P rezentowany przegląd orzecznictwa stanowi omówienie najistotniejszych orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wydanych od kwietnia do września 2019 r. dotyczących między innymi: prawa do życia, zakazu tortur, prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawa do rzetelnego procesu sądowego, domniemania niewinności, prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, wolności wypowiedzi, wolności zgromadzeń i stowarzyszania się, prawa do zawarcia małżeństwa, skarg indywidualnych, mocy obowiązującej oraz wykonania wyroków, zakazu ponownego sądzenia lub karania, zgodnie z Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Prawo do życia (art. 2)

Istnienie obowiązku proceduralnego na podstawie tego artykułu nie zależy od tego, czy państwo zostało ostatecznie uznane za odpowiedzialne za śmierć na podstawie jego części materialnej, ale stanowi obowiązek odrębny i autonomiczny. Obejmuje on przeprowadzenie skutecznego urzędowego śledztwa, gdy jednostka straciła życie w rezultacie użycia siły. Może jednak rozciągać się również na inne przypadki utraty życia, w tym wypadki drogowe.

Wyrok Nicolae Virgiliu Tănase v. Rumunia, 25.06.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 41720/13,

§ 138 – dot. śledztwa w sprawie poważnego wypadku samochodowego, jakiemu uległ sędzia.

W pewnych okolicznościach obowiązek proceduralny na podstawie art 2 wchodzi w grę również w sprawach dotyczących zdarzeń, w związku z którymi pojawił się zarzut naruszenia prawa do życia osoby, która przeżyła. W takim przypadku istotne znaczenie ma ustalenie, czy w jego rezultacie ofiara doznała obrażeń zagrażających życiu.

Wyrok Nicolae Virgiliu Tănase v. Rumunia, 25.06.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 41720/13,

§ 139.

W razie działalności z natury niebezpiecznej i narażającej życie na realne i bezpośrednie ryzyko, takiej jak przemoc zagrażająca życiu, stopień doznanych obrażeń może nie być rozstrzygający i nawet ich brak nie wyklucza zastosowania art. 2.

Wyrok Nicolae Virgiliu Tănase v. Rumunia, 25.06.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 41720/13,

§ 140.

W razie gdy rzeczywiste i bezpośrednie ryzyko śmierci wynikające z natury określonej działalności nie jest oczywiste, większego znaczenia nabiera stopień doznanych obrażeń. Artykuł 2 wchodzi w grę, gdy w ich rezultacie życie pokrzywdzonego stało się poważnie zagrożone.

Wyrok Nicolae Virgiliu Tănase v. Rumunia, 25.06.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 41720/13,

§ 142.

Podstawą oceny, czy obrażenia zagrażały życiu, jest ich waga i następstwa. Może ona zależeć od konkretnych okoliczności, wymagany jest jednak związek przyczynowy między zdarzeniem i doznanymi obrażeniami.

Wyrok Nicolae Virgiliu Tănase v. Rumunia, 25.06.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 41720/13,

§ 143.

W sprawach dotyczących wypadków, do których doszło na skutek lekkomyślności lub niedbalstwa, art. 2 ma zastosowanie, jeśli działalność wchodząca w grę była z natury niebezpieczna i narażała życie skarżącego na realne i bezpośrednie ryzyko lub gdy doznane przez niego obrażenia poważnie zagrażały życiu. Ma wtedy zastosowanie obowiązek proceduralny skutecznego urzędowego śledztwa. Im mniej oczywisty jest bezpośredni charakter i realność ryzyka wynikającego z natury danej działalności, tym większe znaczenie ma stopień doznanych obrażeń, zwłaszcza gdy działalność prywatna o podwyższonym ryzyku jest szczegółowo uregulowana w drodze ustawowej i administracyjnej, a odpowiedni i wystarczający charakter regulacji mających obniżyć ryzyko dla życia nie budzi wątpliwości lub nie był kwestionowany.

Wyrok Nicolae Virgiliu Tănase v. Rumunia, 25.06.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 41720/13,

§ 144.

Możliwe są sytuacje, w których w momencie zdarzenia nie ma jasności, czy życie ofiary było narażone na realne i bezpośrednie ryzyko lub czy doznane obrażenia poważnie zagrażały życiu. Do zastosowania art. 2 wystarczy wtedy, aby ryzyko to wydawało się realne i bezpośrednie lub obrażenia wydawały się groźne dla życia w chwili ich nastąpienia. Po dowiedzeniu się przez władze o takich wydarzeniach państwo ma na podstawie art. 2 ipso facto obowiązek skutecznego śledztwa. Istnieje on aż do chwili ustalenia, że ryzyko dla życia nie było realne i bezpośrednie albo obrażenia nie miały wyraźnie charakteru zagrażających życiu.

Wyrok Nicolae Virgiliu Tănase v. Rumunia, 25.06.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 41720/13,

§ 145.

W okolicznościach, w których obrażenia zagrażające życiu nastąpiły nieumyślnie, obowiązek proceduralny na podstawie art. 2 wymaga jedynie, aby system prawny zapewnił skarżącemu środek prawny przed sądami cywilnymi, nie wymaga natomiast wszczęcia śledztwa karnego w sprawie okoliczności zdarzenia. Nie oznacza to jednak, że prawo krajowe nie może przewidywać w takich okolicznościach śledztwa karnego.

Wyrok Nicolae Virgiliu Tănase v. Rumunia, 25.06.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 41720/13,

§ 172.

Zakaz tortur (art. 3)

W sprawach dotyczących nadużyć seksualnych wobec dzieci Trybunał musi badać, czy istniały odpowiednie ramy prawne regulujące działania władz w śledztwie i prowadzenie takich spraw. Musi również ocenić, czy w postępowaniu karnym dotyczącym takiego zarzutu właściwe organy przeprowadziły szczegółowe, skuteczne i szybkie śledztwo oraz zapewniły wystarczającą ochronę prawa dziecka do poszanowania jego życia prywatnego, a zwłaszcza integralności osobistej, mając na uwadze jego bezbronność ze względu na wiek i zarzucone nadużycie seksualne, pamiętając w pierwszym rzędzie o jego najlepszych interesach. Wchodzi więc w grę nie tylko kwestia skuteczności śledztwa, ale również ewentualnego braku lub niewystarczających środków ochrony w postępowaniu karnym praw dziecka, które padło ofiarą zarzuconego nadużycia seksualnego.

Wyrok A i B v. Chorwacja, 20.06.2019 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 7144/15, § 105.

Mechanizmy prawa karnego powinny uwzględniać szczególną bezbronność pokrzywdzonego małego dziecka i brać w pierwszym rzędzie pod uwagę jego najlepsze interesy. Muszą one zapewnić ochronę jego praw jako pokrzywdzonego i nie dopuścić do jego powtórnej wiktymizacji.

Wyrok A i B v. Chorwacja, 20.06.2019 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 7144/15, § 121.

Przy ocenie, czy osoba została poddana złemu traktowaniu, które osiągnęło minimalny poziom dolegliwości w rozumieniu art. 3, uwzględnia się wiele czynników, z których każdy z osobna może mieć istotne znaczenie. Punktem wyjścia jest jednak założenie, że traktowanie, jakiemu ofiara została „poddana”, było konsekwencją czynu umyślnego.

Wyrok Nicolae Virgiliu Tănase v. Rumunia, 25.06.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 41720/13,

§ 121.

Brak wszelkiego zamiaru wyrządzenia szkody, poniżenia lub upodlenia osoby nie może w sposób rozstrzygający wykluczyć naruszenia art. 3.

Wyrok Nicolae Virgiliu Tănase v. Rumunia, 25.06.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 41720/13,

§ 122.

Obrażenia cielesne oraz cierpienie fizyczne i psychiczne jednostki w następstwie wypadku będącego wyłącznie rezultatem przypadku lub lekkomyślności czy niedbalstwa nie mogą być uznane za konsekwencję „traktowania”, któremu jednostka została „poddana” w rozumieniu art. 3. Traktowanie takie w istocie – chociaż nie wyłącznie – cechuje zamiar wyrządzenia szkody, poniżenia lub upodlenia jednostki przez brak szacunku lub umniejszenie jej godności jako człowieka albo przez wywołanie poczucia strachu, bólu lub niższości mogących złamać jej odporność moralną i fizyczną. Zarzut na tle art. 3 w związku z wypadkiem drogowym musi więc być uznany za niezgodny ratione materiae z postanowieniami Konwencji.

Wyrok Nicolae Virgiliu Tănase v. Rumunia, 25.06.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 41720/13,

§ 123–124.

Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5)

Małe dziecko przewiezione do komisariatu policji bez opiekuna znajduje się w stanie bezbronności. W takim przypadku nie ma znaczenia, czy przebywa tam w pomieszczeniu zamkniętym i pod strażą uniemożliwiającą swobodne opuszczenie komisariatu. Nie można bowiem oczekiwać, że mogłoby wyjść stamtąd samodzielnie. Okoliczności takie wyraźnie wskazują na pozbawienie dziecka wolności w rozumieniu art. 5 ust. 1 Konwencji.

Wyrok Tarak i Depe v. Turcja, 9.04.2019 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 70472/12, § 61.

Prawo do rzetelnego procesu sądowego (art. 6)

Między prawem do skutecznego śledztwa na podstawie art. 2 Konwencji i prawem dostępu do sądu na podstawie art. 6 ust. 1 Konwencji istnieje różnica. To pierwsze wynika z obowiązku pozytywnego wypływającego z zadania zapobiegania ingerencjom w życie prywatne lub integralność fizyczną, podczas gdy drugie zapewnia dostęp do mechanizmu rozstrzygania sporów pojawiających się na tle np. incydentu obejmującego ingerencję w życie prywatne lub integralność osobistą. Ma więc zapewnić pokrzywdzonemu, niezależnie od obowiązku państwa zapobiegania takim ingerencjom, możliwość ubiegania się o naprawę szkód.

Wyrok Nicolae Virgiliu Tănase v. Rumunia, 25.06.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 41720/13,

§ 193.

W kwestii terminów proceduralnych regulujących wnoszenie środków zaskarżenia zadanie Trybunału nie polega na zastępowaniu sądów krajowych. Do nich, a w szczególności do sądów odwoławczych i sądów pierwszej instancji, należy rozwiązywanie problemów na tle interpretacji prawa krajowego. Trybunał ogranicza się natomiast do oceny jej zgodności z Konwencją. Dotyczy to zwłaszcza interpretacji sądowej regulacji proceduralnych takich, jak terminy składania dokumentów lub wnoszenia środków zaskarżenia. Regulacje odnoszące się do formalności i terminów mają zapewnić właściwy wymiar sprawiedliwości i w szczególności zgodność z zasadą pewności prawnej. Strony sporu powinny mieć podstawy do oczekiwania, że regulacje te będą stosowane.

Wyrok Zhdanov i inni v. Rosja, 16.07.2019 r., Izba (Sekcja III), skargi nr 2200/08, 35949/11

i 58282/12, § 95.

Terminy stanowią co do zasady uprawnione ograniczenia prawa do sądu, jednak sposób ich stosowania w konkretnym przypadku może prowadzić do naruszenia art. 6 ust. 1 Konwencji, np. gdy termin do wniesienia środka odwoławczego rozpoczyna bieg w momencie, w którym strona nie znała jeszcze i nie mogła znać treści kwestionowanego orzeczenia sądu; albo jeśli termin ten jest tak krótki i sztywny, że strona nie ma w praktyce wystarczającego czasu do przygotowania i wniesienia środka zaskarżenia; albo jeśli nie można było realnie przewidzieć odrzucenia go z powodu niezachowania terminu.

Wyrok Zhdanov i inni v. Rosja, 16.07.2019 r., Izba (Sekcja III), skargi nr 2200/08, 35949/11

i 58282/12, § 96.

Ważnym aspektem rzetelnego procesu karnego jest możliwość oskarżonego skonfrontowania się ze świadkami w obecności sędziego, który ma za zadanie rozstrzygnąć sprawę. Zasada bezpośredniości jest ważną gwarancją w postępowaniu karnym, bowiem obserwacja przez sędziego sposobu zachowania i wiarygodności świadków może mieć dla oskarżonego istotne konsekwencje.

Wyrok Svanidze v. Gruzja, 25.07.2019 r., Izba (Sekcja V), skarga nr 37809/08, § 32.

Zgodnie z zasadą bezpośredniości orzeczenie w sprawie karnej powinni wydać sędziowie biorący udział w postępowaniu i przeprowadzeniu dowodów. Nie oznacza to jednak zakazu wszelkich zmian składu sądu w toku postępowania, mogą bowiem pojawić się bardzo wyraźne przeszkody administracyjne lub proceduralne powodujące niemożność dalszego udziału sędziego w konkretnej sprawie. Możliwe jest wtedy podjęcie środków mających zapewnić sędziom, którzy kontynuują rozpoznanie sprawy, możliwość właściwego zapoznania się z dowodami i argumentami, np. przez udostępnienie im zapisów tekstowych nagrania z przesłuchania, jeśli nie istnieje problem wiarygodności danego świadka, albo przez zorganizowanie przed sądem w nowym składzie ponownego wysłuchania istotnych argumentów lub przeprowadzenia ważnych dowodów.

Wyrok Svanidze v. Gruzja, 25.07.2019 r., Izba (Sekcja V), skarga nr 37809/08, § 33.

Proces karny przeciwko osobie zmarłej nieuchronnie oznacza naruszenie podstawowych wymagań art. 6 Konwencji, ponieważ z samej swojej natury jest niezgodny z zasadą równości broni i wszelkimi gwarancjami rzetelnego procesu sądowego. Ponadto z oczywistych względów nie istnieje możliwość ukarania osoby zmarłej i choćby pod tym względem proces wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych musi być ograniczony. Wymierzenie kary osobie zmarłej oznaczałoby pośmiertne naruszenie jej godności. Wreszcie proces przeciwko takiej osobie byłby sprzeczny przedmiotem i celem art. 6 Konwencji oraz z zasadami dobrej wiary i skuteczności stanowiącymi nieodłączne aspekty tego artykułu.

Wyrok Magnitskiy i inni v. Rosja, 27.08.2019 r., Izba (Sekcja III), skargi nr 32631/09

i 53799/12, § 281.

Trybunał jest świadomy wartości dowodowej dokumentów podpisywanych przez podejrzanego w okresie pobytu w areszcie policyjnym. Podobnie jednak, jak w przypadku innych gwarancji art. 6 Konwencji, fakt złożenia podpisów pod takimi dokumentami wymaga zbadania przez Trybunał w świetle okoliczności konkretnej sprawy. Posłużenie się gotową formułą drukowaną oświadczenia o rezygnacji z prawa do obrońcy może rodzić poważny problem przy ustalaniu, czy było ono rzeczywiście wyrazem swobodnej i świadomej woli oskarżonego rezygnacji z prawa do korzystania z pomocy adwokata.

Wyrok Akdağ v. Turcja, 17.09.2019 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 75460/10, § 54.

Dbałość o wiarygodność ustalenia i zaprotokołowania dobrowolnego charakteru rezygnacji z prawa do korzystania z pomocy adwokata przez aresztowanego będącego analfabetą wymaga zapewnienia mu w tym zakresie specjalnej ochrony.

Wyrok Akdağ v. Turcja, 17.09.2019 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 75460/10, § 57.

Domniemanie niewinności (art. 6 ust. 2)

Fundamentalna zasada prawa karnego głosi, że odpowiedzialność karna przestaje istnieć po śmierci sprawcy przestępstwa. Stanowi ona gwarancję domniemania niewinności, o którym mowa w art. 6 ust.2 Konwencji.

Wyrok Magnitskiy i inni v. Rosja, 27.08.2019 r., Izba (Sekcja III), skargi nr 32631/09

i 53799/12, § 284.

Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego (art. 8)

W sytuacji gdy dziecko urodziło się za granicą w drodze umowy surogacji gestacyjnej i zostało poczęte przy użyciu plemników mężczyzny zlecającego surogację mającego zamiar zostać ojcem i dawcy będącego osobą trzecią, oraz gdy więź prawna rodzic–dziecko z mężczyzną zlecającym surogację mającym zamiar zostać ojcem została uznana w prawie krajowym:

1. Prawo dziecka do poszanowania jego życia prywatnego w rozumieniu art. 8 Konwencji wymaga, aby prawo krajowe umożliwiało uznanie istnienia więzi prawnej rodzic–dziecko z kobietą zlecającą surogację mającą zamiar zostać matką, wskazaną w akcie urodzenia legalnie sporządzonym za granicą jako „matka w sensie prawnym”;
2. Prawo dziecka do poszanowania jego życia prywatnego w rozumieniu art. 8 Konwencji nie wymaga, aby uznanie takie nastąpiło w formie wpisu do rejestru urodzeń, małżeństw, zgonów szczegółów aktu urodzenia legalnie sporządzonego za granicą; można w tym celu wykorzystać inne środki, jak adopcja dziecka przez taką kobietę, pod warunkiem że procedura przyjęta w prawie krajowym zapewnia jego szybkie i skuteczne zastosowanie zgodnie z najlepszymi interesami dziecka.

Opinia doradcza Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na wniosek o jej wydanie złożony przez francuski Sąd Kasacyjny na podstawie Protokołu nr 16 do Konwencji  – 10.04.2019 r. (nr P16-2018-001) – konkluzja.

Objęcie dziecka opieką publiczną ma być z istoty środkiem tymczasowym, który powinien przestać obowiązywać natychmiast po zmianie okoliczności, a wszelkie środki w tym zakresie powinny odpowiadać temu ostatecznemu celowi. Obowiązek władz podejmowania działań ułatwiających ponowne połączenie się rodziny w rozsądnie najszybszym terminie staje się stopniowo coraz pilniejszy wraz z upływem okresu opieki publicznej. Zawsze jednak działania te wymagają oceny w świetle obowiązku uwzględniania najlepszych interesów dziecka. Ocena, czy konkretny środek był właściwy, zależy od ustalenia, czy jego stosowanie było bezzwłoczne, bowiem w relacjach między dzieckiem i rodzicem, z którym ono nie mieszka, upływ czasu może przynieść skutki niemożliwe do naprawienia. W przypadku gdy z powodu niespełnienia wymienionego wyżej obowiązku władze muszą być uznane za odpowiedzialne za rozpad rodziny, nie mogą następnie powoływać się na stwierdzony brak więzi między rodzicami i dzieckiem na uzasadnienie zgody na adopcję. Po upływie znacznego okresu pozostawania dziecka pod opieką publiczną może okazać się, że interes dziecka w stabilności jego faktycznej sytuacji rodzinnej będzie ważniejszy niż interes rodziców biologicznych w ponownym połączeniu się rodziny.

Wyrok Strand Lobben i inni v. Norwegia, 10.09.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 37283/13,

§ 208.

Przy ocenie konieczności objęcia dziecka opieką publiczną władze korzystają z szerokiej swobody, która nie jest jednak nieograniczona. Np. w pewnych przypadkach wymagane jest ustalenie, czy przed objęciem dziecka opieką publiczną władze starały się podjąć środki mniej drastyczne – pomocnicze lub prewencyjne – i czy zakończyły się one niepowodzeniem. Surowszej kontroli wymagają wszelkie dalsze ograniczenia np. kontaktów rodziców z dzieckiem i zabezpieczeń prawnych mających zapewnić skuteczną ochronę poszanowania życia rodzinnego rodziców i dzieci. Rodzą one bowiem ryzyko poważnego osłabienia relacji rodzinnych między rodzicami i małym dzieckiem.

Wyrok Strand Lobben i inni v. Norwegia, 10.09.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 37283/13,

§ 211.

Ocena dowodów, w tym środków umożliwiających ustalenie istotnych okoliczności, należy do sądów. Wymaganiem zbyt daleko idącym byłoby wymaganie udziału biegłego psychologa w każdym przypadku rozstrzygania kwestii zgody na kontakt z dzieckiem rodzica niesprawującego nad nim opieki. Potrzeba uzyskania jego opinii powinna wynikać z okoliczności, z uwzględnieniem wieku i poziomu dojrzałości dziecka.

Wyrok Strand Lobben i inni v. Norwegia, 10.09.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 37283/13,

§ 213.

Wolność wypowiedzi (art. 10)

W przypadku np. zablokowania całego konta na portalu społecznościowym w Internecie z tego powodu, że niektóre z zamieszczonych na nim materiałów są nielegalne, ocena konieczności takiej decyzji musi – niezależnie od treści prawa krajowego – uwzględniać kryteria przyjęte i stosowane przez Trybunał na podstawie art.10 Konwencji. Obowiązek taki wynika bezpośrednio z samej Konwencji i orzecznictwa jej instytucji. Artykuł 10 wymaga w szczególności uwzględnienia przez władze m.in. faktu, że środek taki – blokujący dostęp do znacznej liczby informacji – poważnie ogranicza prawa użytkowników Internetu i wyrządza istotne szkody uboczne również w sferze dostępu do materiałów innych niż uznane za nielegalne.

Wyrok Kablis v. Rosja, 30.04.2019 r., Izba (Sekcja III), skargi nr 48310/16 i 59663/17, § 94.

W sprawach dotyczących cenzury prewencyjnej publikacji wzywającej do udziału w wydarzeniu publicznym kontrola sądowa środka blokującego informację musi nastąpić przed datą wydarzenia publicznego, którego dotyczy ta informacja. Po tej dacie traci ona bowiem jakiekolwiek znaczenie i przestaje budzić zainteresowanie.

Wyrok Kablis v. Rosja, 30.04.2019 r., Izba (Sekcja III), skargi nr 48310/16 i 59663/17, § 96.

Nie można uznać za uzasadniony ogólnego zakazu rozpowszechniania materiałów pornograficznych, nawet jeśli jest czasowy. W takich przypadkach władze powinny sięgać po środki mniej restrykcyjne w postaci np. zakazu sprzedaży takich publikacji osobom, które nie ukończyły 18 lat, obowiązku ich sprzedaży w specjalnej obwolucie z ostrzeżeniem skierowanym do takich osób albo sprzedaży wyłącznie w drodze subskrypcji.

Wyrok Pryanishnikov v. Rosja, 10.09.2019 r., Izba (Sekcja III), skarga nr 25047/05, § 61.

Wolność zgromadzeń i stowarzyszania się (art. 11)

Władze publiczne mają obowiązek zagwarantować właściwą działalność stowarzyszeń lub partii politycznych, nawet jeśli drażni lub obraża osoby przeciwne legalnym ideom lub deklaracjom, które starają się one promować. Ich członkom należy zapewnić możliwość gromadzenia się bez obawy narażenia na przemoc fizyczną ze strony oponentów, która mogłaby odstraszyć inne stowarzyszenia lub partie polityczne od otwartego wyrażania swoich opinii na tematy wywołujące w społeczeństwie poważne kontrowersje. W demokracji prawo do kontrdemonstracji nie może oznaczać uniemożliwiania korzystania z prawa do stowarzyszania się.

Wyrok Zhdanov i inni v. Rosja, 16.07.2019 r., Izba (Sekcja III), skargi nr 2200/08, 35949/11

i 58282/12, § 162.

Obowiązek skutecznej ochrony korzystania z prawa do wolności stowarzyszania się i zgromadzeń ma szczególne znaczenie dla osób wyrażających poglądy niepopularne lub należących do mniejszości. Są one bardziej narażone na wiktymizację. Głoszenie świadomości przynależności do określonej mniejszości, działanie na rzecz zachowania i rozwoju jej kultury lub obrony jej praw nie mogą być uznane za zagrożenie dla „społeczeństwa demokratycznego”, nawet jeśli może prowadzić do napięć, których istnienie w społeczeństwie jest jednym z nieuniknionych następstw pluralizmu, a więc swobodnej dyskusji dotyczącej wszelkich idei politycznych. Rola władz nie polega na eliminowaniu ich przyczyn przez zakaz pluralizmu, ale na zapewnieniu, aby spierające się grupy nawzajem się tolerowały.

Wyrok Zhdanov i inni v. Rosja, 16.07.2019 r., Izba (Sekcja III), skargi nr 2200/08, 35949/11

i 58282/12, § 163.

Władze muszą podejmować rozsądne i właściwe działania umożliwiające organizacjom społecznym działalność bez obawy przemocy fizycznej ze strony oponentów. Posiadają w tym zakresie dużą swobodę wyboru środków. Przykładem mogą być publiczne deklaracje jednoznacznie wspierające podejście tolerancyjne i pojednawcze do innych oraz ostrzegające potencjalnych agresorów przed grożącymi im karami. Usuwanie przyczyn napięć i ryzyka zakłóceń porządku nie może jednak polegać na ograniczaniu wolności stowarzyszania się.

Wyrok Zhdanov i inni v. Rosja, 16.07.2019 r., Izba (Sekcja III), skargi nr 2200/08, 35949/11

i 58282/12, § 164.

Prawo do zawarcia małżeństwa (art. 12)

W pewnych okolicznościach przepis wprowadzający nieprzewidującą wyjątków nieważność małżeństwa np. między wskazanymi w nim powinowatymi w linii bocznej może oznaczać zbyt daleko idące i w rezultacie nieproporcjonalne ograniczenie prawa do zawarcia małżeństwa w stopniu stanowiącym naruszenie samej jego istoty.

Wyrok Theodorou i Tsotsorou v. Grecja, 5.09.2019 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 57854/15,

§ 36.

Skargi indywidualne (art. 34)

W przypadku gdy skarga wniesiona w imieniu własnym przez posłów do parlamentu – w tym część członków grup parlamentarnych oraz innych, będących członkami prezydium parlamentu – dotyczy praw i wolności odnoszących się do nich indywidualnie, a nie parlamentu jako takiego, można uznać takie osoby za „grupę jednostek” i w rezultacie za pokrzywdzonych naruszeniami Konwencji w rozumieniu jej art. 34.

Decyzja Forcadell i Lluís i inni v. Hiszpania, 7.05.2019 r. (opublikowana 28 maja 2019 r.),

Izba (Sekcja III), skarga nr 75147/17, § 19–20.

Zerwanie więzi prawnych między biologicznym rodzicem i dzieckiem nie oznacza niemożności złożenia przez rodzica skargi w imieniu dziecka do Trybunału. W takim przypadku Trybunał może jednak stwierdzić istnienie konfliktu interesów rodzica i dziecka mającego istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia o dopuszczalności takiej skargi.

Wyrok Strand Lobben i inni v. Norwegia, 10.09.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 37283/13,

§ 156, 158.

Moc obowiązująca oraz wykonanie wyroków (art. 46 ust. 4)

Żaden przepis art. 46 nie wspomina o możliwości wycofania sprawy wniesionej do Trybunału w trybie tego artykułu. Wskazują one jednak wyraźnie, że wyłącznie Komitet Ministrów może przekazać Trybunałowi kwestię na podstawie art. 46 ust. 4. Ze względu na tę prerogatywę proceduralną, zbiorową odpowiedzialność Komitetu Ministrów i międzyinstytucjonalny charakter tego postępowania nie można wykluczyć, że uprawnienia przyznane Komitetowi Ministrów na podstawie tego artykułu również obejmują możliwość jej wycofania.

Wyrok Ilgar Mammadov v. Azerbejdżan (w procedurze na podstawie art. 46 ust. 4 Konwencji),

29.05.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 15172/13, § 144.

W związku z kwestią, w jakim stopniu Trybunał powinien kierować się wnioskami formułowanymi przez Komitet Ministrów w procesie nadzoru nad wykonaniem wyroków, Trybunał uznał, że nic nie wskazywało, aby autorzy tekstu Protokołu nr 14 mieli zamiar wyeliminować funkcję nadzorczą Komitetu Ministrów. Postępowanie w sprawie naruszenia obowiązków na podstawie Konwencji wprowadzone w art.46 ust.4 zachowuje fundamentalną równowagę instytucjonalną między Trybunałem i Komitetem.

Wyrok Ilgar Mammadov v. Azerbejdżan (w procedurze na podstawie art. 46 ust. 4 Konwencji),

29.05.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 15172/13, § 166.

Kwestia podporządkowania się przez państwa Konwencji wyrokowi Trybunału jest objęta jego jurysdykcją wyłącznie w kontekście „postępowania w sprawie odmowy przestrzegania ostatecznego wyroku” przewidzianego w art. 46 ust. 4 i 5.

Wyrok Ilgar Mammadov v. Azerbejdżan (w procedurze na podstawie art. 46 ust. 4 Konwencji),

29.05.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 15172/13, § 167.

W „postępowaniu w sprawie odmowy przestrzegania ostatecznego wyroku” do Trybunału należy ostateczna ocena prawna podporządkowania się wyrokowi przez państwo. Bierze przy tym pod uwagę wszystkie aspekty procedury przed Komitetem Ministrów, w tym wskazane przezeń środki wykonania wyroku. Trybunał dokonuje takiej oceny z właściwym uwzględnieniem wniosków Komitetu sformułowanych w procedurze nadzoru, stanowiska rządu i argumentów pokrzywdzonego. Trybunał, aby ustalić, czy państwo wchodzące nie wypełniło swoich zobowiązań na podstawie art. 46 ust. 1, musi w tym postępowaniu wskazać obowiązki prawne wypływające z ostatecznego wyroku oraz jego wnioski i ducha.

Wyrok Ilgar Mammadov v. Azerbejdżan (w procedurze na podstawie art. 46 ust. 4 Konwencji),

29.05.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 15172/13, § 168.

Datę uznania, że dane państwo odmówiło podporządkowania się ostatecznemu wyrokowi, stanowi data skierowania do Trybunału kwestii na podstawie art. 46 ust. 4 przez Komitet Ministrów, który stwierdził, że państwo w porę nie podjęło wymaganych działań – odpowiednich i wystarczających.

Wyrok Ilgar Mammadov v. Azerbejdżan (w procedurze na podstawie art. 46 ust. 4 Konwencji),

29.05.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 15172/13, § 170.

Państwa Konwencji muszą wykonywać wyroki Trybunału w dobrej wierze. Cała struktura Konwencji opiera się bowiem na ogólnym założeniu, że władze publiczne w państwach członkowskich działają w dobrej wierze. Obejmuje ona procedurę nadzoru, a wykonanie wyroków powinno odbywać się w sposób zgodny z ich „wnioskami i duchem”. Ponadto dobra wiara ma kluczowe znaczenie w razie stwierdzenia przez Trybunał naruszenia art. 18, którego przedmiotem i celem jest zakaz nadużywania władzy.

Wyrok Ilgar Mammadov v. Azerbejdżan (w procedurze na podstawie art. 46 ust. 4 Konwencji),

29.05.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 15172/13, § 214.

Konwencja ma gwarantować prawa, które nie są teoretyczne lub iluzoryczne, ale praktyczne i skuteczne, a brak implementacji ostatecznego, obowiązującego orzeczenia sądowego mógłby doprowadzić do sytuacji niezgodnych z zasadą rządów prawa, której przy ratyfikacji Konwencji państwa zobowiązały się przestrzegać. Zasady te obejmują również proces wykonania wyroków. Protokół nr 14 podkreśla, że szybkie i pełne wykonanie wyroków Trybunału ma żywotne znaczenie dla ochrony praw skarżącego a autorytet Trybunału i wiarygodność całego systemu zależą w znacznej mierze od skuteczności tego procesu.

Wyrok Ilgar Mammadov v. Azerbejdżan (w procedurze na podstawie art. 46 ust. 4 Konwencji),

29.05.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 15172/13, § 215.

Zakaz ponownego sądzenia lub karania (art. 4 Protokołu nr 7)

Zasada ne bis in idem ma chronić osoby wcześniej uniewinnione lub skazane prawomocnym wyrokiem. Do ochrony na podstawie tego artykułu nie wystarcza więc wydanie prawomocnego orzeczenia, musi ono bowiem również oznaczać jej uniewinnienie albo skazanie.

Wyrok Mihalache v. Rumunia, 8.07.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 54012/10, § 88.

Przy analizie dwóch wersji autentycznych tekstu art. 4 Protokołu nr 7 – angielskiej i francuskiej – Trybunał zwrócił uwagę na różnicę sformułowań jego obu urzędowych wersji: wersja francuska wymaga, aby dana osoba została „uniewinniona albo skazana prawomocnym wyrokiem”, podczas gdy wersja angielska – że została „prawomocnie uniewinniona albo skazana”. Wersja francuska wskazuje więc, że uniewinnienie albo skazanie musi być rezultatem „wyroku”, podczas gdy wersja angielska nie określa formy, w jakiej takie uniewinnienie albo skazanie nastąpiło. Ze względu na kluczową rolę art. 4 Protokołu nr 7 w systemie Konwencji oraz cel chronionego w nim prawa użycie słowa „wyrok” w wersji francuskiej tego artykułu nie mogło usprawiedliwiać restrykcyjnej interpretacji koncepcji osoby, która została „uniewinniona lub skazana”. W konkretnej sprawie istotny powinien być fakt wydania orzeczenia przez organ stanowiący część systemu wymiaru sprawiedliwości w krajowym systemie prawnym właściwy do ustalania faktu nielegalnego zachowania i – w miarę potrzeby – karania za nie. Brak formy wyroku nie oznacza, że nie nastąpiło uniewinnienie lub skazanie, bowiem ten element – o charakterze proceduralnym i formalnym – nie może mieć wpływu na konsekwencje takiego orzeczenia. W istocie wersja angielska art. 4 Protokołu nr 7 wspiera właśnie taką, preferowaną przez Trybunał, szeroką interpretację tej koncepcji. Trybunał interpretuje więc ten przepis w sposób oznaczający, że interwencja sądowa nie musi być konieczna.

Wyrok Mihalache v. Rumunia, 8.07.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 54012/10, § 94–95.

W celu ustalenia, czy konkretne orzeczenie oznacza „uniewinnienie” lub „skazanie”, Trybunał uwzględnia jego rzeczywistą treść i skutki dla skarżącego. Użycie w tekście art. 4 Protokołu nr 7 słów „uniewinniona lub skazana”zakłada rozstrzygnięcie o odpowiedzialności „karnej” oskarżonego w rezultacie oceny konkretnych okoliczności, innymi słowy – zakłada zbadanie postawionych oskarżonemu zarzutów przez organ do tego uprawniony przez prawo krajowe.

Wyrok Mihalache v. Rumunia, 8.07.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 54012/10, § 97.

W każdej sprawie Trybunał samodzielnie ustala, jaka decyzja stanowiła prawomocne orzeczenie krajowe dla celów art. 4 Protokołu nr 7.

Wyrok Mihalache v. Rumunia, 8.07.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 54012/10, § 108.

Przy rozstrzyganiu, czy orzeczenie wchodzące w grę było prawomocne, Trybunał musi upewnić się, czy były od niego dostępne zwyczajne środki zaskarżenia i czy strony z nich skorzystały. Uwzględnia wyłącznie środki zaskarżenia „zwyczajne” w odróżnieniu od innych – „nadzwyczajnych”.

Wyrok Mihalache v. Rumunia, 8.07.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 54012/10, § 109–110.

Konwencja zezwala, aby państwa przy wykonywaniu funkcji wymiaru sprawiedliwości i ochrony interesu publicznego określiły, jaka decyzja stanowi zgodnie z ich prawem krajowym orzeczenie, w drodze którego postępowanie karne kończy się w sposób prawomocny. Gdyby państwa Konwencji mogły bez kontroli Trybunału określać moment, w którym orzeczenie staje się „prawomocne” dla celów art. 4 Protokołu nr 7, stosowanie tego artykułu byłoby zależne wyłącznie od ich własnej swobodnej decyzji. Tak duża swoboda mogłaby prowadzić do rezultatów niezgodnych z celem i przedmiotem Konwencji, a więc zapewnienia, aby nikt nie był ponownie sądzony lub ukarany za to samo przestępstwo. Bez zabezpieczenia tego prawa umożliwiającego ustalenie na podstawie kryteriów obiektywnych, czy w konkretnym przypadku istniało orzeczenie “prawomocne”, jego zakres stałby się bardzo ograniczony.

Wyrok Mihalache v. Rumunia, 8.07.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 54012/10, § 116.

Artykuł 4 Protokołu nr 7 Konwencji wyraźnie rozróżnia ponowne ściganie lub proces zakazany na podstawie ustępu pierwszego tego artykułu oraz wznowienie procesu w okolicznościach wyjątkowych, o których mowa w ustępie drugim. Artykuł 4 ust. 2 Protokołu nr 7 wyraźnie przewiduje możliwość ścigania na podstawie tych samych zarzutów zgodnie z prawem krajowym w razie wznowienia postępowania w rezultacie wyjścia na jaw nowych lub nowo odkrytych faktów lub jeśli w poprzednim postępowaniu popełniono poważną pomyłkę. Warunki te obowiązują alternatywnie, a nie kumulatywnie.

Wyrok Mihalache v. Rumunia, 8.07.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 54012/10, § 128–129.

Trybunał w każdej sprawie odrębnie ocenia, czy okoliczności, na jakie powołał się organ wyższej instancji przy wznowieniu postępowania, oznaczały nowe lub nowo odkryte fakty lub poważną pomyłkę w poprzednim postępowaniu. Koncepcja „poważna pomyłka” w rozumieniu art. 4 ust. 2 Protokołu nr 7 sugeruje, że podstawą wznowienia postępowania na szkodę oskarżonego uniewinnionego albo ukaranego za drobniejsze przestępstwo niż przewidziane prawem może być wyłącznie poważne naruszenie procedury, znacznie osłabiające integralność wcześniejszego postępowania. Nie spełniałaby tego warunku ponowna ocena przez prokuratora albo sąd wyższej instancji wyłącznie na podstawie dowodów zebranych w aktach. Wymagana jest więc ocena charakteru pomyłki przede wszystkim w celu ustalenia, czy doszło do naruszenia praw obrony i w rezultacie czy nastąpiła w ten sposób przeszkoda we właściwym sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. W każdym przypadku podstawy uzasadniające wznowienie postępowania, zgodnie z art. 4 ust. 2 Protokołu nr 7 in fine, muszą „mieć wpływ na wynik sprawy” – korzystny dla skazanego albo szkodliwy.

Wyrok Mihalache v. Rumunia, 8.07.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 54012/10, § 133.

Protokół nr 16 – Opinie doradcze (art. 1)

Jak wskazuje preambuła Protokołu nr 16 – celem postępowania w sprawie opinii doradczej jest wzmocnienie wzajemnych relacji między Trybunałem i władzami krajowymi i w ten sposób poprawa implementacji Konwencji zgodnie z zasadą subsydiarności przez umożliwienie wskazanym w tym protokole sądom krajowym i trybunałom wnioskowania o wydanie przez Trybunał opinii dotyczących kwestii o zasadniczym znaczeniu odnoszących się do interpretacji lub stosowania praw i wolności zawartych w Konwencji albo w Protokołach do niej (art. 1 ust. 1 Protokołu nr 16), jakie pojawiły się w związku z toczącymi się przed nimi sprawami (art. 1 ust. 2 Protokołu nr 16). Celem tej procedury nie jest przekazanie Trybunałowi do rozpatrzenia toczącego się sporu, ale udzielenie wnioskującemu sądowi lub trybunałowi wskazówek w związku z kwestią na tle Konwencji, która pojawiła się przy rozpatrywaniu zawisłej przed nim sprawy. Trybunał nie jest właściwy do oceny faktów czy podstaw poglądów stron dotyczących interpretacji prawa krajowego w świetle Konwencji ani do orzekania o wyniku postępowania. Jego rola ogranicza się do wydania opinii dotyczącej przedstawionych mu kwestii. Do wnioskującego sądu lub trybunału należy bowiem rozstrzygnięcie problemów, jakie pojawiły się w danej sprawie, oraz – w razie potrzeby – wyciągnięcie z opinii Trybunału wniosków dla przepisów prawa krajowego wchodzącego w grę oraz jej rozstrzygnięcia.

Opinia doradcza Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na wniosek o jej wydanie złożony przez francuski Sąd Kasacyjny na podstawie Protokołu nr 16 do Konwencji  – 10.04.2019 r. (nr P16-2018-001), § 25.

Opinie wydawane na podstawie tego Protokołu muszą być ograniczone do kwestii bezpośrednio wiążących się z postępowaniem toczącym się na poziomie krajowym. Ich wartość polega również na tym, że pomagają sądom krajowym w kwestiach o znaczeniu zasadniczym na tle Konwencji pojawiających się w podobnych sprawach.

Opinia doradcza Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na wniosek o jej wydanie złożony przez francuski Sąd Kasacyjny na podstawie Protokołu nr 16 do Konwencji  – 10.04.2019 r. (nr P16-2018-001), § 26.