Prawo cywilne materialne

Wymagalność roszczenia o zapłatę wierzytelności bezterminowej

W uchwale z 5 listopada 2014 r., III CZP 76/2014, Sąd Najwyższy rozstrzygnął, że wierzytelność jest wymagalna w rozumieniu art. 498 § 1 k.c. w terminie wynikającym z art. 455 k.c., a zatem niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do zapłaty. W sprawie tej pozwany powoływał się na złożone przez siebie przed procesem oświadczenie o potrąceniu (nie wzywał uprzednio kontrahenta do zapłaty), przy czym jego wierzytelność nie miała oznaczonego terminu zapłaty. Jak wiadomo, jednym z warunków skuteczności potrącenia jest wymagalność wierzytelności (art. 498 § 1 k.c.).

W doktrynie i orzecznictwie uwidoczniły się dwa nurty. Według pierwszego wymagalność roszczenia powstaje wraz z nadejściem ostatniego dnia pozwalającego dłużnikowi spełnić świadczenie zgodnie z treścią zobowiązania. Wezwanie zatem dłużnika przez wierzyciela do wykonania świadczenia o nieokreślonym terminie spełnienia jest postawieniem tego świadczenia w stan wymagalności. Dlatego wymagalność roszczeń wynikających z zobowiązań bezterminowych określa przepis art. 455 k.c. W konsekwencji oświadczenie o potrąceniu bez uprzedniego wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia jest bezskuteczne ze względu na brak wymagalności roszczenia osoby potrącającej w dacie składania oświadczenia o potrąceniu. Drugi nurt – którego SN w omawianej uchwale nie podzielił – opiera się na treści art. 353 § 2 k.c. i przyjmuje, że roszczenia bezterminowe są wymagalne już od chwili powstania zobowiązania, a wezwanie do spełnienia świadczenia określa jedynie termin spełnienia. Roszczenie zatem jest wymagalne, zanim dłużnik zostanie wezwany do spełnienia świadczenia, jeżeli tylko nie istnieją obiektywne przeszkody do takiego wezwania.

Można dodać, że wymagalność nie jest pojęciem jednolitym nawet na gruncie przepisu art. 498 § 1 k.c., który tylko pozornie zrównuje wymagalność obu stron potrącających. Potrącający musi mieć bowiem status wierzyciela z wymagalną wierzytelnością, natomiast w zakresie, w jakim potrącający jest dłużnikiem, nie może istnieć zakaz zapłaty jego długu przed terminem (z wyjątkiem sytuacji, gdy zakazuje tego umowa). Inaczej mówiąc – dłużnik będący wierzycielem może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności strony przeciwnej z chwilą, kiedy jego wierzytelność stanie się wymagalna, jeżeli mógłby drugiej stronie zapłacić swój dług, choćby jeszcze niewymagalny. Dlatego tezy uchwały nie powinno się odnosić bezrefleksyjnie do obu stron czynności potrącenia.

Prawo procesowe

Związanie sądu decyzją administracyjną (pozwolenie na budowę)

W uchwale z 5 listopada 2014 r., III CZP 74/2014, SN orzekł, że jeżeli występują przesłanki przeprowadzenia drogi przewidziane w art. 145 § 2 i 3 k.c., droga konieczna może być przeprowadzona przez nieruchomość sąsiednią także wtedy, gdy istnieje potrzeba rozbiórki istniejącego na tej nieruchomości budynku – wzniesionego na podstawie pozwolenia na budowę albo zalegalizowanego na podstawie art. 49 i n. Pr. bud. Sąd bowiem jest związany decyzją administracyjną tylko w odniesieniu do tego, co jest bezpośrednim przedmiotem rozstrzygnięcia administracyjnego, a w skład rozstrzygnięcia o pozwoleniu na budowę nie wchodzi ustalenie, że wybudowanie obiektu zgodnie z pozwoleniem nie narusza uzasadnionego interesu osób trzecich.

Z uchwały wynika również, że osoba zainteresowana nie musi występować odrębnie o nakazanie usunięcia budynku dopiero po zakończeniu postępowania o ustanowienie drogi koniecznej, gdyż sąd może orzec nakazy lub zakazy niezbędne do urządzenia tej drogi już w postanowieniu o ustanowieniu służebności drogi.

Zachowanie terminu do wniesienia skargi na czynności komornika w razie wniesienia jej do sądu niewłaściwego miejscowo

Zgodnie z uchwałą SN z 5 listopada 2014 r., III CZP 73/2014, skargę wniesioną do sądu niewłaściwego miejscowo przed upływem przepisanego terminu uważa się za wniesioną z zachowaniem terminu. Uchwała rozstrzygnęła rozbieżność w orzecznictwie. Stanowi odpowiedź na pytanie prawne Sądu Okręgowego w Warszawie, który w uzasadnieniu pytania podkreślał skomplikowany sposób ustalania właściwości miejscowej sądów w zależności od właściwości komorników oraz rodzaju prowadzonej przez komornika egzekucji, a ponadto nagminność udzielania przez komorników błędnych pouczeń w tym zakresie.

Wnioskodawca w postępowaniu sądowym o rozgraniczenie wszczętym na podstawie art. 33 ust. 3 P.g.k.

W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 30 października 2014 r., III CZP 48/2014, Sąd Najwyższy rozstrzygnął pojawiającą się w orzecznictwie sądów powszechnych rozbieżność co do osoby wnioskodawcy. W razie przekazania sądowi sprawy o rozgraniczenie nieruchomości wszczętej na wniosek (art. 33 ust. 3 ustawy Prawo geodezyjne i kartograficzne) wnioskodawcą w postępowaniu sądowym pozostaje osoba, która złożyła wniosek o przeprowadzenie rozgraniczenia, a nie strona postępowania administracyjnego, która będąc niezadowoloną z ustalenia przebiegu granic, żądała przekazania sprawy do sądu powszechnego. Ma to znaczenie dla rozstrzygnięcia, kto jest obowiązany do poniesienia opłaty sądowej od wniosku. Warto dodać, że Rzecznik Praw Obywatelskich jako autor pytania prawnego sugerował rozstrzygnięcie przeciwne, podnosząc m.in., że jeżeli wnioskodawca będzie stroną zadowoloną z rozgraniczenia administracyjnego, to chcąc, aby takie rozstrzygnięcie się ostało, może celowo nie uiszczać opłaty od wniosku. W chwili sporządzania niniejszego omówienia nie było jeszcze uzasadnienia uchwały, ciekawe zatem, jak Sąd Najwyższy odniesie się do tych argumentów RPO.

Ponowne wytoczenie powództwa przeciwko upadłemu po uchyleniu art. 182¹ k.p.c.

Historia przepisu art. 182¹ k.p.c. powinna przejść do podręczników legislatorów, jak nie należy tworzyć prawa. Najpierw mnóstwo zamieszania w praktyce wystąpiło po wprowadzeniu w marcu 2007 r. tego przepisu, który nakazał obligatoryjne umarzanie postępowań dotyczących masy upadłości w razie ogłoszenia upadłości likwidacyjnej (wcześniej postępowania takie były jedynie zawieszane). Nie wiadomo było np., jaki jest los zabezpieczeń udzielonych w toku postępowań umarzanych na podstawie tego przepisu (por. uchwałę SN z 28 kwietnia 2010 r., III CZP 2/2010). Sąd Najwyższy wydał na tle tego przepisu kilka orzeczeń, w których otwarcie krytykował jakość legislacji i wskazywał, że usterki wymagają przekraczania granic wykładni językowej, aby odtworzyć zasadnicze motywy wprowadzonych zmian (por. postanowienie SN z 3 kwietnia 2008 r., II CSK 561/2007).

Niestety, także uchylenia tego fatalnego przepisu dokonano bez przepisów przejściowych, wobec powyższego nie wiadomo było, czy wierzyciele upadłego, którzy do dnia utraty mocy przez art. 182¹ k.p.c. nie zdążyli uzyskać prawomocnej odmowy umieszczenia ich wierzytelności na liście w postępowaniu upadłościowym, mogą wytaczać ponowne powództwa na zasadach określonych w tym przepisie (a więc bez opłaty sądowej i bez powtarzania postępowania dowodowego), czy też mieliby zostać „ukarani” wnoszeniem powtórnej opłaty, skoro pierwotny proces został umorzony.

W uchwale III CZP 57/14 z 11 września 2014 r. SN opowiedział się za rozwiązaniem korzystnym dla takich wierzycieli, stwierdzając, że mogą oni nawet po uchyleniu przepisu art. 182¹ k.p.c. wytoczyć powództwo z zachowaniem skutków wynikających z tego przepisu w odniesieniu do opłaty sądowej.

Przesłanki dopuszczalności skarg o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku

Nie jest dla praktyków tajemnicą, że niezmiernie trudno jest wnieść skuteczną skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku. Oto garść najnowszych orzeczeń, które zawierają wskazówki w tej materii.

Jedną z przesłanek dopuszczalności skargi jest istnienie szkody wyrządzonej przez wydanie zaskarżonego wyroku, co oznacza, że między wydaniem wyroku a szkodą musi zachodzić normalny związek przyczynowy (art. 361 § 1 k.c.) oraz że szkoda musi wystąpić po wydaniu tego wyroku. Nie wolno zatem odwoływać się do hipotetycznej szkody, która jeszcze nie wystąpiła, w związku z czym nie stanowi szkody samo powołanie się na pasywa w majątku wynikające z tytułu egzekucyjnego, jakim jest zaskarżony wyrok (postanowienie SN z 22 października 2014 r., IV CNP 23/2014). Skarga powinna także zawierać informację dotyczącą czasu powstania szkody i określać związek przyczynowy z wydaniem orzeczenia niezgodnego z prawem. Ponadto musi powoływać się na sprecyzowane dowody, a nie jedynie odwoływać się do akt sprawy (postanowienie SN z 23 października 2014 r., V CNP 15/2014).

W skardze musi znajdować się wskazanie przepisu prawa, z którym zaskarżony wyrok jest niezgodny. Brak wskazania przepisu jest brakiem istotnym, nienaprawialnym w trybie właściwym dla usuwania braków formalnych i podlega odrzuceniu a limine. Niezgodność wyroku z prawem musi mieć charakter rażący. Nie stanowi takiego uchybienia opowiedzenie się przez orzekający sąd za jedną z możliwych interpretacji przepisów prawa, przeciwny bowiem pogląd zagrażałby takim wartościom, jak stabilność obrotu prawnego, swoboda sądu w ocenie materiału dowodowego i stosowaniu prawa (postanowienie SN z 15 października 2014 r., III CNP 13/2014). Dodać można, że wskazówek, jak Sąd Najwyższy rozumie rażące naruszenie prawa, należy poszukiwać także w orzecznictwie wydawanym na tle art. 398⁹ § 1 pkt 4 k.p.c. (przesłanka przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania z powodu jej oczywistej zasadności).

Inną przesłanką dopuszczalności omawianej skargi jest wykorzystanie przez stronę przysługujących jej środków prawnych. Wyjątek od tej zasady przewiduje art. 424¹ § 2 k.p.c., który uzależnia dopuszczalność skargi od kumulatywnego spełnienia dwóch przesłanek: istnienia wyjątkowego wypadku oraz występowania niezgodności z prawem o kwalifikowanym charakterze, wynikającej z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela. W uzasadnieniu postanowienia z 22 października 2014 r., IV CNP 21/2014, Sąd Najwyższy stwierdził, że negatywne przewidywania strony co do szans uwzględnienia przysługującego jej środka zaskarżenia nie mogą być uznane za usprawiedliwione nieskorzystanie z tego środka. Sąd Najwyższy podał tam także przykłady (z własnego orzecznictwa) tych wypadków wyjątkowych, które odpowiadają przesłance z art. 424¹ § 2 k.p.c.: ciężka choroba strony, jej stan psychiczny uniemożliwiający podjęcie rozsądnej decyzji co do zaskarżenia wyroku pierwszej instancji, katastrofę, klęskę żywiołową oraz uzyskanie błędnej informacji od pracownika sądu co do sposobu i terminu zaskarżenia. Ten ostatni przykład może być cenny dla praktyków wobec nieodosobnionych wypadków błędnych pouczeń. Należy jednak pamiętać, że błędne pouczenie profesjonalnego pełnomocnika nie jest usprawiedliwieniem dla niedochowania przez niego terminu.

Formułowanie okoliczności uzasadniających przyjęcie skargi do rozpoznania

Na szkoleniach z zakresu skarg kasacyjnych niejednokrotnie adwokaci przestrzegani są przed nadmierną rozwlekłością i szczegółowością wywodów prawnych. Czasem mamy pokusę napisania wszystkiego, co może mieć znaczenie dla sprawy, ale więcej nie znaczy lepiej. Niech ostrzeżeniem będzie uzasadnienie postanowienia SN z 22 października 2014 r., I CSK 101/201, w którym SN, odmawiając przyjęcia skargi do rozpoznania, wytknął jej autorowi, że powoływane przez niego kwestie prawne przedstawione zostały w sposób tak drobiazgowy i subiektywny, że zatarte zostało ich sedno.