Z agadnienie wzajemnej relacji pomiędzy powództwami znajdującymi oparcie w treści art. 10 u.k.w.h. a tymi, które wytaczane są na podstawie art. 189 k.p.c., było wielokrotnie przedmiotem wypowiedzi orzecznictwa Sądu Najwyższego, szczególnie często w okresie ostatnich kilkunastu lat. Prezentowane bywają w nim dwie rozbieżne koncepcje. Pierwsza – wedle której żądanie uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym stanowi szczególną odmianę powództwa o ustalenie. I druga – oparta na argumentowaniu, że roszczenie z art. 10 u.k.w.h. realizuje inny cel aniżeli ustalenie istnienia bądź nieistnienia prawa, ponieważ w wyniku jego rozpoznania przez sąd powstaje skutek prawnorzeczowy; innymi słowy – że jest to rodzaj actio in rem, w którym wydanie orzeczenia zastępuje oświadczenie woli osoby błędnie wpisanej w księdze wieczystej. Generalizacja, wedle której uwzględnione powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym miałoby zawsze wywierać skutek prawnorzeczowy, jest (co słusznie wskazuje się w uzasadnieniach niektórych orzeczeń) chybiona, jako że powództwo to może przecież zmierzać nie tylko do materialnoprawnego korygowania błędnych wpisów prawa własności, ale i innych uprawnień wskazanych w art. 16 u.k.w.h.

Niemniej drugi spośród przytoczonych poglądów zdaje się zyskiwać przewagę, czego najnowszym przejawem jest opublikowanie w systemie informacji prawnej LEX postanowienia Sądu Najwyższego z 8 kwietnia 2011 r. o sygnaturze II SK 493/10. Dosłowne brzmienie tezy jest następujące: „Oddalenie powództwa o uzgodnienie stanu prawnego księgi wieczystej założonej dla określonej nieruchomości z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ustawy z dnia 16 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece – tekst jedn.: Dz.U. z 2001 r. nr 124, poz. 1361 ze zm.) nie stwarza stanu powagi rzeczy osądzonej w sprawie wytoczonej na podstawie art. 189 k.p.c. o ustalenie, że powód jest właścicielem tej nieruchomości”. Powodowie, którzy przegrali sprawę wytoczoną z art. 10 u.k.w.h., wystąpili następnie z nowym powództwem, w którym na mocy art. 189 k.p.c. domagali się ustalenia,  że służy im przymiot właścicieli spornych działek gruntu. Sąd drugiej instancji odrzucił ich pozew, twierdząc, że prawomocny negatywny wynik poprzedniej sprawy stworzył w odniesieniu do zgłaszanego żądania stan rzeczy osądzonej – a Sąd Najwyższy orzeczenie to uchylił, przychylając się do drugiego z nurtów dotychczasowego orzecznictwa.

Wymaga podkreślenia, że skład sędziowski, wydając wspomniane wyżej orzeczenie, słusznie zwrócił uwagę na proceduralny aspekt zagadnienia, a mianowicie na zasadę prawną, której źródłem jest uchwała 7 sędziów SN z 15 marca 2006 r. o sygnaturze III CZP 106/05, w brzmieniu: „Powództwo o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym może wytoczyć tylko osoba uprawniona do złożenia wniosku o dokonanie wpisu w księdze wieczystej (art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. nr 124, poz. 1361 ze zm. i art. 626² § 5 k.p.c.)”. Zasadniczą przyczyną, dla której uchwała ta przybrała zacytowaną tu treść, jest trafna obserwacja, że podmiot wygrywający sprawę musi mieć możliwość formalnego złożenia wniosku o wpis jej rezultatu do księgi wieczystej.

Należałoby sformułować ogólną myśl, że zakresy stosowania art. 189 k.p.c. i art. 10 u.k.w.h. krzyżują się w taki sposób, iż w niektórych sytuacjach (w szczególności objętych swego rodzaju przeszkodą podmiotową wynikającą z uchwały III CZP 106/05) okażą się one rozłączne, w innych natomiast będą się pokrywały. Dlatego też wydaje się, że przywołane wyżej postanowienie II SK 493/10 miałoby bardziej uniwersalny walor, gdyby jądro jego tezy przybrało brzmienie: „nie stwarza samo z siebie stanu powagi rzeczy osądzonej”.

Wypada wskazać niedosyt wynikający stąd, że w dotychczasowym – publicznie dostępnym – orzecznictwie nie rozwinięto do tej pory wielce zajmującego wątku obejmowania istotą żądania z art. 10 u.k.w.h. zastąpienia orzeczeniem sądowym oświadczenia woli osoby błędnie wpisanej w treści księgi wieczystej. Pierwiastek taki pojawił się w wywodach uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego z 19 lutego 2003 r., sygn. V CKN 1614/00, w którym osią sporu zakwalifikowanego finalnie jako oparty na art. 10 u.k.w.h. było uprawnienie do przyjęcia nieodwoływanej oferty darowizny (udziału w) nieruchomości przez spadkobiercę osoby, której taką ofertę za jej życia złożono. W tak zarysowanym stanie faktycznym istotnie można się było zastanawiać nad prawokształtującym aspektem wyroku uwzględniającego żądanie pozwu.

Trzeba również wyrazić żal, że w najnowszym publikowanym orzecznictwie nie rozwinięto bliżej motywu zaznaczonego między innymi w orzeczeniu V CKN 1614/00, wedle którego powództwo z art. 10 u.k.w.h. określane jest jako „dalej idące” niż to, które oparte zostaje na brzmieniu art. 189 k.p.c. Wszak w codziennej praktyce wcale nierzadko się zdarza oddalanie żądań zgłaszanych na podstawie art. 189 k.p.c. właśnie na takiej podstawie.

Prawo własności, skuteczne erga omnes, a w odniesieniu do nieruchomości dodatkowo chronione systemem domniemań wynikających z ustawy o księgach wieczystych i hipotece, zasługuje niewątpliwie na ochronę nie tylko z punktu widzenia podmiotu, któremu w rzeczywistości przysługuje, ale również ze względu na postulat powszechnej jego jawności, stanowiącej jeden z fundamentów pewności obrotu prawnego. Dlatego też wypada mieć nadzieję, że orzecznictwo i doktryna wypracują jednoznaczny model zakresu stosowania art. 10 u.k.w.h.