W doktrynie procesu cywilnego zagadnienie definicji pojęcia gravamen, rozumianego jako interes prawny uprawniający do złożenia apelacji, nie zostało do tej pory rozstrzygnięte w jednoznaczny sposób. Trzeba jednak przyznać, że nauka prawa przeszła w tej mierze dość widoczną ewolucję – od początkowo stosowanej oceny pokrzywdzenia strony sentencją wyroku, dokonywanej przez proste porównanie żądań z brzmieniem orzeczenia, poprzez dostrzeżenie, iż problem obiektywnej prawidłowości rozstrzygnięcia sądowego może wykraczać zarówno poza interes skarżącego, jak i poza ten stan sprawy, który istniał w dacie wyrokowania pierwszoinstancyjnego – aż po współczesne nam stanowisko próbujące oderwać gravamen od problematyki dopuszczalności zaskarżenia i przenieść to pojęcie do ram prawidłowości zaskarżonego orzeczenia. Ta najnowsza teoria każe uznawać za niemożliwe zarówno odrzucenie apelacji (jako niedopuszczalnej „z innych przyczyn” w rozumieniu art. 370 k.p.c.), jak i merytoryczne jej oddalenie z powołaniem się na brak interesu prawnego skarżącego – jako że do rozpoznania tego środka odwoławczego wystarcza, aby wniosła go osoba formalnie do tego legitymowana, o ile tylko środek ten jest merytorycznie uzasadniony (por. bliżej na ten temat: T. Wiśniewski, Przebieg procesu cywilnego, Lex 2013).

W motywach postanowienia z 24 lipca 2013 r., wydanego pod sygnaturą V CZ 44/13, Sąd Najwyższy nie opowiedział się w wyraźny sposób za którymkolwiek z wyżej przywołanych stanowisk doktryny. Wydaje się też, że u podstaw rozstrzygnięcia (które należy zresztą powitać z aplauzem) legło raczej zachowawcze podejście, nakazujące doszukiwanie się po stronie skarżącego pogorszenia, w następstwie zapadnięcia wyroku w pierwszej instancji, jego materialnoprawnej sytuacji. Do takiej konkluzji skłania między innymi to, że w uzasadnieniu przywołano (ze wszech miar trafnie) dwa orzeczenia pochodzące z lat 60. ubiegłego stulecia.

Rozmaite źródła publikacji eksponują różne tezy wskazanego wyżej postanowienia i warto je wszystkie poznać – a brzmią one następująco:

„Pozwany może zaskarżyć apelacją wyrok oddalający powództwo, jeżeli sąd pierwszej instancji oddalił je na skutek uwzględnienia ewentualnego zarzutu potrącenia wierzytelności, bez zbadania postawionego na pierwszym miejscu zarzutu bezzasadności powództwa.

Zarzut potrącenia wywołuje identyczne skutki jak zgłoszenie roszczenia w drodze  powództwa, w tym np. w zakresie zawisłości sprawy (art. 192 pkt 1 k.p.c.), a jego rozstrzygnięcie co do roszczenia przedstawionego do potrącenia stwarza stan powagi rzeczy osądzonej. W związku z tym należy przyjąć, że pozwany może zaskarżyć wyrok oddalający powództwo, jeżeli oddalenie nastąpiło z powodu uwzględnienia ewentualnego zarzutu potrącenia.

Wydanie wyroku oddalającego powództwo z powodu uwzględnienia ewentualnego zarzutu potrącenia, jednak bez ustalenia, czy w ogóle istniała wierzytelność powoda, stwarza nieusuwalną niejasność co do tego, co taki wyrok w rzeczywistości rozstrzyga. Przedmiot i granice powagi rzeczy osądzonej takiego wyroku są nieokreślone, w związku z czym niezbędne jest «powtórzenie» procesu dotychczasowego pozwanego przeciwko powodowi i dopiero wówczas sąd musi rozstrzygnąć, czy stronom w ogóle przysługiwały wierzytelności wzajemne i czy skompensowały się”.

Sąd Najwyższy wydał przywołane tu rozstrzygnięcie, przejąwszy do rozpoznania sprawę przedstawioną mu przez sąd drugoinstancyjny z poważnymi wątpliwościami prawnymi, polegającymi na zmaganiu się z pytaniem, czy należy uwzględnić zażalenie pozwanego na postanowienie sądu pierwszej instancji, odrzucające wniesioną przezeń apelację. Sytuacja w tym konkretnym procesie była o tyle jaskrawa, że powództwo uległo przed sądem niższej instancji całkowitemu oddaleniu, jako że roszczenie zgłoszone ewentualnie do potrącenia przewyższało żądanie pozwu. Pozwany był zatem mocno zainteresowany tym, aby jego apelacja została rozpatrzona, ponieważ nadrzędnym jego celem pozostawało doprowadzenie do oddalenia powództwa z przyczyny jego niezasadności, w dalszej zaś konsekwencji – dochodzenie w odrębnym procesie wierzytelności, którą tutaj zgłosił w drodze potrącenia „na wszelki wypadek”. Uzyskany wyrok, choć na pozór – z samej sentencji – korzystny, uzasadnieniem swoim stworzył zagrożenie oddalenia w przyszłości żądania zapłaty należności, która (zdaniem skarżącego) w istocie nie uległa umorzeniu poprzez potrącenie, skoro nie było jej czym kompensować.

Cytowane rozstrzygnięcie jest istotne dla praktyki nie tylko z czysto formalnego, procesowego punktu widzenia. Trafna linia orzecznicza w nim zaprezentowana otwiera oto pełnomocnikom drogę do śmielszego posługiwania się zarzutem potrącenia formułowanym jako ewentualny – przy jednoczesnym traktowaniu jako pierwszoplanowego wniosku o oddalenie powództwa z powodu braku prawa podmiotowego po stronie powoda w zakresie jego własnych roszczeń. Decyzja o tym, czy zgłaszać zarzut ewentualny, nierzadko wszak bywa wstrzymywana obawą przed osłabieniem stanowiska pozwanego w toku sprawy, a także niepewnością co do tego, czy „uratowanie” pozycji klienta w danym procesie dzięki powołaniu się na roszczenie wzajemne nie utrudni mu w przyszłości (w sensie merytorycznym) dochodzenia własnej należności akcją zaczepną.

Omawiane tutaj rozstrzygnięcie zasługuje na aprobatę z jeszcze jednego względu. Mianowicie wyraźnie zaznacza się w nim dążność do stosowania najlepiej pojętej zasady ekonomii procesowej – skoro bowiem przeciwnicy raz „zwarli się” w procesie wytoczonym przez któregokolwiek z nich, to pożądane jest, aby jak najwięcej spornych kwestii pomiędzy nimi, nadających się do rozstrzygnięcia w toku danej sprawy, zostało definitywnie wyjaśnione.