodową w okręgu sądu rejonowego, lecz również adwokatów, którzy w tym okręgu posiadają filię swojej kancelarii. W celu uściślenia tego przepisu i wyeliminowania wątpliwości, które legły u podstaw omawianego sporu, zdanie drugie projektu nowej ustawy powinno przewidywać obowiązek świadczenia pomocy prawnej z urzędu przez adwokata w ramach filii kancelarii bądź oddziału spółki, w sytuacji gdy te formy działalności znajdują się w miejscowości, w której znajdują się okręgi kilku sądów rejonowych. W przeciwnym przypadku adwokat nie będzie miał obowiązku świadczyć pomocy prawnej z urzędu w ramach filii kancelarii bądź oddziału spółki w miejscowości, w której znajdują się okręgi kilku sądów rejonowych, w okręgach wszystkich tych sądów rejonowych. Będzie miał natomiast do tego prawo, a obowiązek – w takim przypadku – przypisany będzie jedynie do adwokatów mających w tej miejscowości siedzibę swojej kancelarii. Niezależnie od powyższej zmiany zasady świadczenia pomocy prawnej z urzędu powinny ulec dalszym przeobrażeniom. W mojej ocenie należy przede wszystkim zmienić:
• ustawę Kodeks postępowania karnegoUstawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r. nr 89, poz. 555 ze zm.)., poprzez umożliwienie stronie wskazania adwokata, który – po porozumieniu z nim – byłby wyznaczany jako jej obrońca bądź pełnomocnik, gdyż promowałoby to adwokatów lepiej wykonujących zawód;
• ustawę Kodeks postępowania w sprawach o wykroczeniaUstawa z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. nr 133, poz. 848 ze zm.)., poprzez uniemożliwienie sprawowania funkcji obrońcy w sprawach o wykroczenia radcom prawnym, gdyż jest to wyłom w zasadzie, że obrońcą może być wyłącznie adwokat, a znaczna przewaga, jaką ma w liczbie prowadzenia spraw obrończych adwokat nad radcą prawnym, skutkuje zasadniczo lepszym przygotowaniem tego pierwszego;
• ustawę Prawo o adwokaturze, poprzez wprowadzenie możliwości wypowiedzenia przez adwokata pełnomocnictwa w przypadku pomocy prawnej z urzędu oraz określenie rozpoczęcia biegu terminu złożenia środka zaskarżenia przez adwokata ustanowionego z urzędu od momentu doręczenia mu zawiadomienia o jego wyznaczeniu wraz z sentencją oraz uzasadnieniem tego orzeczenia – obie te zmiany zawiera projekt nowej ustawy, uchwalony przez Naczelną Radę Adwokacką (odpowiednio art. 82 ust. 3 oraz art. 85 ust. 3);
• rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzęduRozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. z 2002 r. nr 163, poz. 1348 ze zm.)., poprzez urealnienie stawek minimalnych, gdyż obecne są – w zdecydowanej większości – nieproporcjonalnie niskie w stosunku do nakładu pracy adwokata.