N a pytania:

1. Czy wierzytelność z tytułu wkładu pieniężnego wniesionego do spółki cywilnej przez jednego z małżonków ze środków należących do majątku wspólnego obojga podlega podziałowi w postępowaniu sądowym o podział majątku dorobkowego?;
2. a w razie odpowiedzi twierdzącej: co w dacie ustania wspólności stanowi majątek podlegający podziałowi?, Sąd Najwyższy w uchwale z 15 września 2004 r. odpowiedział tezą: „Wierzytelność z tytułu pokrycia wkładu jednego z małżonków w spółce cywilnej ze środków należących do majątku wspólnego podlega rozliczeniu na podstawie art. 45 k.r.o., stosowanego w drodze analogii”OSNC 2005, nr 9, poz. 152..

W uzasadnieniu odpowiedział na drugie pytanie, że: „W skład majątku wspólnego małżonków wchodzi wierzytelność o wypłatę konkretnej kwoty z osiągniętego przez spółkę zysku oraz jako dorobek, w rozumieniu art. 32 § 1 k.r.o., także konkretna suma pieniężna otrzymana (pobrana) tytułem zysku. Co do zasady małżonek ten będzie mógł żądać zwrotu połowy wartości środków, które zostały wniesione tytułem wkładu z majątku wspólnego, chyba że sąd ustalił inne udziały małżonków w majątku dorobkowym”, czyli nie wypłaty części niezbywalnego majątku wspólników, np. wkładu, lecz zwrotu przez małżonka wspólnika połowy pobranych z majątku wspólnego środków.

Sądy powołują się na tezę powyższej uchwały, ale czasami pomijają jej uzasadnienie, a w szczególności odpowiedź na drugie pytanie. W celu wyłączenia art. 33 pkt 3 k.r.o. i art. 196 k.c. przyjmują niekiedy np. dominującą rolę majątku wspólnego, powołują się na fikcję prawną albo przepisy k.h. oraz stwierdzają brak małżeńskiej umowy majątkowej, która wyłączałaby majątek łączny wspólników z majątku łącznego małżonków. W związku z tym należy zwrócić uwagę na cytowane poniżej rozważania prawne z tego uzasadnienia, które doprowadziły SN do podjęcia powyższej uchwały, czyli czytać tezę z uzasadnieniem. „Zawarcie przez jedno lub też oboje małżonków umowy spółki cywilnej  nie powoduje żadnych zmian w stosunkach majątkowych małżonków uregulowanych w dziale III k.r.o. Do składników, które małżonek wspólnik wniósł jako wkład do spółki cywilnej, znajdują od tej chwili zastosowanie wyłącznie przepisy o spółce, bez względu na to, czy przedmiot wkładu przynależał do majątku odrębnego małżonka wspólnika, czy też do majątku wspólnego małżonków. Określone prawo majątkowe nie może jednocześnie przynależeć do majątku spółki i do majątków osobistych lub majątku wspólnego małżonków wspólników. Majątek spółki podlega regulacji zawartej w kodeksie cywilnym (art. 860 do 875), a majątek wspólny małżonków regulacji zawartej w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (art. 31 i nast.). Majątek spółki, którym są wkłady i uzyskane dochody, jest de facto majątkiem wspólnym wszystkich wspólników. Rozwód jednego ze wspólników nie jest przyczyną rozwiązania spółki i podzielenia majątku wspólników. Dopóki trwa stosunek prawny spółki, dopóty wspólność łączna majątku wspólnego jest nienaruszona (art. 863 k.c.), w skład majątku wspólnego nie wchodzi więc żadna wierzytelność związana z majątkiem, jaki otrzyma wspólnik po rozwiązaniu i likwidacji spółki. Po rozwiązaniu SC z majątku pozostałego po zapłaceniu długów spółki zwraca się wspólnikom ich wkłady, stosując odpowiednio przepisy o zwrocie wkładów w razie wystąpienia wspólnika ze spółki, a pozostałą nadwyżkę wspólnego majątku dzieli się między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczyli w zyskach spółki (art. 875 k.c.)”.

Również w wielu orzeczeniach SN i literaturze podkreśla się odrębność majątku wspólników SC od majątku wspólnego małżonków i osobistego oraz niepodzielność tego majątku w trwającej spółce i wyklucza możliwość wypłaty małżonkowi niebędącemu wspólnikiem części majątku wspólników (np. wkładu, dochodów, rzeczy).

„Artykuł 863 k.c. ma charakter bezwzględny (ius cogens) i nie ma możliwości odmiennego ukształtowania stosunków majątkowych między wspólnikami. Rozporządzenie udziałem we wspólnym majątku wspólników czy w poszczególnych składnikach tego majątku jako czynność sprzeczna z ustawą (art 58 § 1 k.c.) jest nieważna i mogłaby skutkować żądanie – na podstawie art 410 k.c. – zwrotu nienależnego świadczenia, majątku”A. Malinowski, Spółka cywilna – instrukcja obsługi, Gdańsk 2007..

„Udział wspólnika w S.C. w majątku spółki jest niezbywalną wierzytelnością (art. 863 § 1 k.c.). Natomiast zbywalne będą wierzytelności, jakie będą mu przysługiwały wobec spółki z chwilą wystąpienia z niej lub rozwiązania jej. Zbywalne są również wierzytelności (roszczenia) wspólnika do spółki o wypłatę przysługującej mu części zysku oraz zwrot wydatków. Wkład do spółki zwraca się według wartości, jaki miał w chwili wniesienia (art. 871 § 1 k.c.)”Patrz: Kodeks cywilny. Komentarz do artykułów 535–1088, t. II, C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 1043..

„Jeżeli jeden z małżonków zawarł umowę spółki cywilnej z osobą trzecią, to tylko ten małżonek staje się wspólnikiem, zaś małżonek nie będący stroną umowy zajmuje w stosunku do wspólników pozycję osoby trzeciej [...] Tzw. udział małżonka-wspólnika we wspólnym majątku wspólników (art. 861 § 1 k.c.) nie jest objęty wspólnością majątkową małżonków. To samo dotyczy dochodów, które przypadają wszystkim wspólnikom łącznie, zaś w skład dorobku małżonków wchodzą zyski przypadające małżonkowi-wspólnikowi po ich podzialeG. Bieniek, Nieruchomość jako wkład w spółce cywilnej, „Nowy Przegląd Notarialny” 2000, nr 2, s. 5..

Pobrany zysk, jako dochód z innej działalności zarobkowej w rozumieniu art. 31 § 2 pkt 1, należy do majątku wspólnego wspólnika spółki cywilnej i jego małżonka”H. Ciepła, Małżeńskie ustroje majątkowe po zmianie przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, materiał szkoleniowy, http://oirpkoszalin.pl/doc/material_szkol_ustroje_majatkowe.doc, dostęp z 26 września 2012 r..

„W skład majątku wspólnego nie wejdzie żadna wierzytelność związana z majątkiem, jaki otrzyma wspólnik po rozwiązaniu i likwidacji spółki”Postanowienie SN z 17 stycznia 2007 r., II CSK 321/06..

„Po rozwiązaniu spółki każdemu ze wspólników przysługuje roszczenie o zwrot wkładów (po zapłaceniu długów spółki) i odpowiedniej części nadwyżki wspólnego majątku (art. 875 k.c.). Skoro gromadzony w wyniku realizacji celów gospodarczych majątek spółki ma służyć niepodzielnie wszystkim wspólnikom i wszystkich też z zasady obciążają straty, to na podstawie art. 875 § 1 k.c. definitywne rozliczenie wspólników, zarówno z zysków, jak i strat, może mieć miejsce dopiero po rozwiązaniu spółki”Uchwała SN z 22 maja 2003 r., II CKN 101/01, LEX nr 137539..

„Wspólnik spółki cywilnej nie jest legitymowany do dochodzenia wierzytelności wchodzącej w skład majątku wspólnego wspólników tej spółki. Wspólność łączna oznacza niepodzielność majątku oraz brak określenia wysokości udziałów przysługujących poszczególnym wspólnikom. Każdy z nich jest współwłaścicielem majątku jako całości oraz każdej rzeczy i prawa wchodzących w jego skład. Przed rozwiązaniem spółki nie da się więc uzasadnić samodzielnej legitymacji wspólnika do żądania na własną rzecz wierzytelności objętej taką wspólnością. Byłoby to w istocie roszczenie ukierunkowane na powiększenie majątku odrębnego wspólnika”Uchwała SN z 9 lutego 2011 r., III CZP 130/10..

„Majątek wspólny wspólników w spółce prawa cywilnego (art 860 § 1 k.c.) stanowią wkłady wniesione przez wspólników i prawa majątkowe nabyte w wyniku działalności gospodarczej wspólników”Uchwała SN z 22 maja 2003 r., II CKN 101/01, LEX nr 137539..

„Pożytek uzyskany przez wspólników (wspólnika) z przedmiotu stanowiącego majątek spółki cywilnej wchodzi do majątku wspólnego łącznego wspólników SC w rozumieniu art. 871 § 2 k.c. w związku z art. 875 § 2 k.c.”G. Jędrejek, Przynależność praw spółkowych w spółkach osobowych do majątków małżonków, „Prawo Spółek” 1999, nr 11, s. 28..

„Majątek wspólny wspólników w spółce prawa cywilnego stanowią wkłady wniesione przez wspólników i prawa majątkowe nabyte w wyniku działalności gospodarczej wspólników”Uchwała SN z 29 lipca 1977 r., III CZP 54/77, OSNC 1978, nr 4, poz. 61..

„Jeżeli umowę spółki cywilnej z osobą trzecią zawarł jeden z małżonków i wniósł wkład pieniężny, który pochodził z majątku wspólnego małżonków czy osobistego, za które następnie została nabyta nieruchomość na zasadzie spółki cywilnej, zastosowanie znajdują przepisy Kodeksu cywilnego, a nie przepisy k.r.o.”Wyrok SA w Warszawie z 14 stycznia 2000 r., I ACa 941/99, OSA 2000, nr 9, poz. 34..

Z powyższego wynika, jak w sprawie o podział majątku wspólnego wyliczyć wartość wierzytelności z tytułu pokrycia wkładu jednego z małżonków w spółce cywilnej. Skoro na skutek wniesienia wkładu z majątku wspólnego czy osobistego tylko małżonek  wnoszący wkład nabył prawa spółkowe, to tylko ten małżonek może wystąpić z tej spółki i żądać jej rozliczenia, a między innymi połowy wartości wkładu od wspólników. Małżonek niebędący wspólnikiem będzie mógł żądać od małżonka wspólnika zwrotu połowy wartości środków, które pobrał z majątku wspólnego, ale nie połowy majątku wspólników czy wartości aktualnego wkładu w tej spółce. Zwrot powinien nastąpić z majątku osobistego małżonka wspólnika albo z wyniku rozliczenia majątku wspólnego małżonków, ale nie z majątku łącznego wspólników. Zwrot nakładu z majątku dorobkowego (wspólnego) na majątek osobisty (odrębny) obliczany jest według stanu z dnia ustania wspólności małżeńskiej, a wartość z dnia orzekania przez sąd (art. 1035 i n. k.c. w zw. z art. 46 k.r.o.). Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej (art. 358¹ § 1 k.c.). W razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania sąd może, po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie (art. 358 § 3 k.c.).

Rozwód jednego ze wspólników nie jest przyczyną rozwiązania spółki i podzielenia majątku wspólników. Dopóki trwa stosunek prawny spółki, dopóty wspólność łączna majątku wspólnego jest nienaruszona (art. 863 k.c.), w skład majątku wspólnego nie wchodzi więc żadna wierzytelność związana z majątkiem, jaki otrzyma wspólnik po rozwiązaniu i likwidacji spółki.