T rudno wyobrazić sobie dziś prawnika praktyka, który nie śledziłby orzecznictwa SN, NSA czy Trybunału Konstytucyjnego. Choć orzeczenia SN i NSA nie są formalnie źródłami prawa, to znaczenie ich w praktyce prawa jest ogromne i stale rośnie. Również w okresie II RP orzecznictwo najwyższych sądów i trybunałów miało ogromne znaczenie w praktyce prawa.Już w XIX w. pojawiły się zbiory orzecznictwa sądowego w języku polskim. W Królestwie Polskim orzecznictwo Senatu Rządzącego przygotowywali przede wszystkim: Józef Karpiński, Piotr Kapuściński, Walenty Miklaszewski, Dionizy Skurzalski. Orzecznictwo austriackie przygotowywał w tym czasie m.in. Józef Rosenblatt, a także szeroko uwzględniano je w komentarzach: Michała Koczyńskiego, Józefa Rettingera, Piotra Stebelskiego, Stanisława Wróblewskiego i innych. Zob. m.in. Ludwik Łysiak, Dorota Malec, Jerzy Malec, Polen, (w:) Gedruckte Quellen der Rechtsprechung in Europa (1800–1945), Herausgegeben und eingeleitet von Filippo Ranieri. Vittorio Klostermann, Frankfurt am Main 1992, s. 765–786.

Dziś co najmniej kilkanaście czasopism prawniczych publikuje przeglądy orzecznictwa, a jeszcze więcej zamieszcza glosy do orzeczeń SN, TK, NSA, a w ostatnich latach także Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W okresie międzywojennym orzecznictwo sądowe również cieszyło się ogromnym zainteresowaniem środowiska jurydycznego i dlatego niemal każdy periodyk zamieszczał omówienia działalności judykacyjnej SN lub NTA. Przegląd orzecznictwa SN publikowały w szczególności: „Przegląd Sądowy”, „Głos Sądownictwa”, „Czasopismo Sędziowskie”, „Czasopismo Adwokatów Polskich”, „Gazeta Sądowa Warszawska”, „Przegląd Prawa i Administracji”, „Palestra”, „Przegląd Notarialny”, „Przegląd Prawa Handlowego”, „Polski Proces Cywilny”, „Współczesna Myśl Prawnicza”, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, „Wileński Przegląd Prawniczy” i wiele innych, w tym także ukraiński kwartalnik prawniczy „Żyttia i Prawo”. Orzeczenia NTA mające charakter zasad prawnych publikował też dziennik urzędowy RP „Monitor Polski”.

Oprócz tego ukazywało się kilkanaście samodzielnych tytułów, w tym kilka przez niemal cały okres międzywojenny, które poświęcone były wyłącznie orzecznictwu. Najbardziej znane to: wydawany przez MS, a potem SN „Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego”,  wychodzące nakładem księgarni Ferdynanda Hoesicka „Orzecznictwo Sądów Polskich” i „Biblioteka Orzecznictwa”, wydawane przy „Przeglądzie Sądowym” „Orzeczenia Polskiego Sądu Najwyższego” (odrębnie Dział Cywilny i Dział Karny), „Orzecznictwo Najwyższego Trybunału Administracyjnego”, „Orzecznictwo Sądów Najwyższych w Sprawach Podatkowych i Administracyjnych” i „Orzecznictwo Buchalteryjno-Podatkowe”.

„Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego” (1917–1939) i „zbiór wyroków najwyższego trybunału administracyjnego” (1925–1939)

Był urzędowym zbiorem, który ukazywał się w dwóch seriach – osobno orzeczenia w sprawach cywilnych, a osobno w sprawach karnych. Wydawany był w Warszawie, począwszy od 1917 r., w układzie izbowym, przy czym izba I i III to izby cywilne.

Orzeczenia oznaczano inaczej niż dziś, kiedy to posługujemy się jedynie sygnaturą. Wówczas przywoływano nazwiska stron, co zresztą jest praktykowane w przypadku orzeczeń trybunałów europejskich. W OSP orzeczenie oznaczano np. „W sprawie Adama Starzyńskiego o dział spadku po Wojciechu Starzyńskim, orzeczenie z dnia…” lub – w przypadku orzeczenia Izby Karnej – „w sprawie Józefa Helbicha, orzeczenie z dnia 22 lutego 1918 r.”.

Strona tytułowa „Zbioru Orzeczeń Sądu Najwyższego” z 1919 r.

Do 1928 r. ZOSN drukowany był z polecenia Ministra Sprawiedliwości, od 1929 r. zaś z polecenia Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego. Kilkakrotnie wydano skorowidz. Za lata 1917–1931 do orzecznictwa izby pierwszej SN opracował go em. Prezes SO w Wilnie Tadeusz Sikorski.

Specjalny charakter miał odrębnie numerowany „Zbiór orzeczeń Zgromadzenia Ogólnego Sądu Najwyższego”. Wydawany był przez Ministerstwo Sprawiedliwości (a potem Sąd Najwyższy) w latach 1918/1921–1926/1928. Obejmował on cztery części: I. Orzeczenia w sprawach cywilnych, II. Orzeczenia w sprawach karnych, III. Orzeczenia w sprawach obrończych i dyscyplinarnych, IV. Opinie wyjaśniające przepisy ustaw.

Strona tytułowa „Zbioru Orzeczeń Zgromadzenia Ogólnego Sądu Najwyższego” (1918–1921)

Sąd Najwyższy działał też jako Trybunał Wyborczy. Z tego tytułu wydane zostały trzy zeszyty „Zbioru Orzeczeń Sądu Najwyższego jako Trybunału Wyborczego” (1918–1920, 1922–1924, 1928–1932).

W ten sam sposób wydawany był urzędowy „Zbiór Wyroków Najwyższego Trybunału Administracyjnego”, który wychodził w Warszawie w serii A i S w latach 1925–1939, a drukowany był z polecenia Prezesa NTA.

Strona tytułowa pierwszego tomu „Orzecznictwa Sądów Polskich” z 1921 r.

„Orzecznictwo Sądów Polskich” (1921–1939)

„Orzecznictwo Sądów Polskich” wydawane było w Warszawie przez zasłużoną Księgarnię Ferdynanda Hoesicka w latach 1921/1922–1939 (T. 1–18) i miało inny charakter niż urzędowe zbiory orzeczeń, gdyż drukowano w nim także obszerne objaśnienia oraz glosy do orzeczeń, a same orzeczenia były dobierane przez wybitnych jurystów, redakcję i komitet redakcyjny.

Przez pierwsze lata redakcję OSP stanowili: SSN i członek KKRP dr Tadeusz Bujak, SSN Mieczysław Koczanowicz, adw. Bernard Maliniak, adw. Czesław Poznański, wiceminister sprawiedliwości i członek KKRP Zygmunt Rymowicz oraz prezes SN Jan Sawicki, w skład Komitetu Redakcyjnego wchodzili zaś: prof. UJK Maurycy Allerhand, SSN Ignacy Baliński, prof. UW Konrad Dynowski, adw. Henryk Konic, SSN Aureli Ryszard Leżański, adw. Jan Jakub Litauer, SSN Karol Łoziński, prof. UJK Juliusz Makarewicz, SSN dr Roman Moraczewski, prok. SN Bolesław Pohorecki, dr Szymon Rundstein, prezes SN Władysław Seyda, dr Stanisław Śliwiński, SSN dr Bronisław Stelmachowski, adw. dr Jerzy Trammer, SSO dr Józef Windakiewicz i SSN Stanisław Wituski. Z czasem skład kolegium redakcyjnego ulegał zmianom.W styczniu 1939 r. redakcję OSP stanowili: dr Włodzimierz Dbałowski (sędzia SN, członek KKRP), Jan Sawicki (b. prezes NTA), Zygmunt Rymowicz (adwokat, b. minister sprawiedliwości, członek KKRP), dr Stanisław Śliwiński (sędzia SN, członek KKRP) oraz Witold Święcicki (sędzia SN). Z kolei w skład Komitetu Redakcyjnego wchodzili: prof. Maurycy Allerhand, sędzia SN Ignacy Baliński, prok. SN Stanisław Błoński, sędzia NTA Aleksander Dubieński, prof. Stanisław Gołąb (zmarły w 1939 r.), sędzia NTA Wacław Kinel, adw. Roman Kuratowski, prof. Juliusz Makarewicz, sędzia SN Wacław Miszewski, prof. Aleksander Mogilnicki, Prezes NRA Roman Moraczewski, adw. i em. sędzia NTA Jan Morawski, sędzia SN Jan Namitkiewicz, Prezydent KKRP i Prezes SN Bolesław Pohorecki, adw. Szymon Rundstein, adw. i em. sędzia SN Władysław Seyda, Prezes SN Stanisław Sieradzki, prof. i sędzia SN Bronisław Stelmachowski, Pierwszy Prezes SN Leon Supiński, notariusz i em. prok. SN Wojciech Trampler, prof. Eugeniusz Waśkowski, prezes oddziału Prokuratorii Generalnej RP Józef Windakiewicz.

Już w słowie do pierwszego zeszytu z 1921 r. redakcja dzieliła się z czytelnikami refleksjami na temat ujednolicenia prawa w odrodzonej Rzeczypospolitej i roli, jaką w tym procesie odgrywa orzecznictwo Sądu Najwyższego, Najwyższego Trybunału Administracyjnego i Trybunału Kompetencyjnego, a na temat podjętej inicjatywy dodawała: 

„Wydawnictwo pomyślane jest na wzór wydawnictwa francuskiego Dalloza. Mają być ogłoszone orzeczenia przede wszystkiem najwyższych, ale i niższych sądów polskich, które osiągnęły moc prawną; wielu z nich towarzyszyć będą uwagi krytyczne, bądź dogmatyczno-porównawcze znawców dotyczących materii. W ten sposób praktyczny dopomoże się może także rozwojowi myśli prawniczej poprzez analizę orzeczeń i dociekanie potrzeb społeczeństwa”.

Do współpracy zaproszono wszystkich prawników polskich. Periodyk wychodził jako miesięcznik o objętości ok. dwóch arkuszy. Z czasem objętość ulegała zmianom, a w pewnych okresach pismo wychodziło nieregularnie. Zawsze było jednak redagowane na bardzo wysokim poziomie i z pewnością należy mu się pierwszeństwo wśród polskich czasopism poświęconych orzecznictwu sądowemu, które ukazywały się w czasie II Rzeczypospolitej. Autorami komentarzy, wyjaśnień i glos byli nie tylko członkowie redakcji i komitetu redakcyjnego, ale także szerokie grono współpracowników spośród adwokatów, sędziów, prokuratorów oraz naukowego środowiska prawniczego.

„Orzecznictwo Sądów Polskich” ukazywało się do wybuchu II wojny światowej. Wznowione zostało w roku 1957 i ukazuje się do dziś, jako organ Instytutu Nauk Prawnych PAN.

„Orzecznictwo Sądów Najwyższych w Sprawach Podatkowych i Administracyjnych” (1932–1938)

Miesięcznik wydawany był w Warszawie nakładem „Księgarni Powszechnej” od 1932 r. (R. 1) do 1938 r. (R. 7), po czym nastąpił podział periodyku i zmiana tytułu na „Orzecznictwo Sądów Najwyższych. Dział Podatkowy” (R. 8 – 1939) i „Orzecznictwo Sądów Najwyższych. Dział Administracyjny”, których ukazał się tylko jeden rocznik (R. 8 – 1939).

Reklama „Orzecznictwa Sądów Najwyższych w Sprawach Podatkowych i Administracyjnych” z 1939 r., zamieszczona w jednym z czasopism prawniczych

Redaktorem OSNSPiA był sędzia NTA dr Aleksander Dubieński, Komitet Redakcyjny w 1938 r. stanowili zaś: dr Karol Birgfellner (prezes NTA), Roman Hausner (dyrektor gabinetu Ministra Spraw Wewnętrznych), dr Stanisław Hillbricht (st. radca Prokuratorii Generalnej RP), dr Michał Małek (sędzia NTA), Jan Kopczyński (prezes NTA i Trybunału Kompetencyjnego), dr Stanisław Śliwiński (sędzia SN i członek KKRP), adw. Józef Szatensztejn, adw. Stefan Urbanowicz, adw. dr Ignacy Weinfeld (docent UJK i b. minister skarbu).

Orzeczenia prezentowano w dwóch działach – podatkowym i obszerniejszym administracyjnym. Co istotne, oprócz samych orzeczeń bardzo często publikowano zaraz po nich glosy autorstwa członków komitetu, a także wybitnych znawców problematyki.

"Orzecznictwo Buchalteryjno-Podatkowe” (1936–1939)

Periodyk ukazywał się w Warszawie w latach 1936–1939 (R. 1–4). Pierwszy zeszyt wydrukowany został z datą 15 grudnia 1936 r.

Pismo miało charakter inny niż pozostałe periodyki poświęcone prezentacji orzecznictwa, gdyż oprócz samego orzecznictwa publikowane były w nim glosy (co występowało i w innych publikatorach) i artykuły problemowe.

Strona tytułowa zeszytu pierwszego „Orzecznictwa Buchalteryjno-Podatkowego” z 15 grudnia 1936 r.

Wydawcą OB-P była „Księgarnia Prawnicza” z siedzibą przy Senatorskiej 8, redaktorem naczelnym adwokat dr Emanuel Iserzon, redaktorem odpowiedzialnym zaś Józef Filip Hoppenfeld [do zeszytu nr 49 (95) z 1938 r.], a od nr. 50 z 1938 r. jedynym redaktorem był dr Iserzon. W roku 1938 ukazały się 52 zeszyty, w 1939 roku zaś – 31 zeszytów, ostatni z 29 lipca tego roku.

Emanuel Iserzon, który po wojnie przez pewien czas używał również nazwiska Wilczewski, był ciekawą postacią polskiego środowiska prawniczego i zasługuje na przypomnienie. Urodził się 14 maja 1893 r. w Charkowie na Ukrainie. Prawo ukończył na UW, gdzie też doktoryzował się z zakresu prawa karnego w 1925 r. na podstawie rozprawy pt. Poczytalność zmniejszona, napisanej pod kierunkiem prof. Wacława Makowskiego. Od 1926 r. był członkiem warszawskiej palestry. Wiele publikował na łamach periodyków adwokackich oraz zawodowych, głównie z zakresu prawa i postępowania administracyjnego. Po wrześniu 1939 r. przedostał się na teren Związku Sowieckiego. Początkowo pracował jako robotnik, a w 1943 r. został członkiem Związku Patriotów Polskich. Od tego okresu zaangażował się w działalność polityczno-administracyjną. W latach 1944–1946 był dyrektorem Departamentu w Ministerstwie Administracji Publicznej. Jednocześnie był wykładowcą w Akademii Nauk Politycznych. W latach 1946–1948 był radcą Misji Dyplomatycznej w Wiedniu, a w latach 1948–1950 radcą w Ministerstwie Administracji Publicznej. Po utworzeniu na istniejącym od 1944 r. w Lublinie Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej Wydziału Prawa w 1951 r. powołany został na zastępcę profesora i kierownika Katedry Prawa Administracyjnego. Był współtwórcą Kodeksu postępowania administracyjnego UMCS w 1960 r., autorem około 300 publikacji naukowych i popularnonaukowych, w tym kilku prac o charakterze podręcznikowym oraz wielokrotnie wznawianego komentarza do k.p.a. (wspólnie z Jerzym Starościakiem). Zmarł 29 stycznia 1985 r.Zob. Jan Szreniawski, Emanuel Iserzon (1893–1985), (w:) Profesorowie Wydziału Prawa i Administracji UMCS 1949–2009. Księga Jubileuszowa z okazji sześćdziesięciolecia Wydziału Prawa i Administracji UMCS w Lublinie, red. Anna Przyborowska-Klimczak, Lublin 2009.

Adwokat dr Emanuel Iserzon (1893–1985), redaktor „Orzecznictwa Buchalteryjno-Podatkowego”

„Orzecznictwo Podatkowe” (1937)

Periodyk ukazał w roku 1937 z dopiskiem „miesięcznik poświęcony notowaniu orzecznictwa oraz stałe bezpłatne dodatki: orzecznictwo handlowe, orzecznictwo do prawa pracy i ubezpieczeń społecznych”. Wydane zostały tylko dwa zeszyty. Redaktorem był adwokat Józef Litauer, a redaktorem odpowiedzialnym był Józef Filip Hoppenfeld, wydawcą Księgarnia Prawnicza, a całość drukował Piotr Pyz i S-ka.

Strona tytułowa pierwszego zeszytu „Orzecznictwa Podatkowego” z kwietnia 1937 r.

W słowie od wydawnictwa do zeszytu 1 z kwietnia 1937 r. czytamy m.in.:

„Celem niniejszego czasopisma jest ułatwienie korzystania z jurisprudencji Najwyższego Trybunału Administracyjnego i Sądu Najwyższego, do której dotarcie z wielu przyczyn jest utrudnione ze względu na ogromną ilość orzeczeń i rozrzucenie ich po różnych czasopismach prawniczych i zbiorach urzędowych.

«Orzecznictwo Podatkowe» notować będzie możliwie tylko orzeczenia najświeższej daty z oznaczeniem u góry przepisu, do którego orzeczenie się odnosi, i źródła z którego jest zaczerpnięte”.

Orzeczenia czerpano najczęściej z urzędowego zbioru „Orzecznictwo Podatkowe Najwyższego Trybunału Administracyjnego i Sądu Najwyższego”, porządkując je rzeczowo.

Niewiele wiemy dziś o obydwu redaktorach, poza tym, że Józef Litauer nosił nazwisko takie samo jak wybitny cywilista i kodyfikator Jan Jakub Litauer, którego zapewne był kuzynem. Urodził się 7 stycznia 1894 r. w Łodzi. Od 1925 r. był adwokatem w Warszawie. W 1939 r. prowadził kancelarię adwokacką przy ul. Marszałkowskiej 81. Był miłośnikiem języka esperanto i działaczem kilku organizacji skupiających fascynatów tego projektu upowszechnienia sztucznego międzynarodowego języka. Za jego przyczyną nadano jednemu z rond Warszawy imię esperanto. Należał do międzynarodowej organizacji prawników mówiących w esperanto.

"Orzeczenia Polskiego Sądu Najwyższego” (1924–1939)

Oddzielnie tytułowany załącznik do krakowskiego „Przeglądu Sejmowego” oprawiano i traktowano jako „Orzeczenia Polskiego Sądu Najwyższego. Dział Cywilny” oraz „Orzeczenia Polskiego Sądu Najwyższego. Dział Karny”. Dla ułatwienia redakcja „Przeglądu Sądowego” oddzielnie je paginowała, a ponadto można było zdobyć cały rocznik odrębnie oprawiony. Podobnie było z działem orzecznictwa drukowanym w ramach „Przeglądu Prawa i Administracji”.

„Orzeczenia Polskiego Sądu Najwyższego. Dział Cywilny” drukowane były od 1924 do 1935 r. w Krakowie jako dodatek do „Przeglądu Sądowego”, ale – co należy podkreślić – wydawcą był Sąd Najwyższy. W 1936 r. nastąpiła zmiana nazwy na „Orzecznictwo Sądowe. Dział Cywilny. Zbiór Przeglądu Sądowego”. Pod tą nazwą ukazywało się do 1938 r., kiedy zaczęło ukazywać się „Orzecznictwo Izby Cywilnej Sądu Najwyższego”.

Z kolei „Orzeczenia Polskiego Sądu Najwyższego. Dział Karny” wydawane były od 1925 r. Od rocznika XI (1936) drukowane było jako „Orzecznictwo Sądowe. Dział Karny. Zbiór Przeglądu Sądowego”.

Inne

Oprócz tych najbardziej popularnych zbiorów drukowane były też inne. Najważniejszym publikatorem orzeczeń NTA było „Orzecznictwo Najwyższego Trybunału Administracyjnego” (1922–1937). Ukazało się siedem tomów: T. 1 (1922/1929), T. 2 (1928/1930), T. 3 (1929/1931), T. 4 (1930/1931), T. 5 (1932/1934), T. 6 (1934/1936), T. 7 (1935/1937). Wydawane było w Wilnie. Z kolei „Orzecznictwo Podatkowe Najwyższego Trybunału Administracyjnego i Sądu Najwyższego” wydawane było w Warszawie w latach 1924–1938, w tym czasie wyszło sześć tomów (R.1, 1924 – R.6, 1938).

Odnotować należy też: „Przegląd Orzecznictwa w Zakresie Administracji, Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego”, który ukazywał się w latach 1933–1937 (dziś jest w zasadzie niedostępny), „Orzecznictwo i Opinie Prawne z Zakresu Ubezpieczeń Społecznych”, które było bezpłatnym dodatkiem do „Przeglądu Ubezpieczeń Społecznych”, a ukazywało się w latach 1937–1939.

Opracowaniem autorskim był „Przegląd Orzecznictwa”, ukazujący się w latach 1934– 1939 w Kołomyi. Jedyne znane egzemplarze tego periodyku zachowały się w BN.

Interesującą publikacją była wydawana przez mającą swą siedzibę w Warszawie (pl. Napoleona 1) i w Krakowie (Rynek Główny 41) Księgarnię Powszechną „Biblioteka Orzecznictwa”, która była swoistą kontynuacją serii „Biblioteka Tekstów Ustaw”. Jak pisał wydawca w reklamie „Biblioteki Orzecznictwa”, każdy z tomów stanowił zamkniętą całość i zawierał orzecznictwo do danego działu prawa i odnośnych przepisów dodatkowych (związkowych, czyli powiązanych z danym działem prawa). I tak tom III zawierał orzecznictwo do Kodeksu handlowego i przepisów związkowych, czyli do kodeksu handlowego, rozporządzenia o rejestrze handlowym, ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, ustawy o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych, prawa bankowego, prawa upadłościowego i prawa o postępowaniu układowym.

„Przy wydawnictwie tym zastosowaliśmy system opraw sprężynowych, umożliwiających stałe uzupełnianie książek. Uzupełniania ukazują się z początkiem każdego roku, mają ceny niskie, zależne od ich objętości”.

W taki sposób wyjaśniał wydawca bardzo interesującą konstrukcję minisegragatora zastosowaną w poszczególnych tomach „Biblioteki Orzecznictwa”. Seria zaczęła się ukazywać tuż przed wojną, niektórzy podają rok 1937, choć sam wydawca uniknął podania daty wydania. Autor dotarł do czterech tomów: t. I. – Kodeks postępowania cywilnego i przepisy związkowe, t. II – Kodeks zobowiązań i przepisy związkowe, t. III – Kodeks handlowy i przepisy związkowe oraz t. IV – Kodeks karny – prawo o wykroczeniach. W tomie trzecim zapowiadano jeszcze: t. V – Kodeks postępowania karnego, t. VI – Prawo wekslowe i czekowe, t. VII – Prawo pracy, t. VIII – Ustawy karne dodatkowe. Redaktorem wszystkich tomów był sędzia SO w Krakowie dr Tadeusz H. Godłowski.

Urzędowe zbiory ważniejszych orzeczeń SN ukazywały się niestety z opóźnieniem, a krytycy zauważali też niejednolitość w cytowaniu tez orzeczeń lub uzasadnień w szybszych publikatorach, czyli czasopismach prawniczych.

W latach trzydziestych rozważano propozycję, aby w urzędowych zbiorach SN drukować tylko orzeczenia zapadłe na podstawie przepisów jednolitych dla całego państwa, a te zapadłe na podstawie prawa pozaborczego powinny być publikowane w czasopismach ukazujących się w danej dzielnicy. Nie uzyskała ona jednak poparcia.D. Malec, Sąd Najwyższy w latach 1917–2007, (w:) Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej. Historia i współczesność. Księga Jubileuszowa 90-lecia Sądu Najwyższego 1917–2007, Warszawa 2007, s. 174.