G losowane postanowienie Sądu Najwyższego z 22.09.2020 r. (I CSK 657/18) jest jednym z nielicznych orzeczeń dotyczących dopuszczalności i możliwości stosowania przepisu art. 5 Kodeksu cywilnego jako podstawy do obniżenia spłat i dopłat przy podziale majątku wspólnego małżonków po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej, a poglądy doktryny jak i judykatury w tym przedmiocie są podzielone.

Sąd Najwyższy uznał, że nie można w sposób generalny wyłączyć możliwości zastosowania art. 5 Kodeksu cywilnego jako podstawy do obniżenia spłat lub dopłat z udziałów przy podziale majątku wspólnego byłych małżonków. Zarówno tezę orzeczenia, jak i sposób rozstrzygnięcia sprawy przez Sąd Najwyższy należy uznać za trafne.

Stan faktyczny

Glosowane orzeczenie Postanowienie SN z 22.09.2020 r. (I CSK 657/18), Legalis nr 2556660. zapadło na tle następującego stanu faktycznego.

Strony S.Ż. i G.Ż. zawarły związek małżeński 10.12.1988 r., a 25.02.2014 r. Sąd Okręgowy w T. orzekł o rozwiązaniu ich małżeństwa. Postanowieniem z 27.04.2017 r. Sąd Rejonowy w S. w sprawie z wniosku S.Ż. z udziałem G.Ż. dokonał podziału majątku wspólnego byłych małżonków. Sąd ustalił skład majątku wspólnego na dzień ustania wspólności majątkowej małżeńskiej oraz określił jego wartość łącznie na kwotę 262.368,71 zł. Wobec powyższego wartościowy udział każdej ze stron wyniósł 131.174,36 zł. Wnioskodawca uzyskał składniki majątku wspólnego o wartości 103.026,37 zł, uczestniczka zaś składniki majątku wspólnego o wartości 159.322,34 zł, co spowodowało zasądzenie od uczestniczki na rzecz wnioskodawcy tytułem dopłaty kwoty 28.147,98 zł płatnej, z uwagi na sytuację majątkową uczestniczki, w terminie do trzech miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia wraz z odsetkami za opóźnienie.

Postanowienie Sądu Rejonowego w S. uczestniczka zaskarżyła w całości. Sąd Okręgowy w T. w zasadniczej części podzielił ustalenia Sądu Rejonowego w S. oraz ich ocenę prawną i przyjął je jako własne. W odmienny sposób ocenił rozliczenia nakładów poniesionych przez uczestniczkę G.Ż. z tytułu opłat eksploatacyjnych na lokal mieszkalny położony w S. w okresie po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej do dnia wydania orzeczenia przez sąd pierwszej instancji. W rezultacie postanowieniem z 12.04.2018 r. Sąd Okręgowy w T. zmienił zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego w S. w ten sposób, że zasądził od uczestniczki G.Ż. na rzecz wnioskodawcy S.Ż. tytułem dopłaty kwotę 25.109,98 zł, a w pozostałej części apelację oddalił. Od postanowienia Sądu Okręgowego w T. skargę kasacyjną złożyła uczestniczka, zaskarżając to postanowienie w całości.

Rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu skargi kasacyjnej uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w T. Sąd Najwyższy uznał m.in., że skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie w zakresie dotyczącym nierozważenia przez sąd zarzutu naruszenia art. 5 Kodeksu cywilnego Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 1740 ze zm.), dalej k.c. . Stwierdził, że nie można w sposób generalny wyłączyć możliwości zastosowania art. 5 k.c. jako podstawy obniżenia spłat lub dopłat przy podziale majątku wspólnego byłych małżonków, a obowiązkowi rozpoznania zarzutu apelacji w tym zakresie nie sprzeciwia się także odmienne zapatrywanie co do dopuszczalności zastosowania art. 5 k.c.

Ocena rozstrzygnięcia

Glosowane postanowienie Sądu Najwyższego dotyczy dopuszczalności i możliwości stosowania art. 5 k.c. jako podstawy do obniżenia spłat i dopłat przy podziale majątku wspólnego małżonków po ustaniu małżeńskiej wspólności majątkowej. Postanowienie zasługuje na uwagę, ponieważ jest jednym z nielicznych orzeczeń dotyczących możliwości obniżenia spłat i dopłat na podstawie art. 5 k.c., a poglądy doktryny, jak i judykatury w tym przedmiocie są podzielone.

Ustawodawca w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym Ustawa z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm.), dalej k.r.o. nie unormował podziału majątku wspólnego małżonków, lecz w art. 46 k.r.o. nakazał odpowiednio stosować przepisy o dziale spadku. Z kolei art. 1035 k.c. odsyła do przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych i nakazuje ich odpowiednie stosowanie. Według przepisów o zniesieniu współwłasności (art. 46 k.r.o. w zw. z art. 1035 k.c. i art. 212 k.c.) podział majątku wspólnego małżonków może polegać więc na przyznaniu małżonkom poszczególnych składników majątku wspólnego (lub na fizycznym ich podziale) stosownie do wysokości przysługujących im udziałów, z obowiązkiem stosownej dopłaty, jeżeli wartość przyznanych małżonkowi składników jest niższa niż wartość jego udziału w majątku wspólnym. Podział majątku wspólnego może nastąpić również przez przyznanie wszystkich składników majątku wspólnego w całości jednemu z małżonków z obowiązkiem spłaty drugiego małżonka do wysokości jego udziału w majątku wspólnym Możliwy jest również podział cywilny między małżonków sumy pieniężnej uzyskanej ze sprzedaży składników majątku wspólnego. – zob. szerzej E. Gniewek (w:) System prawa prywatnego, t. 3, Prawo rzeczowe, red. E. Gniewek, Warszawa 2020, s. 465 i n.; J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2016, s. 311 i n.; J. Ignaczewski, O.M. Piaskowska (w:) Małżeńskie prawo majątkowe, red. J. Ignaczewski, Warszawa 2014, s. 158 i n.; K. Skiepko (w:) Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków, red. J. Ignaczewski, Warszawa 2017, s. 425 i n.; J. Słyk (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy, t. 5, Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2017, s. 506 i n.; G. Jędrejek (w:) Prawo rodzinne, red. G. Jędrejek, Warszawa 2017, s. 361 i n.; E. Skowrońska-Bocian (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. J. Wierciński, Warszawa 2014, s. 434 i n.; E. Skowrońska-Bocian, Rozliczenia majątkowe małżonków w stosunkach wzajemnych i wobec osób trzecich, Warszawa 2013, s. 233 i n.; T. Sokołowski (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2013, s. 289 i n. . Sąd, dokonując podziału majątku wspólnego, ma obowiązek określenia wysokości dopłaty lub spłaty. Ustalenie zaś wartości należnej dopłaty lub spłaty wymaga od sądu ustalenia składu majątku wspólnego i wartości poszczególnych składników tego majątku (art. 684 w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2020 r. poz. 1575 ze zm.). ), ewentualnie rozstrzygnięcia sporu o przynależność określonego przedmiotu do majątku wspólnego (art. 685 w zw. z art. 567 § 3 k.p.c.), określenia wielkości udziału każdego z małżonków w majątku wspólnym (art. 43 k.r.o.) i ewentualnie rozstrzygnięcia o zwrocie wydatków i nakładów oraz innych świadczeń poczynionych z majątku wspólnego na majątki osobiste lub odwrotnie (zarówno w czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej, jak i między ustaniem wspólności majątkowej małżeńskiej a dokonaniem podziału majątku wspólnego – art. 45 k.r.o.) Szerzej na temat ustalania wysokości dopłaty i spłaty zob. K. Górska (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2019, komentarz do art. 212, nb 8; K. Szadkowski (w:) Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do art. 1–352, red. M. Gutowski, Warszawa 2018, komentarz do art. 212, nb 8. .

W literaturze uważa się, że art. 212 k.c. nie daje sądowi podstawy do miarkowania wysokości dopłat lub spłat wynikających z wysokości udziału Zob. m.in. K. Górska (w:) Kodeks cywilny. Komentarz..., komentarz do art. 212, nb 9; K. Szadkowski (w:) Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz..., komentarz do art. 212, nb 8; P. Księżak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2021, komentarz do art. 212, nb 21. Warto nadmienić, że zgodnie z art. 216 k.c. wysokość przysługujących współwłaścicielom spłat z gospodarstwa rolnego ustala się stosownie do ich zgodnego porozumienia (§ 1). W razie braku porozumienia spłaty przysługujące współwłaścicielom mogą być obniżone. Przy określaniu stopnia ich obniżenia bierze się natomiast pod uwagę typ, wielkość i stan gospodarstwa rolnego będącego przedmiotem współwłasności oraz sytuację osobistą i majątkową współwłaściciela zobowiązanego do spłat i współwłaściciela uprawnionego do ich otrzymania (§ 2). W art. 216 § 4 k.c. ustawodawca jednak zastrzegł, że obniżenie spłat przez sąd na podstawie art. 216 § 2 k.c. jest niedopuszczalne w przypadku zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego, które należy do majątku wspólnego małżonków. Szersze omówienie problematyki zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego wykracza poza zakres niniejszej publikacji. . Sąd nie może również zaniechać rozstrzygania w tym przedmiocie, chyba że współwłaściciele zrzekną się roszczenia do należnych im dopłat lub spłat Zob. m.in. K. Górska (w:) Kodeks cywilny. Komentarz..., komentarz do art. 212, nb 6; K. Szadkowski (w:) Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz..., komentarz do art. 212, nb 6; P. Księżak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz..., komentarz do art. 212, nb 3; E. Skowrońska--Bocian (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz..., s. 435. . Należy się oczywiście zgodzić z tym, że treść art. 212 k.c. nie stwarza sądowi orzekającemu w sprawie o podział majątku wspólnego małżonków możliwości zaniechania zasądzenia dopłat lub spłat ani obniżenia ich wysokości wynikających z wartości udziałów, ale jednocześnie należy podkreślić, iż nie wyklucza to możliwości stosowania art. 5 k.c. jako podstawy obniżenia wysokości tych dopłat lub spłat Por. postanowienie SN z 25.05.1998 r. (I CKN 684/97), Legalis nr 208568. .

W orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowane są dwa rozbieżne stanowiska odnośnie do dopuszczalności stosowania przepisu art. 5 k.c. jako podstawy obniżenia dopłat lub spłat w sprawach o podział majątku wspólnego.

W postanowieniu z 6.01.2000 r. (I CKN 320/98) Postanowienie SN z 6.01.2000 r. (I CKN 320/98), Legalis nr 46495. Sąd Najwyższy przyjął, że art. 5 k.c. nie może stanowić podstawy obniżenia spłaty lub dopłaty należnej jednemu z małżonków (jego następcom prawnym) w wyniku podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami. Sąd Najwyższy wskazał, że nie można przyjąć, że zasady współżycia społecznego mogą uzasadniać pozbawienie małżonka takiej spłaty lub dopłaty w całości czy choćby w części, gdyż doszłoby wówczas do pozbawienia tego małżonka substratu majątkowego odpowiadającego jego prawu własności w majątku wspólnym (udziałowi w tym majątku), co godziłoby w prawo własności gwarantowane przez Konstytucję RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz.U. nr 78 poz. 483 ze zm.). (art. 21 ust. 1, art. 64 ust. 2) Aprobująco zob. m.in. T. Smyczyński, Glosa do postanowienia SN z 6.01.2000 r. (I CKN 320/98), „Orzecznictwo Sądów Polskich” 2001/9, poz. 136; T. Justyński, Glosa do postanowienia SN z 6.01.2000 r. (I CKN 320/98), „Przegląd Sądowy” 2001/10, s. 141 i n.; T. Justyński, Nadużycie prawa w związku z żądaniem zniesienia współwłasności, „Przegląd Sądowy” 2003/5, s. 45 i n.; J. Słyk (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy, t. 5, Komentarz..., s. 507; E. Skowrońska-Bocian (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz..., s. 435; T. Sokołowski (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz..., s. 293; M. Sychowicz (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2009, s. 290 i n. .

Odmienne stanowisko, zasługujące na aprobatę, Sąd Najwyższy wyraził w postanowieniu z 22.01.2009 r. (III CSK 251/08) Postanowienie SN z 22.01.2009 r. (III CSK 251/08), Legalis nr 236413. . Sąd Najwyższy przyjął mianowicie, że nie można całkowicie wyłączyć zastosowania art. 5 k.c. jako podstawy do obniżenia spłat lub dopłat z udziałów przy podziale majątku wspólnego byłych małżonków Pogląd ten aprobują m.in. J. Ignaczewski, O.M. Piaskowska (w:) Małżeńskie prawo majątkowe..., s. 162; K. Skiepko (w:) Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków..., s. 448; G. Jędrejek (w:) Prawo rodzinne..., s. 364. . Słusznie stwierdził, że po pierwsze, dominujący pogląd nie wyklucza, poza nielicznymi wyjątkami, stosowania art. 5 k.c. w poszczególnych kategoriach spraw, a po drugie, stosowanie art. 5 k.c. jako podstawy obniżenia spłat lub dopłat nie pozostaje w sprzeczności z konstytucyjną ochroną prawa własności, skoro takiej sprzeczności nie dopatrzył się Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 17.10.2000 r. (SK 5/99) Wyrok TK z 17.10.2000 r. (SK 5/99), Legalis nr 49086. .

Należy podkreślić, że konstrukcja nadużycia prawa podmiotowego obejmuje wszystkie normatywne postacie praw podmiotowych. Zakres zastosowania art. 5 k.c. jest więc bardzo szeroki i obejmuje wszystkie kategorie stosunków cywilnoprawnych Zob. szerzej m.in. S. Grzybowski (w:) System prawa cywilnego, t. 1, Część ogólna, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1985, s. 268 i n.; M. Pyziak-Szafnicka (w:) System prawa prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2012, s. 886; M. Pyziak-Szafnicka (w:) Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, red. M. Pyziak-Szafnicka, Warszawa 2009, s. 70; K. Pietrzykowski (w:) Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz. Art. 1–449(10), red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2020, komentarz do art. 5, nb 17; P. Machnikowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2019, komentarz do art. 5, nb 9 i n.; A. Zbiegień-Turzańska (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2021, komentarz do art. 5, nb 85 i n.; T. Justyński, Nadużycie prawa w polskim prawie cywilnym, Kraków 2000, s. 63 i n. Zob. też m.in. wyrok SN z 3.10.2000 r. (I CKN 287/00), OSN 2001/3, poz. 43; wyrok SN z 6.01.2005 r. (III CK 129/04), Legalis nr 76870. . Wyłączenie stosowania art. 5 k.c. następuje natomiast wówczas, kiedy stan faktyczny i jego ocena prawna są wyczerpująco uregulowane przepisami prawa zapewniającymi w pełni ochronę interesów określonych podmiotów Por. m.in. T. Justyński, Nadużycie prawa..., s. 84; A. Szpunar, Uwagi o nadużyciu prawa podmiotowego (w:) II Kongres Notariuszy RP, Poznań–Kluczbork 1999, s. 342; K. Pietrzykowski (w:) Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz..., komentarz do art. 5, nb 28; A. Zbiegień-Turzańska (w:) Kodeks cywilny. Komentarz..., komentarz do art. 5, nb 136 i n. . Podkreśla się bowiem, że „nie wolno powoływać się na nadużycie prawa, gdy dany stan faktyczny jest wyczerpująco uregulowany w konkretnym przepisie prawnym, w szczególności w przepisie, w którym możemy dostrzec dokonanie z góry oceny zachowania się i określenia konsekwencji tegoż z uwzględnieniem kryteriów takich lub podobnych do zawartych w art. 5 k.c.” Zob. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2020, s. 184 oraz powołane tamże w przypisie 99 orzecznictwo. .

Przedstawiciele nauki prawa podzielający przywołany pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w postanowieniu z 6.01.2000 r. podkreślają, że obniżenie dopłat i spłat z powołaniem się na zasady współżycia społecznego byłoby swoistym działaniem naruszającym prawne gwarancje ochrony prawa własności, w sytuacji obowiązywania przepisów, które umożliwiają modyfikowanie zasad rozliczeń między małżonkami przez ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym (art. 43 k.r.o.) Por. np. T. Smyczyński, Glosa..., poz. 136; J. Słyk (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy, t. 5, Komentarz..., s. 507; T. Sokołowski (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz..., s. 293. . Warto jednak zauważyć, że zgodnie z art. 43 § 2 k.r.o., aby sąd mógł ustalić nierówne udziały w majątku wspólnym, muszą zostać spełnione kumulatywnie dwie przesłanki – ważne powody i stopień przyczyniania się małżonków do powstania majątku wspólnego. Przy ocenie istnienia wskazanych przesłanek sąd powinien wziąć pod uwagę całokształt postępowania małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania ciążących na nich obowiązków względem rodziny, którą przez swój związek założyli. W konkretnym stanie faktycznym może zdarzyć się, że nie będzie podstaw do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków. Małżonkowie mogą przecież w czasie istnienia małżeństwa tworzyć udany związek, w jednakowym zakresie dbać o dobro założonej rodziny i przyczyniać się w jednakowym stopniu do powstania majątku wspólnego. Sytuacja osobista, jak i majątkowa małżonków może natomiast diametralnie zmienić się po rozwiązaniu małżeństwa. W chwili orzekania podziału majątku wspólnego małżonek potencjalnie zobowiązany do dopłaty lub spłaty może np. ciężko zachorować lub doznać trwałego kalectwa i w związku z tym może nie mieć możliwości ani majątkowych, ani zarobkowych, które pozwalałyby mu spełnić świadczenie. Może nie mieć żadnego majątku osobistego, a jedynym składnikiem majątku wspólnego może być np. mieszkanie, które otrzyma ze względu na potrzeby jego i dzieci, nad którymi sprawuje bieżącą pieczę.

W okresie od orzeczenia rozwodu do czasu podziału majątku wspólnego sytuacja osobista i majątkowa małżonków może więc bardzo różnie się ukształtować. Tego rodzaju okoliczności, które zaistniały po orzeczeniu rozwodu, nie są podstawą do ustalenia przez sąd nierównych udziałów w majątku wspólnym. Tym samym ochrona interesu małżonka, w szczególnych okolicznościach stanu faktycznego, może nie być możliwa na postawie przepisów dopuszczających ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków. Słusznie uznał Sąd Najwyższy w postanowieniu z 26.10.2017 r. (II CSK 7/17) Postanowienie SN z 26.10.2017 r. (II CSK 7/17), Legalis nr 1715354. , że gdy nie jest możliwa ochrona zagrożonego interesu w inny sposób, możliwe jest zastosowanie art. 5 k.c. W uzasadnieniu Sąd Najwyższy również trafnie zauważył, że co prawda klauzule generalne zawarte w art. 5 k.c. nie kreują praw podmiotowych, nie mogą stanowić źródła prawa podmiotowego, a ich zastosowanie może jedynie pozbawić prawo podmiotowe ochrony przez pewien czas, to jednak w orzecznictwie Sądu Najwyższego, w szczególnych okolicznościach, dopuszcza się oddalenie powództwa ze względu na okoliczności, które mają charakter trwały, a tym samym dopuszcza się trwałe wyłączenie możliwości realizacji roszczenia, co prowadzi de facto do utraty prawa Sąd Najwyższy jako przykład powołał wyrok SN z 13.04.2005 r. (IV CK 663/04), Legalis nr 87002. .

Sąd, oznaczając termin i sposób uiszczenia dopłat i spłat, na podstawie przepisu art. 212 § 3 k.c. uwzględnia wszystkie okoliczności konkretnej sprawy, w tym bierze pod uwagę sytuację rodzinną i majątkową małżonka obciążonego dopłatą lub spłatą oraz małżonka uprawnionego. Uwzględnia nie tylko składniki majątku wspólnego podlegającego podziałowi, ale całościowo stan majątku każdego z małżonków, i tak rozkłada ciężar dopłaty lub spłaty, aby w należyty sposób zostały zabezpieczone interesy obojga małżonków Zob. szerzej m.in. K. Skiepko (w:) Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków..., s. 428 i n.; K. Górska (w:) Kodeks cywilny. Komentarz..., komentarz do art. 212, nb 7 i n.; P. Księżak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz..., komentarz do art. 212, nb 19. . Niemniej jednak nie zawsze określenie terminu spełnienia świadczenia lub rozłożenie zasądzonego świadczenia na raty będzie wystarczającym rozstrzygnięciem przy zaistnieniu szczególnej sytuacji, w której może znaleźć się małżonek zobowiązany do dopłaty lub spłaty. Zwłaszcza gdy zaistniałe okoliczności mają charakter trwały lub długoterminowy i w konsekwencji sytuacja małżonka po orzeczeniu podziału majątku wspólnego nie ulegnie zmianie. Trzeba również pamiętać, że relacje, jakie występują między małżonkami lub nawet byłymi małżonkami, którzy tworzyli rodzinę, mają charakter szczególny, ponieważ prawa majątkowe są w nich ściśle splecione z prawami niemajątkowymi. Można więc przyjąć, że w znacznie większym stopniu prawa te powinny podlegać działaniu klauzul generalnych, w szczególności klauzuli zasad współżycia społecznego Zob. J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne..., s. 220. . Także dlatego, w drodze wyjątku uzasadnionego szczególną sytuacją, w której znaleźli się małżonkowie zobowiązani do rozliczeń, należy dopuścić rozważenie ustalenia wysokości dopłat lub spłat należnych z tytułu podziału majątku wspólnego z jednoczesną oceną na podstawie art. 5 k.c. realizacji roszczenia o dopłaty lub spłaty w istniejącej sytuacji osobistej i majątkowej zarówno małżonka uprawnionego, jak i zobowiązanego do omawianych świadczeń rozliczeniowych Można bronić poglądu, że art. 5 k.c. powinien być stosowany z urzędu, ponieważ ma zapobiegać powstawaniu lub sankcjonowaniu stanów bezprawności (verba legis: „Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony prawnej”). Zob. w tej kwestii A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne..., s. 185; K. Pietrzykowski (w:) Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz..., komentarz do art. 5, nb 21; P. Machnikowski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz..., komentarz do art. 5, nb 15; T. Justyński, Nadużycie prawa..., s. 125 i n. Zob. także wyrok SN z 23.05.2013 r. (IV CSK 660/12), Legalis nr 728657. Porównaj z m.in. M. Pyziak-Szafnicka (w:) System prawa prywatnego, t. 1, Prawo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2012, s. 926 i n.; A. Zbiegień-Turzańska (w:) Kodeks cywilny. Komentarz..., komentarz do art. 5, nb 138. Zob. także wyrok SN z 28.10.2003 r. (I CK 222/02), Legalis nr 76865. .

Słusznie więc uznał Sąd Najwyższy w komentowanym postanowieniu, że nie można generalnie wyłączyć możliwości zastosowania przepisu art. 5 k.c. jako podstawy do obniżenia dopłaty obciążającej uczestniczkę postępowania, w którym zapadło komentowane orzeczenie. Przepis art. 5 k.c. należy jednak stosować bardzo ostrożnie i tylko w zupełnie wyjątkowych sytuacjach. Dopuszczalność takiej sądowej korekty wysokości dopłaty lub spłaty musi być więc usprawiedliwiona wyjątkowymi okolicznościami. Czy takie zachodzą w omawianej sprawie, nie można przesądzić w obecnym jej stanie. Konieczne są więc szczegółowe ustalenia odnoszące się do sytuacji osobistej i majątkowej obojga byłych małżonków. Takich ustaleń i ocen w zaskarżonym postanowieniu zabrakło.