J ednym z praktycznych problemów w postępowaniu wieczystoksięgowym było, czy sąd wieczystoksięgowy w ramach swojej kognicji jest uprawniony do uwzględnienia okoliczności, niepowołanych wprawdzie w treści wniosku o wpis i załączonych do wniosku dokumentach, lecz znanych sądowi z urzędu. Wątpliwość ta wynika z obecnej treści art. 626⁸ § 2 k.p.c., który określa kognicję sądu wieczystoksięgowego, stanowiąc, że sąd bada jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej. Przepis ten, wprowadzony do k.p.c. na mocy ustawy z dnia 11 maja 2001 r.,Ustawa o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy – Prawo o notariacie; Dz.U. nr 63, poz. 635. stanowi dosłowne powtórzenie uchylonego tą nowelizacją art. 46 ust. 1 u.k.w.h.Ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 790. Wspomniana ustawa nie recypowała jednak do Kodeksu postępowania cywilnego art. 46 ust. 2 u.k.w.h., wedle którego postanowienie odmawiające dokonania wpisu może opierać się na okolicznościach, które są powszechnie znane lub doszły do wiadomości sądu rejonowego w inny sposób. W związku z tym orzecznictwo Sądu Najwyższego i poglądy doktryny rozbieżnie interpretowały tę zmianę. W orzecznictwie z jednej strony wskazywano, że brak przeniesienia odpowiednika art. 46 ust. 2 u.k.w.h. do k.p.c. stanowił celowe ograniczenie kognicji sądu wieczystoksięgowego.Por. wyrok SN z 19 marca 2003 r., I CKN 152/01, OSNC 2004, nr 6, poz. 92 z krytyczną glosą S. Rudnickiego, OSP 2004, nr 2, poz. 20 oraz aprobującą glosą T. Czecha, MoP 2005, nr 21, s. 1081; uzasadnienie uchwały 7 sędziów SN z 16 grudnia 2009 r., III CZP 80/09, OSNC 2010, nr 6, poz. 84 z krytycznymi glosami A. Maziarz, „Glosa” 2011, nr 2, s. 55 i P. Mysiaka, „Rejent” 2011, nr 6, s. 147; postanowienie SN z 9 grudnia 2010 r., IV CSK 168/10, LEX nr 898265; postanowienie SN z 6 kwietnia 2011 r., I CSK 367/10, LEX nr 960497. Zgodnie ze stanowiskiem przeciwnym celem ustawodawcy nie było ograniczenie kognicji sądu przy rozpoznawaniu sprawy o wpis, lecz zbędne było przenoszenie do k.p.c. normy, która jest już zawarta w art. 228 § 2 k.p.c., mającym zastosowanie w postępowaniu wieczystoksięgowym na podstawie art. 13 § 2 k.p.c.Postanowienie SN z 15 grudnia 2005 r., V CK 54/05, OSNC 2006, nr 7–8, poz. 138. Por. także postanowienia z 5 stycznia 2011 r., III CSK 84/10, LEX nr 784943 z aprobującą glosą M. Rzewuskiego, „Palestra” 2012, nr 9–10, s. 121–124 oraz z 20 października 2011 r., III CSK 322/10, LEX nr 1129124.W doktrynie również z jednej strony wyrażono pogląd, że brak przeniesienia art. 46 ust. 2 u.k.w.h. do k.p.c. nie wprowadził zmiany merytorycznej w kognicji sądu wieczystoksięgowego, co oznacza, że również po tej zmianie w razie powzięcia przez sąd wieczystoksięgowy z urzędu wiadomości wskazujących na brak podstaw do dokonania wpisu sąd oddala wniosek o wpis.5 J. Pisuliński, Hipoteka kaucyjna, Zakamycze 2002, s. 238; S. Rudnicki, Glosa do wyroku SN z 19 marca 2003 r., I CKN 152/01, OSP 2004, z. 2, s. 82; K. Stefaniuk, Glosa do postanowienia SN z 23 stycznia 2004 r., III CK 245/02, OSP 2005, nr 1, s. 8 (autor uznaje, że nieprzejęcie przez k.p.c. art. 46 ust. 2 u.k.w.h. stanowi legislacyjny błąd); G. Bieniek, Podstawa wpisu do księgi wieczystej a kognicja sądu wieczystoksięgowego, NPN 2007, nr 2, s. 45; J. Dominowska, Zakres merytorycznego badania wniosku o wpis w postępowaniu wieczystoksięgowym, PiP 2007, z. 5, s. 86 (w przypisie); M. Rzewuski, Notoria powszechne i urzędowe w postępowaniu wieczystoksięgowym, (w:) Dowodzenie w procesach cywilnych, gospodarczych i administracyjnych, red. R. Sztychmiller, M. Różański, Olsztyn 2014, s. 145–146. Pogląd taki można było przypisać także J. Gudowskiemu, który powoływał się na powyższą linię orzeczniczą [por. tenże, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. T. Ereciński, t. III, Warszawa 2012, uw. 4 do art. 6269 , s. 433]. Obecnie nie budzi to już wątpliwości, por. tenże, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. T. Ereciński, t. IV, Warszawa 2016, uw. 4 do art. 6269 , s. 460. Wśród podnoszonych argumentów zauważa się, że art. 46 ust. 2 u.k.w.h. wyłączał możliwość świadomego ujawniania w księdze wieczystej prawa sprzecznie z rzeczywistym stanem prawnym i realizował podstawową funkcję ksiąg wieczystych, jaką jest prawidłowe ustalenie stanu prawnego nieruchomości.S. Rudnicki, Glosa, s. 82. Po drugie, stosowanie art. 228 § 2 k.p.c. następuje jedynie odpowiednio w postępowaniu wieczystoksięgowym, co daje możliwość przyjęcia, że sąd nie ma obowiązku wyznaczania rozprawy w celu zwrócenia uwagi uczestnikom postępowania na znane mu urzędowo fakty. Wynika to z istoty i charakteru postępowania wieczystoksięgowego.M. Rzewuski, Notoria, s. 146. Po trzecie, wskazuje się, że wyłączenie stosowania art. 228 k.p.c. w postępowaniu wieczystoksięgowym wymagałoby wyraźnej reakcji ustawodawczej, co nie nastąpiło mimo licznych nowelizacji zarówno k.p.c., jak i u.k.w.h.Tamże. Z drugiej strony niektórzy przedstawiciele doktryny dopatrują się w wyniku wejścia w życie nowelizacji z 11 maja 2001 r. zmiany prowadzącej do tego, że sąd wieczystoksięgowy nie może w ramach rozpatrywania wniosku o wpis opierać się na materiale, który został uzyskany z urzędu.T. Czech, Glosa do wyroku SN z 19 marca 2003 r., I CKN 152/01, MoP 2005, nr 21, s. 1083. Niektórzy z nich dopatrują się co prawda luki w prawie i uznają, że zasadne byłoby przywrócenie przepisu o treści odpowiadającej art. 46 ust. 2 u.k.w.h., gdyż obecnie sąd nie jest uprawniony do uwzględniania w postępowaniu wieczystoksięgowym faktów znanych urzędowo.E. Jefimko, Postępowanie wieczystoksięgowe jako szczególny rodzaj postępowania nieprocesowego (zagadnienia wybrane), PS 2002, nr 10, s. 71. Pozostała część przedstawicieli tego poglądu uważa jednak, że zasadnie sąd wieczystoksięgowy nie powinien opierać swojego rozstrzygnięcia na faktach znanych mu urzędowo.E. Kowalik, Dopuszczalność uwzględnienia przez sąd wieczystoksięgowy okoliczności znanych mu z urzędu, PS 2015, nr 6, s. 95. Powoływanym tu argumentem przeciwko zastosowaniu art. 228 § 2 k.p.c. jest to, że wskazany przepis wymaga zwrócenia stronom uwagi na fakty znane sądowi urzędowo. Wymagałoby to przeprowadzenia rozprawy, co w sprawach wieczystoksięgowych nie jest z reguły możliwe lub celowe.E. Jefimko, Postępowanie, s. 71; R. M. Bełczącki, M. Kocon, Kognicja sądu wieczystoksięgowego – kwestie proceduralne, PS 2011, nr 10, s. 37. Autorzy dla uzasadnienia tego poglądu podnoszą także, że funkcją sądu wieczystoksięgowego nie jest ustalanie rzeczywistego stanu prawnego nieruchomości i nie został on wyposażony przez ustawodawcę w odpowiednie ku temu instrumentarium.R. M. Bełczącki, M. Kocon, Kognicja, s. 38. Wynika to z rejestracyjnego charakteru postępowania wieczystoksięgowego, które ma być sprawne i szybkie, nie służąc przy tym badaniu zgodności ujawnionego w księdze stanu prawnego z rzeczywistym stanem prawnym. Wszelkie zaś kwestie niezgodności stanu prawnego powinny być badane w procesie wytoczonym na podstawie art. 10 u.k.w.h.E. Kowalik, Dopuszczalność, s. 95–97.

Wskazana kwestia została w ostatnim czasie rozstrzygnięta, w odpowiedzi na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2016 r., III CZP 86/15.OSNC 2016, nr 7–8, poz. 81. W uchwale przyjęto, że sąd może oddalić wniosek o wpis do księgi wieczystej, jeżeli istnieje znana mu urzędowo przeszkoda do jego dokonania. W uzasadnieniu wskazano, że z powodu nieprzeniesienia art. 46 ust. 2 u.k.w.h. do Kodeksu postępowania cywilnego nie można wysnuwać wniosku, że tym samym ustawodawca doprowadził do zmiany merytorycznej w kognicji sądu wieczystoksięgowego. Również po tej zmianie w razie powzięcia przez sąd wieczystoksięgowy z urzędu wiadomości wskazujących na brak podstaw do dokonania wpisu sąd powinien oddalić wniosek o wpis. Wynika to z założenia, że także w postępowaniu wieczystoksięgowym bezwzględne zastosowanie ma wyrażona w art. 13 § 2 k.p.c. zasada odpowiedniego stosowania przepisów o procesie do innych postępowań uregulowanych w Kodeksie, a więc również do postępowania nieprocesowego. Sąd Najwyższy zaakceptował wyrażany w doktrynie pogląd, że wskazany obowiązek sądu wynika z założenia, iż sąd wieczystoksięgowy powinien dbać o prawidłowość i rzetelność dokonywanych wpisów. Podkreślono przy tym genezę przepisów o postępowaniu wieczystoksięgowym oraz fakt, że księgi wieczyste są publicznym rejestrem praw odnoszących się do nieruchomości, dlatego ich funkcje muszą być rozpatrywane z punktu widzenia interesu publicznego, a są nimi tak doniosłe kwestie, jak bezpieczeństwo obrotu prawnego i zapewnienie bezpieczeństwa kredytu hipotecznego. Wskazano także, że wbrew dominującemu stanowisku art. 626⁸ § 2 k.p.c. nie reguluje całościowo kognicji sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym, lecz określa jedynie, na podstawie jakich środków dowodowych sąd wieczystoksięgowy powinien rozpoznać wniosek o wpis. Brak stosownej podstawy do wpisu stanowi tylko jedną z możliwych przyczyn oddalenia wniosku; drugą z nich jest wystąpienie przeszkody do wpisu. Pojęcie takiej przeszkody nie jest co prawda w ustawie wyraźnie zdefiniowane,W doktrynie wskazują to E. Warzocha, Przeszkody do wpisów w księgach wieczystych, „Rejent” 1996, nr 7–8, s. 52; P. Mysiak, Postępowanie wieczystoksięgowe, Warszawa 2010, s. 240. O przeszkodach do wpisu poza art. 6269 k.p.c. jest mowa także w art. 6261 § 3 i art. 6268 § 5 k.p.c. ale nie można jej utożsamiać z brakiem podstaw do wpisu, chodzi bowiem o dwie samodzielne i alternatywne przyczyny oddalenia wniosku.W doktrynie por. P. Siciński, Braki formalne wniosku a przeszkoda do wpisu w postępowaniu wieczystoksięgowym, NPN 2004, nr 4, s. 47 i n. Wedle SN de lege lata ustawodawca nie określił, na jakiej podstawie może dojść do ustalenia przeszkody wpisu i na czym ta przeszkoda polega. Uzasadnia to stwierdzenie, że o ile fakty znane sądowi z urzędu nie mogą same przez się stanowić podstawy wpisu, gdyż pozostawałoby to w sprzeczności z art. 626⁸ § 2 k.p.c., o tyle mogą i powinny stanowić podstawę oddalenia wniosku, jeśli w wyniku uwzględnienia tych faktów dochodzi do ustalenia, że istnieje przeszkoda do dokonania wpisu. Sąd Najwyższy przyjął także, że art. 626⁸ § 2 k.p.c. nie reguluje tego, w jaki sposób sąd ma stwierdzić przeszkodę wpisu, lecz wskazuje jedynie środki dowodowe, z których mogą korzystać uczestnicy w postępowaniu o wpis.

Pogląd wyrażony we wskazanej uchwale należy ze wszech miar podzielić. Znaczenie ma tu bowiem wykładnia historyczna, na którą zwrócił uwagę Sąd Najwyższy. Artykuł 46 u.k.w.h. nie stanowił pierwszej regulacji wyraźnie uprawniającej sąd do wzięcia pod uwagę okoliczności znanych z urzędu. Przepis ten stanowił niemalże dosłowne powtórzenie uprzednio obowiązującego art. 45 zd. 2 dekretu z 11 października 1946 r. – Prawo o księgach wieczystych.Dz.U. nr 57, poz. 320. Regulacja ta była pierwszym wyraźnym wskazaniem normatywnym, że w postępowaniu wieczystoksięgowym sąd jest obowiązany uwzględniać nie tylko materiał dostarczony przez wnioskodawcę i wynikający z treści księgi wieczystej, ale także okoliczności znane urzędowo i powszechnie.W praktyce jednak stosowanie przepisu napotykało problemy, o czym świadczy chociażby uzasadnienie orzeczenia SN z 24 września 1965 r., II CR 372/65, a przede wszystkim aprobująca glosa S. Breyera, OSPiKA 1966, nr 11, poz. 244, w których wykluczono wzięcie przez państwowe biuro notarialne z urzędu pod rozwagę konsekwencji działania rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych w postępowaniu o wpis. Odmiennie jednak J. Witecki, Na czyją rzecz sędzia hipoteczny powinien zarządzić wpis prawa własności: na rzecz późniejszego odpłatnego nabywcy, który wcześniej złożył wniosek o wpis w księdze wieczystej, czy na rzecz wcześniejszego nabywcy, który później, lecz przed załatwieniem wniosku późniejszego nabywcy, złożył swój wniosek o wpis?, PiP 1948, z. 7, s. 123–125 (Dodatek cywilistyczny). Por. także S. Breyer, Prawo rzeczowe i prawo o księgach wieczystych w zakresie materialnym, PN 1947, t. II, s. 237. Warto jednak zauważyć, że mimo iż zagadnienie to nie było regulowane wyraźnie w ustawodawstwie obowiązującym na obszarze Polski przed II wojną światową, to zbliżony pogląd można było wywieść z ówczesnej doktryny lub orzecznictwa. Przykładowo z art. 20 ustawy hipotecznej z 1818 r.Ustawa z 26 kwietnia 1818 r. – Prawo o ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywileiach i hypotekach w mieysce tytułu XVIII. księgi III. kodexu cywilnego. Dz.P. K.P. 1818, t. 5, nr 21, poz. 295. wynikało, że sąd wieczystoksięgowy miał obowiązek przy wpisie badać, czy nie narusza on praw osób trzecich wynikających z księgi wieczystej. Tymczasem zarówno doktryna, jak i orzecznictwo tak zinterpretowały to postanowienie, że nie chodzi tu tylko o informacje wynikające z księgi, w której czynności dokonano, ale także i z innych ksiąg, o ile tylko wskazówki co do tych wiadomości znajdują się w księdze, której czynność dotyczy.Por. S. Szer, Prawo hipoteczne obowiązujące w województwach Centralnych i Wschodnich, Warszawa 1937, s. 15 oraz orzeczenie SN z 9 maja 1935 r., I C 1937/34, Zb. Orz. 1935, nr 12, poz. 504. Również na gruncie niemieckiej ustawy hipotecznej przyjmowano, że sąd co do zasady nie może zarządzać i przeprowadzać dowodów z urzędu, a przy swych rozstrzygnięciach opiera się na treści księgi wieczystej i na materiale dowodowym przedstawionym przez strony czy też powołanym przez nie. Praktyka sądowa i doktryna przyjmowały jednak w przeważającej mierze, że sąd wieczystoksięgowy może opierać się na okolicznościach niepowołanych przez strony, lecz znanych mu np. na podstawie dokumentów znajdujących się w innych aktach. Przyjmowano bowiem, że rzeczą sędziego jest starać się o to, aby wpisy nie powodowały nieprawdziwości księgi wieczystej.Por. C. Wasilkowski, (w:) Encyklopedja podręczna prawa prywatnego założona przez Henryka Konica, red. F. Zoll, J. Wasilkowski, z. XI, Warszawa, s. 636. Ustawa hipoteczna austriacka także nakazywała, aby sąd z urzędu brał pod uwagę przy dokonywaniu wpisów, czy osoba zainteresowana ma zdolność do rozporządzania prawem mającym podlegać wpisowi lub czy przysługuje jej uprawnienie do dokonania wpisu.Por. § 94 ustawy hipotecznej austriackiej z 1871 r. Doktryna w tym zakresie wskazała konieczność sięgnięcia przez sąd nie tylko do wiadomości wynikających z dokumentów lub ksiąg hipotecznych, ale także do „wiadomości pozahipotecznych”.W. L. Jaworski, Ustawy o księgach publicznych, Kraków 1897, s. 398. Również w przygotowanych jeszcze przed II wojną światową założeniach do projektu przyszłej ustawy hipotecznej wskazywano konieczność takiego uregulowania postępowania wieczystoksięgowego, aby sąd mógł odmówić wpisu, jeżeli treść jego „sprzeciwiałaby się dobrym obyczajom lub bezwzględnemu zakazowi ustawowemu, jeżeli widocznem jest, że stronom brak potrzebnej zdolności lub mocy rozporządzania, jeżeli wątpliwa jest identyczność stron i.t.d.”.F. Zoll, Referat przygotowawczy do prac nad skodyfikowaniem jednolitego prawa ksiąg ziemskich, Warszawa 1930, s. 71. Powyższe uwagi wskazują, że możliwość uwzględniania przez sąd wieczystoksięgowy okoliczności znanych mu urzędowo była obecna w polskim prawie hipotecznym w zasadzie od początku nowożytnej regulacji w tym zakresie. Jest ona ściśle związana z dostrzeganiem istotnej funkcji ksiąg wieczystych, którą jest nie tylko sama rejestracja pewnych czynności prawnych, ale również dbanie o prawidłowość wpisów dokonywanych w księgach. Bez wątpienia istotną zasługą uzasadnienia omawianej uchwały jest także podkreślenie, że art. 626⁸ § 2 nie reguluje całokształtu kognicji sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym, ale określa jedynie, na podstawie jakich środków dowodowych sąd wieczystoksięgowy powinien rozpoznać wniosek o wpis. Przez kognicję rozumie się bowiem zakres orzekania sądu w sprawie, co oznacza nie tylko to, jaka jest podstawa orzekania, ale także w jakich granicach przedmiotowych, podmiotowych i czasowych orzeka sąd.Por. K. Markiewicz, Zasady orzekania w postępowaniu nieprocesowym, Warszawa 2013, s. 125 i n. Te kwestie regulują zaś inne przepisy, np. art. 626⁸ § 1 (przedmiotowy zakres orzekania), art. 626⁶ § 1 (w świetle uchwały w sprawie III CZP 80/09 przepis ten reguluje czasowe granice orzekania sądu). Warto przy tym podkreślić, że powyższa uchwała może mieć zastosowanie także do faktów znanych powszechnie, gdyż mechanizm stosowania art. 228 § 1 k.p.c. powinien być tożsamy z § 2 tego przepisu. Praktyka wskazuje zaś, że fakty znane powszechnie są niekiedy nie tylko dopuszczone jako źródło odmowy dokonania wpisu w księdze wieczystej, ale także jako podstawa samego wpisu.W doktrynie wskazano brak potrzeby wykazywania w postępowaniu o wykreślenie hipoteki na rzecz banku przekształcenia banku, któremu przysługiwała hipoteka, gdy fakt ten może być uznany za powszechnie znany (por. M. Rzewuski, Notoria, s. 148). Kwestia z pewnością jest jednak sporna.