W dniach 5–6 grudnia 2011 r. w Warszawie w Centrum Nauki Kopernik odbyła się zorganizowana przez Polską Prezydencję w Radzie UE we współpracy z Ministerstwem Sprawiedliwości, Komisją Europejską, Europejską Akademią Prawa oraz Europejską Radą Adwokatów i Stowarzyszeń Prawniczych (CCBE) konferencja pt. „Pomoc prawna z urzędu w postępowaniu karnym w Unii Europejskiej”. Konferencja adresowana była do adwokatów, sędziów, prokuratorów, urzędników Ministerstwa Sprawiedliwości, organizacji pozarządowych oraz naukowców zajmujących się tą tematyką. Zgromadziła ponad 200 uczestników z ponad 20 krajów Europy. Gości przywitał wiceminister sprawiedliwości Piotr Kluz, który podniósł, że prawo do pomocy prawnej z urzędu pełni rolę gwarancyjną, jako jeden ze standardów rzetelnego procesu sądowego. Wskazał również wspólne podejście do problemu pomocy prawnej w całej Unii poprzez przyjęcie w 2009 roku przez ministrów sprawiedliwości tzw. „mapy drogowej”, której celem jest wzmocnienie praw osób podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym. Następnie uczestnicy konferencji wysłuchali Viviane Reding – wiceprzewodniczącej Komisji Europejskiej, komisarza ds. Wymiaru Sprawiedliwości Praw Podstawowych i Obywatelstwa, która pokrótce przedstawiła stan prac nad omawianą problematyką. Dwudniowe obrady podzielono na cztery panele tematyczne.

Pierwszy blok tematyczny zatytułowany został „Sześć kroków w kierunku wspólnych praw procesowych w UE – aktualny stan prac nad mapa drogową”, rozpoczęło go przedstawienie historii mapy drogowej praw procesowych. W głównej mierze mapa drogowa zakłada podjęcie sześciu kroków w ciągu najbliższych lat w celu przyjęcia przez Parlament Europejski regulacji prawnych wzmacniających prawa osób podejrzanych i oskarżonych. Do dnia konferencji przyjęto jedynie dyrektywę o prawie do tłumaczenia pisemnego i ustnego w postępowaniu karnym. Istnieje również projekt dyrektywy dotyczącej prawa do informacji w postępowaniu karnym, a także dyrektywy w sprawie dostępu do adwokata w postępowaniu karnym oraz prawa do powiadamiania osoby trzeciej o zatrzymaniu. Na rok 2013 zaplanowane jest przyjęcie stosownej regulacji prawnej dotyczącej pomocy prawnej z urzędu. Przy czym, jak podkreślano, w związku z kryzysem gospodarczym pozytywne uregulowanie tej kwestii, a więc uzyskanie zgody większości państw, może być znacznie utrudnione.

Drugi panel, zatytułowany „Pomoc prawna z urzędu w narodowych i międzynarodowych systemach wymiaru sprawiedliwości”, dotyczył w głównej mierze wymogów otrzymania pomocy prawnej z urzędu, według orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Omówiono również problematykę pomocy prawnej z perspektywy działania Międzynarodowego Trybunału Karnego. Wskazano odmienności uregulowań dotyczących pomocy prawnej z urzędu obowiązujących w różnych krajach europejskich, podkreślając jednocześnie, że okoliczność ta ma znaczący wpływ na trudności w negocjacjach o przyjęcie wspólnej dla całej Unii Europejskiej polityki dotyczącej tego zagadnienia.

Trzeci panel, zatytułowany „Pomoc prawna z urzędu – perspektywa obywatela i państwa”, poświęcony był warunkom przyznania pomocy prawnej z urzędu. A więc kto i na jakich zasadach powinien przyznawać takie prawo? Jakie kryteria powinny decydować, a jakie ograniczać uzyskanie pomocy prawnej z urzędu? Jako zasadę wskazano, że brak środków oraz interes państwa stanowią podstawę udzielenia pomocy prawnej z urzędu. Zauważono jednak, że nie tylko ekonomia powinna decydować o przyznaniu prawa pomocy. Zwrócono uwagę, że ryzyko pozbawienia wolności czy też wymiar grożącej kary rodzą potrzebę uzyskania pomocy prawnej z urzędu. W dalszej części tego panelu dyskusyjnego podniesiono również chyba obecnie najistotniejszy problem, a mianowicie kosztów pomocy prawnej z urzędu w państwach członkowskich UE. Prelegenci zwracali uwagę na trudności w znalezieniu pieniędzy na pomoc prawną w czasach kryzysu ze strony państw, a jednocześnie wielkie oczekiwanie społeczne w tym zakresie. Następnie omówiono różnice regulacji prawnych w poszczególnych krajach w zakresie przyznawania wynagrodzenia dla adwokatów za pomoc prawną udzieloną z urzędu. Wyrażono przekonanie, że nieuzasadnione jest wynagrodzenie w takiej samej wysokości za udzielenie pomocy prawnej w różnych gatunkowo sprawach. Inaczej powinno wyglądać wynagrodzenie za sprawę np. o zabójstwo, a inaczej np. o kradzież. W dalszej kolejności omówiono kwestię ewentualnego współdziałania samorządów prawniczych w ponoszeniu części kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu, poprzez np. uczestnictwo obrońców w bezpłatnych dyżurach w aresztach śledczych czy zakładach karnych, czy też wykorzystanie przy udzielaniu pomocy prawnej z urzędu nowych technologii w środkach komunikacji, jak np. wideokonferencje.

Ostatni, czwarty panel, zatytułowany „Obrona obligatoryjna”, dotyczył dwóch zasadniczych aspektów. Po pierwsze, obrony obligatoryjnej w kontekście prawa wyboru obrońcy. W tej kwestii podnoszono stan prawny w państwach członkowskich, warunki obrony obligatoryjnej, czy też funkcjonowanie tzw. list obrońców w sprawach karnych. Po drugie, zastanawiano się, w jaki sposób zapewnić wysoką jakość pomocy prawnej z urzędu. Jaki rodzaj kontroli byłby skuteczny w tej materii, przy jednoczesnym zaakceptowaniu mechanizmu jego działania przez samych obrońców. Od kiedy, a więc na jakim etapie postępowania karnego, obrona powinna być obligatoryjna.

Konferencja, jak podkreślali wszyscy prelegenci, a także uczestnicy spotkania, zakończyła się wielkim sukcesem. Wyrażono podziękowania dla polskiej prezydencji oraz zwrócono uwagę na konieczność zorganizowania kolejnej konferencji w tym zakresie.