ABSTRAKT

Grzywna to jedna z kar, wymieniona na pozycji pierwszej w katalogu kar określonym w treści art. 32 k.k. W związku z możliwością łączenia jej w praktyce z innymi środkami reakcji karnej o charakterze finansowym istotne znaczenie posiada określenie takiej relacji w odniesieniu do obowiązku naprawienia szkody z uwagi m.in. na kwestię związaną z sytuacją majątkową sprawcy i pokrzywdzonego oraz wynikającą z tego in concreto dolegliwością wymierzanej kary, ale nadto również ze względu na aspekt związany ze społecznymi ocenami wymiaru sprawiedliwości. Należy bowiem zauważyć, iż bardzo często zobowiązanie sprawcy do naprawienia wyrządzonej pokrzywdzonemu szkody lub krzywdy w większym stopniu zaspokaja społeczne poczucie sprawiedliwości aniżeli zastosowanie wobec niego kary grzywny. Pomiędzy tymi instytucjami występują jeszcze inne ważne różnice itp.  Posiadają one także pewne cechy/właściwości wspólne. W związku z powyższym należy przede wszystkim odpowiedzieć na następujące pytania: czy zobowiązanie oskarżonego do naprawienia wyrządzonej szkody lub krzywdy może być uznane za okoliczność łagodzącą lub wpływającą w jakimś stopniu na obniżenie wymiaru kary grzywny, czy zatem w przypadku wystąpienia w praktyce możliwości łącznego zastosowania tych instytucji sąd może znacząco zmniejszyć karę grzywny lub nawet całkowicie odstąpić od jej orzeczenia na rzecz pełnej rekompensaty wyrządzonej pokrzywdzonemu szkody, kiedy sąd może orzec obowiązek naprawienia szkody tylko w części, łącząc go w miarę możliwości z karą grzywny, jakimi kryteriami powinien się on kierować, wymierzając karę grzywny orzekaną łącznie z obowiązkiem naprawienia szkody, w jakich przypadkach (wariantach) jest aktualnie możliwe łączne zastosowanie tych instytucji? Celem niniejszej publikacji jest próba odpowiedzi na postawione powyżej pytania i zwrócenie tym samym uwagi na pewne kluczowe kwestie związane ze wzajemną relacją pomiędzy wskazanymi powyżej instytucjami.

Grzywna to jedna z kar, wymieniona na pozycji pierwszej w katalogu kar sprecyzowanym przez ustawodawcę w treści art. 32 k.k. Nie jest to usytuowanie przypadkowe, albowiem w uzasadnieniu rządowego projektu kodeksu karnego zaakcentowano,
iż „Katalog kar jest ułożony według abstrakcyjnie ujętego stopnia dolegliwości – od kary najłagodniejszej do najsurowszej. Ten układ ma, wraz z zasadami określonymi w art. 3 i 53–59 k.k., wskazywać sędziemu ustawowe priorytety w wyborze kary”. Zgodnie z założeniami, które legły u podstaw rozwiązań przyjętych w Kodeksie karnym z 1997 r., kara grzywny samoistnej powinna być przede wszystkim instrumentem zwalczania przestępczości drobnej oraz średniejZob. Uzasadnienie rządowego projektu Kodeksu Karnego dołączonego do wersji z 1995 r., s. 26. Może mieć ona charakter samoistny lub niesamoistny. Relacja grzywny w odniesieniu do innych środków reakcji karnej
o charakterze finansowym ma szczególne znaczenie z uwagi na pewne istotne kwestie związane m.in z sytuacją majątkową sprawcy i pokrzywdzonego oraz łączącą się z tym in concreto dolegliwością wymierzanej kary, ale także ze względu na pewien aspekt związany ze społecznymi ocenami wymiaru sprawiedliwości. Trzeba bowiem zauważyć, iż w wielu przypadkach zobowiązanie sprawcy do naprawienia wyrządzonej pokrzywdzonemu szkody lub krzywdy zaspokaja często w większym stopniu społeczne poczucie sprawiedliwości aniżeli zastosowanie wobec niego kary grzywny. Zatem, jak słusznie stwierdził kiedyś Z. Gostyński, „grzywna wpływająca do Skarbu Państwa nie może zyskać takiej aprobaty społecznej, jak odszkodowanie na rzecz ofiary przestępstwa, gdyż może stwarzać wrażenie czerpania korzyści przez państwo”Z. Gostyński, Karnoprawny obowiązek naprawienia szkody, Katowice 1984, s. 85.. Pomiędzy tymi instytucjami występują jeszcze inne istotne różnice, a mianowicie m.in.: orzeczenie obowiązku naprawienia szkody następuje w zależności od jego postaci – z urzędu albo na wniosek, natomiast grzywnę sąd zasądza zawsze z urzędu; kara grzywny posiada charakter wyłącznie pieniężny, natomiast zobowiązanie sprawcy do naprawienia wyrządzonej szkody może mieć charakter pieniężny lub niepieniężny (tj. przywrócenie stanu poprzedniego – restituto in integrum); podstawę prawną orzeczenia grzywny stanowią wyłącznie przepisy prawa karnego, natomiast w odniesieniu do obowiązku naprawienia szkody sądy muszą tutaj również odpowiednio stosować pewne regulacje prawa cywilnego; przy wymierzaniu grzywny sąd musi stosować zasady i dyrektywy wymiaru kary, zaś przy obowiązku naprawienia szkody aktualnie już nie; w przypadku kary grzywny na pierwszy plan wysuwa się jej funkcja represyjna i wychowawcza, natomiast obowiązek naprawienia szkody pełni obecnie przede wszystkim funkcję kompensacyjną; grzywna jest karą, zaś obowiązek naprawienia szkody może być zastosowany jako środek kompensacyjny lub jako warunek probacyjny. Oczywiście instytucje te posiadają też pewne cechy/właściwości wspólne, m.in: konieczną przesłanką ich zastosowania jest stwierdzenie popełnienia czynu zabronionego; obie orzekane są przez sąd; obie mogą być wymierzone samoistnie lub obok innej sankcji karnej; obie w odpowiednim stopniu realizują funkcje wychowawcze wobec sprawcy. Zagadnienie wzajemnej relacji pomiędzy instytucją obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynieniem za doznaną krzywdę a karą grzywny ma więc szczególne znaczenie z powodu występowania w praktyce procesowej możliwości łącznego ich orzekania. W związku z tym należy przede wszystkim odpowiedzieć na pytania: czy zobowiązanie oskarżonego do naprawienia wyrządzonej szkody lub krzywdy może być uznane za okoliczność łagodzącą lub wpływającą na obniżenie wymiaru kary grzywny, czy zatem w przypadku wystąpienia możliwości łącznego zastosowania tych instytucji sąd może znacząco zmniejszyć karę grzywny lub nawet całkowicie odstąpić od jej orzeczenia na rzecz pełnej rekompensaty wyrządzonej pokrzywdzonemu szkody, kiedy sąd może orzec obowiązek naprawienia szkody tylko w części, łącząc go w miarę możliwości z karą grzywny, jakimi kryteriami powinien się on kierować, wymierzając karę grzywny orzekaną łącznie z obowiązkiem naprawienia szkody,
w jakich przypadkach (wariantach) jest aktualnie możliwe łączne zastosowanie tych instytucji? Celem niniejszej publikacji jest więc próba odpowiedzi między innymi na postawione powyżej pytania i zwrócenie tym samym uwagi na pewne istotne kwestie związane ze wzajemną relacją pomiędzy tymi instytucjami.

Na wstępie niniejszych rozważań należy odpowiedzieć przede wszystkim na zasadnicze pytanie, a mianowicie: w jakich głównie konfiguracjach na gruncie aktualnego stanu prawnego może dochodzić do połączenia kary grzywny z obowiązkiem naprawienia szkody lub zadośćuczynieniem za doznana krzywdę?Zob. Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia szkody w nowym ustawodawstwie karnym, Kraków 1999, s. 35–36 Należy przy tym zaznaczyć, że kara grzywny może być połączona z orzeczeniem takiego obowiązku zastosowanego w charakterze środka kompensacyjnego, jak i jako warunek probacyjny (może mieć on charakter fakultatywny lub obligatoryjny). Pierwszą z takich możliwości jest orzeczenie grzywny jako kary samoistnej łącznie z nałożeniem obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w charakterze środka kompensacyjnego na podstawie art. 46 § 1 k.k. Druga sytuacja zachodzi
w przypadku orzeczenia kary grzywny przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności i jednoczesnym zasądzeniu przy tym obowiązku naprawienia szkody jako środka kompensacyjnego (możliwość taka wynika a contrario z art. 72 § 2 k.k.)Zob. wyrok SA w Szczecinie z 3.07.2014 r. (II AKa 108/14), LEX nr 1499024.. Trzecia opcja różni się od poprzednio wymienionej tym, że sąd orzeka na podstawie art. 72 § 2 k.k. obowiązek naprawienia szkody jako warunek probacyjny, nie zaś jako środek kompensacyjny. Czwarta możliwość to orzeczenie kary grzywny na podstawie art. 71 § 1 k.k. w związku z warunkowym zawieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności, jeżeli jej wymierzenie obok tej kary na innej podstawie nie jest możliwe (ma ona tutaj charakter fakultatywny), a połączone jest jednocześnie z zastosowaniem obowiązku naprawienia szkody jako środka kompensacyjnego (art. 72 § 2 k.k. a contrario) Zob. wyrok SN z 25.09.2015 r. (II KK 224/15), LEX nr 1797080. Piąty wariant polega na orzeczeniu kary grzywny w warunkach opisanych w ramach czwartego przypadku, z tym że obowiązek naprawienia szkody zostaje nałożony nie jako środek kompensacyjny, lecz jako warunek probacyjny
(art. 72 § 2 k.k.) Zob. wyrok SA w Warszawie z 19.12.2012 r. (II AKa 374/12), LEX nr 1267431. Należy stwierdzić, iż w związku z brakiem jednoznacznego ustawowego wyłączenia łączne orzeczenie grzywny oraz obowiązku naprawienia szkody
w każdym z omówionych wyżej przypadków jest, co do zasady, obecnie możliweZob. wyrok SN z 30.05.2018 r. (V KK 446/17), LEX nr 2509711.

W związku z powyższymi ustaleniami trzeba wskazać, iż na gruncie obowiązywania Kodeksu karnego z 1969 r. Sąd Najwyższy w wyroku z 18.05.1976 r.Wyrok SN z 18.05.1976 r. (VI KRN 63/76), OSNKW 1976/6, poz. 112 na tle
art. 75 § 3 k.k. z 1969 r. wyraził pogląd, iż „(...) zobowiązanie oskarżonego do naprawienia wyrządzonej szkody nie może być uznane za okoliczność łagodzącą oraz wpływającą na obniżenie wymiaru kary grzywny”. Teza ta obecnie budzi jednak pewne wątpliwości. Sąd Najwyższy zaakcentował w ten sposób pewną niezależność wymierzania przez sądy kary grzywny od zasądzania obowiązku naprawienia szkody. Słuszne, a tym samym cały czas aktualne, jest więc stwierdzenie, że zależności pomiędzy orzekaniem poszczególnych środków reakcji karnej należy rozpatrywać przez pryzmat dyrektywy nakazującej sądowi traktować orzeczenie całościowo i odpowiednio dopasować do siebie poszczególne jego elementy, szczególnie w sytuacji, jeśli konkretne instytucje wiążą się przy tym jeszcze dodatkowo z pewną dolegliwością ekonomiczną (majątkową) dla sprawcy. Nałożenie na sprawcę obowiązku naprawienia szkody lub zasądzenie stosownego zadośćuczynienia za wyrządzone pokrzywdzonemu krzywdy nie powinno, a nawet nie może, być pominięte przy wymiarze kary grzywny w przypadku ich łącznego (kumulatywnego) zastosowaniaM. Leonieni, Glosa do wyroku SN z dnia 18 maja 1976 r., VI KRN 63/76, „Państwo i Prawo” 1977/10, s. 170 i n.; K. Buchała, Glosa do wyroku SN z dnia 18 maja 1976 r., V KRN 63/76, „Nowe Prawo” 1977/9, s. 131.. W związku z tym, iż ustawodawca w treści
art. 56 k.k. w brzmieniu obowiązującym od 1.07.2015 r. wyłączył stosowanie zasad oraz dyrektyw wymiaru kary i środków karnych określonych w art. 53–55 k.k. w stosunku do obowiązku naprawienia szkody, przekształcając go jednocześnie w środek
o charakterze kompensacyjnym (uregulowany w ramach art. 46 k.k.)Wyrok SA w Katowicach z 25.09.2015 r. (II AKa 303/15), LEX nr 1950318; wyrok SA w Gdańsku z 26.04.2018 r. (II AKa 325/17), LEX nr 2634965., można stwierdzić, że nie jest on już tak „mocno” zindywidualizowany, jak do czasu nowelizacji
z 2015 r. W doktrynie jednak trafnie podnosi się, iż takiego rodzaju indywidualizacja jest nadal w pewnym zakresie wskazana (a czasami wręcz konieczna), podobnie jak przy wymierzaniu kary grzywny w związku z chociażby sytuacją majątkową konkretnego sprawcy, jego zachowaniem się, czy też przyczynieniem się samego pokrzywdzonego do powstania szkodyT. Dukiet-Nagórska, Obowiązek naprawczy a specyfika prawa karnego (w:) Idea sprawiedliwości naprawczej a zasady kontynen-talnego prawa karnego, red. T. Dukiet-Nagórska, Katowice 2016, s. 62–63. Stosowania zasad i dyrektyw wymiaru kary przy orzekaniu obowiązku naprawienia szkody w pewnych sytuacjach nadal nie da się więc uniknąć, z tym że mają one obecnie zastosowanie przy uwzględnieniu odpowiednich regulacji prawa cywilnego dotyczących ustalania zakresu i sposobu naprawienia wyrządzonej szkody lub krzywdy. Natomiast w przypadku kary grzywny sądy cały czas są zobligowane do ich przestrzegania. Niewątpliwie zarówno przy orzekaniu kary grzywny, jak i obowiązku naprawienia szkody nadal istotne znaczenie ma sytuacja materialna sprawcy przestępstwa. Należy odnotować, że z treści art. 33 k.k. jednoznacznie wynika, iż sąd, ustalając stawkę dzienną grzywny, bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe, a zatem powinien on też odpowiednio uwzględnić w takim przypadku wysokość odszkodowania lub zadośćuczynienia, które sprawca będzie musiał zapłacić po uprawomocnieniu się wyrokuZob. też wyrok SA w Szczecinie z 31.01.2018 r. (II AKa 157/17), LEX nr 2601463.. Rozwiązanie to wprowadzono m.in. po to, aby uniknąć sytuacji, jaka występowała na gruncie Kodeksu karnego z 1969 r., w której z powodu nieuiszczenia grzywny przez sprawcę lub niemożności jej wyegzekwowania  duża część orzeczeń była wykonywana w postaci zastępczej kary pozbawienia wolnościA. Guzik, Wpływ warunków materialnych sprawcy na nakładanie obowiązku naprawienia szkody, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2002, s. 127. Należy jednak przy tym odnotować, że art. 58 § 2 k.k., zgodnie z którym: „grzywny nie orzeka się, jeżeli dochody sprawcy, jego stosunki majątkowe lub możliwości zarobkowe uzasadniają przekonanie, że sprawca grzywny nie uiści i nie będzie jej można ściągnąć w drodze egzekucji”, został uchylony w związku ze wspomnianą powyżej nowelizacją Kodeksu karnego z 2015 r. Zatem obecnie przy prymacie wolnościowych kar (pomijając ostatnie nowelizacje k.k., które de facto wracają do prymatu bezwzględnej kary pozbawienia wolności) możliwe jest orzeczenie kary grzywny w sytuacji, gdy sprawca wprawdzie „odpowiednim” majątkiem nie dysponuje, ale może podjąć nadzwyczajne starania, zatrudnienie i spłacić orzeczoną karę grzywnyZob. szerzej W. Górowski, Orzekanie kary grzywny po 1 lipca 2015 r., „Palestra” 2015/7-8, s. 65–72, https://palestra.pl/pl/czaso-pismo/wydanie/7-8-2015/artykul/orzekanie-kary-grzywny-po-1-lipca-2015-r (dostęp: 16.05.2024 r.. Do czasu nowelizacji z 2015 r. kara grzywny (co do zasady) nie powinna być stosowana wówczas, gdy dochody sprawcy lub jego sytuacja ekonomiczna pozwalały przypuszczać, że nie będzie on w stanie jej zapłacić, a egzekucja również będzie mało skuteczna. Dotyczyło to każdej grzywny, zarówno samoistnej, jak i tej, która mogła być zastosowana wraz z inną karą/sankcją o charakterze majątkowym, w tym z obowiązkiem naprawienia szkody Zob. wyrok SN z 10.02.2017 r. (IV KK 440/16), LEX nr 2204946.. Trzeba przy tym zauważyć, iż Sąd Najwyższy w wyroku z 16.04.2015 r. (który aktualność zachowuje do dziś) stwierdził, iż „Wykładnikiem surowości kary grzywny jest ilość, a nie wysokość stawek dziennych tej kary. Określenie przez sąd wysokości stawki dziennej grzywny nie jest zatem czynnością mającą na celu realizowanie bezpośrednio funkcji penalnej, lecz zmierza do ustalenia realnej dolegliwości fiskalnej tej kary dla indywidualnego sprawcy, zgodnie z dyrektywami zawartymi w art. 33 § 3 k.k.”Wyrok SN z 16.04.2015 r. (V KK 407/14), LEX nr 1683375 W orzecznictwie słusznie akcentuje się, iż „wysokość stawki dziennej z zasady winna odpowiadać potencjałowi ekonomicznemu oskarżonego, a zatem to nie okoliczność, iż oskarżony aktualnie nie pracuje i nie ma majątku ma zasadnicze znaczenie, ale czy i jakie ma możliwości zarobkowania” Wyrok SA w Warszawie z 20.11.2019 r. (II AKa 211/19), LEX nr 3069823.. Nadto stwierdza się trafnie przy tym, że ustaleń tych należy dokonywać w odniesieniu do czasu orzekania przez sąd w pierwszej instancji, a nie do czasu popełnienia przestępstwa, gdyż biorąc pod uwagę długotrwałość postępowania karnego, trzeba uwzględnić, że sytuacja majątkowa i rodzinna sprawcy oraz możliwość uzyskania przez niego zatrudnienia na rynku pracy mogą ulec
w tym czasie zasadniczej zmianieWyrok SA w Warszawie z 26.06.2020 r. (II AKa 76/20), LEX nr 3046974. Ilość stawek dziennych sąd wymierza na podstawie określonego czynu, który popełnił sprawca, biorąc zawsze pod uwagę okoliczności konkretnej sprawy, takie między innymi jak wina sprawcy i społeczna szkodliwość takiego czynu. Powyżej wspomniany zakaz orzekania kary grzywny niemożliwej do zapłacenia i nieściągalnej związany jest z argumentem, iż ma ona w swoim założeniu charakter osobisty i powinna dotykać samego sprawcę, a nie być przerzucana na barki jego osób najbliższychV. Konarska-Wrzosek, Dyrektywy wyboru kary w polskim ustawodawstwie karnym, Toruń 2002, s. 149.. Zakaz ten dyktowany jest więc przede wszystkim konkretną sytuacją ekonomiczną sprawcy – jego dochodami, stosunkami majątkowymi lub możliwościami zarobkowymi, których właściwe rozpoznanie kształtuje przekonanie sądu co do możliwości uiszczenia grzywny J. Szumski, Uwagi o samoistnej karze grzywny, „Prokuratura i Prawo” 1999/1, s. 14. Pomimo formalnie zniesionego przez ustawodawcę, powyżej wspomnianego „zakazu” sąd, wymierzając karę grzywny oraz obowiązek naprawienia szkody, nadal powinien mieć w określonym zakresie zawsze na uwadze sytuację materialną sprawcy.

Należy też przy tym zauważyć, iż w pewnych sytuacjach w związku z treścią
art. 59 k.k. sąd może czasami poprzestać na orzeczeniu samego środka karnego, czy też nawet kompensacyjnego (tj. np. właśnie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę), gdy społeczna szkodliwość czynu nie jest znaczna, a cele kary zostaną w ten sposób osiągnięte, a zatem nie musi on wówczas orzekać np. kary grzywny V. Konarska-Wrzosek, Dyrektywy wyboru..., s. 153. Decyzję o odstąpieniu od wymierzenia kary i orzeczenia w to miejsce samoistnego środka karnego (czy też kompensacyjnego) sąd podejmuje, kierując się odpowiednimi zasadami i dyrektywami ogólnymi wymiaru kary. Instytucja ta musi spełniać w konkretnym przypadku cele kary, tj. cel szczególno- i ogólnoprewencyjny oraz sprawiedliwościowy. W takiej sytuacji samoistne orzeczenie środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody jest oczywiście możliwe tylko wówczas, gdy sprawca, dopuszczając się określonego przestępstwa, spełni dodatkowo szczególne przesłanki stosowania środka danego rodzaju. W związku z występującą czasami w praktyce niekorzystną sytuacją ekonomiczną sprawcy należy również zauważyć,
iż ewentualnie istnieje jeszcze możliwość rozłożenia grzywny na raty (art. 49 k.k.w.) lub możliwość odroczenia jej ściągnięcia. Takie rozłożenie grzywny na raty ułatwia skazanemu w pewnych przypadkach wykonanie orzeczonej wobec niego kary. Można jednak uznać, że już sama dyrektywa zawarta w treści art. 33 § 3 k.k. miała też odpowiednio zabezpieczać to, aby grzywna była dolegliwością dla wszystkich sprawców równą, a więc by była to kara sprawiedliwaV. Konarska-Wrzosek, Dyrektywy wyboru..., s. 155.. Nadto należy odnotować, że w wyjątkowych sytuacjach kara grzywny może zostać przez sąd w całości lub w części umorzona na podstawie art. 51 k.k.w. Umorzenie to ma charakter fakultatywny i nie jest uzależnione od wysokości orzeczonej grzywny. W związku z tym, że kara ta może być łączona z obowiązkiem naprawienia szkody orzekanym w zależności od konkretnej sytuacji, albo jako środek kompensacyjny, albo jako warunek probacyjny, to należy przy tym zaznaczyć, iż suma dolegliwości płynąca z orzeczonych kar lub środków reakcji karnej, w tym zwłaszcza o charakterze majątkowym, nie powinna przekraczać miary dyktowanej in concreto względami sprawiedliwościowymi oraz potrzebami w zakresie obu rodzajów prewencji. Można przyjąć, że aktualnie grzywna pełni głównie funkcje represyjno-prewencyjne, zaś funkcja kompensacyjna (szczególnie sensu stricto) jest tutaj raczej znikoma, a jej orzekanie zostało powierzone swobodnemu uznaniu sądu. Przy właściwym wykorzystaniu środków pochodzących z grzywien może ona jednak służyć np. tworzeniu funduszów na kompensację szkód ponoszonych przez ofiary przestępstwZob. A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2000, s. 267; M. Melezini, W sprawie reformy kary grzywny, „Przegląd Prawa Karnego” 1993/9, s. 16. Trzeba jednak pamiętać, iż kara grzywny jest powszechnie uważana za wyjątkowo dogodny i użyteczny instrument zwalczania przestępczości, bowiem jest ona łatwa oraz tania w wykonaniu, a nadto nie dezorganizuje dotychczasowego życia sprawcy, a przy tym zapewnia realizację wszystkich podstawowych celów karyV. Konarska-Wrzosek, Dyrektywy wyboru..., s. 148.. Wskazuje ona na nieopłacalność popełniania przestępstw o charakterze majątkowym. Jednak należy mieć też na uwadze to, że w przypadku osób ekonomicznie powiązanych ze skazanym lub od niego zależnych, każda dolegliwość dotykająca jego dochodów lub stanu posiadania, tj. zastosowanie środków reakcji karnej o charakterze majątkowym, wpływa także w pewien sposób na poziom ich bytowania M. Melezini, System wymiaru grzywien w nowym kodeksie karnym, „Monitor Prawniczy” 1998/3., na co sąd musi zwracać szczególną uwagę w przypadku ewentualnej kumulacji takiego rodzaju instytucji.
Na kanwie powyższych rozważań warto jeszcze przy tej okazji nadmienić o konieczności w pewnych przypadkach wymierzania przez sądy łącznej kary grzywny, trafnie wskazuje się bowiem, że prawidłowa wykładnia dyspozycji art. 86 § 2 k.k. w połączeniu z art. 33 § 3 k.k. prowadzić musi do wniosku, iż co do zasady wysokość jednej stawki dziennej łącznej kary grzywny odpowiadać winna potencjałowi ekonomicznemu skazanego na chwilę wydawania wyroku łącznego. Skoro wysokość stawki dziennej kształtowana jest przez sytuację materialną skazanego w chwili orzekania, to słusznym rozwiązaniem jest, aby wysokość stawki dziennej łącznej kary grzywny była określana w sposób jednolity, by w ten sposób oddać tożsamą sytuację materialną sprawcy na chwilę wydawania wyroku łącznegoZob. wyrok SA w Katowicach z 6.04.2017 r. (II AKa 83/17), LEX nr 2333060; P. Petasz, Granice kary łącznej grzywny i wysokości stawki dziennej w wyroku łącznym. Glosa do uchwały SN z dnia 29 października 2012 r., I KZP 17/12, GSP-Prz.Orz. 2015/3, s. 67–72..

Biorąc zatem pod uwagę powyższe ustalenia i możliwość łącznego orzekania przez sądy kary grzywny oraz obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, trzeba wskazać, iż w doktrynie zasadnie zwraca się uwagę na to, że jednym z celów zastosowania takiego obowiązku (przede wszystkim w charakterze warunku probacyjnego) jest oprócz funkcji kompensacyjnej realizacja również pewnych określonych zadań wychowawczych wobec sprawcy, które mogą być osiągnięte tylko wówczas, gdy jego wykonanie jest realne, a więc nie powinien on przekraczać jego możliwości majątkowychZ. Gostyński, Obowiązek naprawienia..., s. 185–186. W związku z tym nadal konieczne jest, podobnie jak przy karze grzywny, odpowiednie dostosowywanie przez sąd wysokości zasądzanego odszkodowania do sytuacji materialnej sprawcyZob. SA w Krakowie w wyroku z 9.05.2002 r. (II AKa 98/02), KZS 2002/6, poz. 13. Jest to zgodne między innymi
z treścią art. 440 k.c., normującego kwestię miarkowania odszkodowania, a które polega na ograniczeniu zakresu obowiązku naprawienia szkody stosownie do okoliczności Zob. M. Łukasiewicz, A. Ostapa, Obowiązek naprawienia szkody – wybrane zagadnienia, „Prokuratura i Prawo” 2001/9, s. 56., jeżeli ze względu na stan majątkowy osoby odpowiedzialnej za szkodę (lub poszkodowanego) wymagają tego zasady współżycia społecznegoZob. wyrok SA w Warszawie z 5.12.2016 r. (II AKa 392/16), LEX nr 2191558.. Należy stwierdzić, iż na gruncie aktualnego stanu prawnego nie ma już przeciwwskazań do stosowania tej regulacjiZ. Gostyński, Obowiązek naprawienia..., s. 183–184; R. Giętkowski, Hierarchia funkcji karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody i jej znaczenie w praktyce, „Palestra” 2003/11–12, s. 134.. Do czasu nowelizacji z 2015 r. wskazywano, iż ewentualne ograniczenie wysokości zasądzanego odszkodowania orzekanego przez sąd karny mogło być rezultatem oceny sądu, dokonanej przede wszystkim na podstawie art. 53 § 1 i 2 k.k. w zw. z art. 56 k.k.M. Łukaszewicz, A. Ostapa, Obowiązek naprawienia..., s. 56 W piśmiennictwie słusznie podnosi się, że jeśli obowiązek naprawienia szkody ma pełnić funkcję kompensacyjną, to sytuacja majątkowa sprawcy przy jego orzekaniu powinna mieć wpływ na wysokość nakładanej razem z nim kary grzywnyWyrok SN z 16.05.2019 r. (III KK 157/18), LEX nr 2657437., bowiem nie do przyjęcia byłoby orzekanie jej kosztem zmniejszenia zakresu nakładanego na sprawcę takiego obowiązkuZob. wyrok SA w Łodzi z 22.03.2016 r. (II AKa 112/15), LEX nr 2050841. Zasadnie zauważa się również, iż tam, gdzie ustawa przewiduje fakultatywne zasądzanie takiego obowiązku, ustalenia w zakresie sytuacji materialnej oskarżonego mogą mieć czasami decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia o jego zastosowaniu lub niezastosowaniuZob. wyrok SA w Katowicach z 9.11.2016 r. (II AKa 307/16), LEX nr 2171140.. Trzeba przy tym zauważyć, że również sytuacja ekonomiczna pokrzywdzonego może zgodnie z treścią wspomnianego powyżej art. 440 k.c. prowadzić do zmniejszenia zakresu obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przez sprawcę, przy oczywiście jednoczesnym zaistnieniu pewnych dodatkowych przesłanek przemawiających in concreto za ograniczeniem wysokości zasądzanego odszkodowaniaZob. wyrok SA w Krakowie z 22.07.2016 r. (I ACa 699/16), LEX nr 2108540; J. Misztal-Konecka, Roszczenia majątkowe osób najbliższych dla pokrzywdzonego, Warszawa 2008, s. 69. Na gruncie aktualnego stanu prawnego możliwe jest również zastosowanie w prawie karnym art. 362 k.c., regulującego kwestię ewentualnego pomniejszenia odszkodowania lub zadośćuczynienia ze względu na przyczynienie się pokrzywdzonego do wyrządzonej przez sprawcę szkody lub krzywdy Wyrok SA w Krakowie z 24.03.2017 r. (I ACa 1800/16), LEX nr 2300295; wyrok SA w Łodzi z 17.01.2017 r. (I ACa 889/16), LEX nr 2250120; wyrok SA w Krakowie z 4.06.2019 r. (I ACa 1343/18), LEX nr 2776044. Niewątpliwie regulacje te mają szczególnie istotne znaczenie w przypadku łącznego wymierzania obowiązku naprawienia szkody oraz kary grzywnyWyrok SA w Gdańsku z 27.06.2018 r. (II AKa 134/18), KSAG 2018/4, poz. 148–165..
W orzecznictwie trafnie wskazuje się, iż o tym, czy i w jakim zakresie należy ewentualnie in concreto obniżyć odszkodowanie, decydują okoliczności, takie między innymi jak: porównanie stopnia winy obu stron oraz stopnia przyczynienia się do powstania konkretnej szkody przez każdą z nich, wiek pokrzywdzonego, ciężar naruszonych przez sprawcę obowiązków i stopień ich naruszenia, rozmiar i waga uchybień po stronie pokrzywdzonego, sposób działania sprawcy i jego zachowanie się po wyrządzeniu szkody, itp.Wyrok SA w Łodzi z 17.01.2017 r. (I ACa 889/16), LEX nr 2250120. Obecnie regułą powinno być zastosowanie w prawie karnym
art. 361 § 1 k.c., który określa zasadę pełnego odszkodowania, natomiast odstępstwa od niej muszą być uzasadnione bardzo ważnymi względami Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia szkody w nowym ustawodawstwie karnym, Kraków 1999, s. 181; W. Daszkiewicz, Naprawienie szkody w prawie karnym, Warszawa 1972, s. 22; wyrok SA w Warszawie z 14.04.2016 r. (I ACa 950/15), LEX nr 2044269.. Należy więc w tym miejscu odpowiedzieć na pytanie, kiedy sąd może ewentualnie orzec obowiązek naprawienia szkody tylko w części, łącząc go wówczas w miarę możliwości i potrzeb
z karą grzywny, szczególnie jeśli w świetle okoliczności konkretnej sprawy sąd obligatoryjnie powinien taki obowiązek zastosować. Trzeba tutaj wskazać postanowienie Sądu Najwyższego z 11.05.2012 r.Postanowienie SN z 11.05.2012 r. (IV KK 365/11), LEX nr 1215334., w którym stwierdził on, iż odstępowanie przez sąd od zobowiązania sprawcy do naprawienia szkody w całości może występować między innymi wówczas, gdy ujawniony w sprawie materiał dowodowy nie pozwala na ustalenie jej w pełnej wysokości, gdy jej naprawienie w całości byłoby nierealne lub też gdy zachowanie się pokrzywdzonego przed popełnieniem przestępstwa czy
w czasie jego popełnienia nie uzasadnia naprawienia mu szkody w całości albo gdy on sam przyczynił się do jej powstania. Przesłanki te są więc w określonym zakresie zgodne ze wskazanymi powyżej regulacjami prawa cywilnego, które mają obecnie kluczowe znaczenie przy orzekaniu obowiązku naprawienia szkody. Należy przy tym zaznaczyć, iż w toku procesu karnego priorytetowe znaczenie posiada ustalenie okoliczności niezbędnych dla rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej sprawcy, natomiast jeśli występują przy tym trudności w dokładnym oszacowaniu wysokości wyrządzonej przez niego szkody lub krzywdy, których nie można usunąć bez obawy przedłużenia konkretnego postępowania, to wówczas dozwolone, a wręcz czasami konieczne, jest orzekanie o naprawieniu szkody, tylko w częściZob. wyrok SA w Warszawie z 12.06.2019 r. (II AKa 471/18), LEX nr 2699273; Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia..., s. 183., pozostawiając przy tym ewentualnie pokrzywdzonemu otwartą drogę do dochodzenia niezaspokojonej części roszczenia w toku procesu cywilnego, aczkolwiek takie sytuacje powinny stanowić wyjątekZ. Gostyński, Obowiązek naprawienia..., s. 126; J. Misztal-Konecka, Roszczenia majątkowe..., s. 175.. Wskazuje się, iż sposób i zakres naprawienia szkody nie mają
w prawie karnym dominującego znaczenia, w związku z tym mogą być kształtowane przez chociażby taki czynnik jak np. sytuacja materialna pokrzywdzonego, czy też zachowanie się sprawcyA. Guzik, Wpływ warunków..., s. 140.. Należy jednak zaznaczyć, iż w sytuacji złożenia przez pokrzywdzonego lub inny uprawniony podmiot stosownego wniosku na podstawie
art. 46 k.k. sąd w razie skazania musi orzec, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdęZob też P. Bróżek, Utracone korzyści (lucrum cessans) i tzw. szkoda ewentualna w prawie karnym, „Przegląd Sądowy” 2020/11–12, s. 100–109.. Można przy tym przyjąć, że czasami zasądzenie takiego obowiązku naprawienia szkody tylko w części łatwiej jest w razie konieczności połączyć z karą grzywny. Wydaje się jednak, iż ze względu na mocno akcentowaną obecnie funkcję kompensacyjną prawa karnego bardzo często to obowiązek naprawienia szkody będzie miał pierwszorzędne znaczenie w stosunku do kary grzywny, nawet jeśli jego zastosowanie w pewnych sytuacjach ma w świetle obowiązujących przepisów charakter tylko fakultatywny. Instytucja ta nadal oprócz tej funkcji pełni również w pewnym stopniu funkcję wychowawczą, a więc może ona w pewnych przypadkach z powodzeniem zastąpić w określonym zakresie karę grzywny. Należy przy tym również wskazać, że obowiązek naprawienia szkody może być czasami orzekany na rzecz Skarbu Państwa, a zatem na rzecz takiego samego podmiotu jak grzywna. Warto jeszcze nadmienić, iż na gruncie aktualnego stanu prawnego można uznać za dopuszczalne, aby podobnie jak kara grzywny obowiązek naprawienia szkody orzekany zarówno jako środek kompensacyjny, jak i jako warunek probacyjny był w pewnych wyjątkowych sytuacjach rozkładany na raty. Taki wniosek o rozłożenie na raty spłaty odszkodowania sprawca powinien złożyć wówczas, gdy jego stan majątkowy nie pozwala na uiszczenie zobowiązania w całościE. Wdzięczna, Warunkowe umorzenie postępowania karnego w świetle koncepcji sprawiedliwości naprawczej, Toruń 2010, s. 358; wyrok SN z 16.06.2016 r. (III UK 166/15), LEX nr 2071139.. Trzeba jednak zauważyć, iż aktualnie obowiązek ten może być orzekany nie tylko w formie pieniężnej, ale również poprzez zastosowanie formy przywrócenia stanu poprzedniego (restituto in integrum). Zobowiązanie sprawcy do naprawienia szkody w ten drugi sposób z powodu określonych walorów wychowawczych może być czasami dla niego bardziej dotkliweA. Marek, T. Oczkowski (w:) System prawa..., s. 715–716.. Zastosowanie przez sąd takiej formy może być w pewnych sytuacjach łatwiejsze
w przypadku konieczności wymierzenia dodatkowo również kary grzywny, ze względu na łączącą się z tym dolegliwość ekonomiczną w stosunku do sprawcy. Jeśli sposób naprawienia szkody przez sprawcę będzie miał charakter niemajątkowy, to wówczas jego status majątkowy często nie ma tu większego znaczenia, np. przy zobowiązaniu go do wykonania na rzecz pokrzywdzonego określonej czynności. Naprawienie szkody w drodze restytucji naturalnej może mieć różną postać, zależną od rodzaju naruszonego dobra, rodzaju wyrządzonej szkody oraz innych okoliczności temu towarzyszących. W przypadku obowiązku naprawienia szkody mającego charakter fakultatywny zła sytuacja majątkowa sprawcy może czasami uzasadniać odstąpienie przez sąd od jego orzeczenia, aczkolwiek musi on zawsze wziąć też pod uwagę to, czy w konkretnym przypadku zastosowanie innej formy rekompensaty jest również niemożliweA. Guzik, Wpływ warunków..., s. 138. Jak już powyżej wspomniano, grzywna może być łączona nie tylko z obowiązkiem naprawienia szkody, ale również z zadośćuczynieniem pieniężnymW. Daszkiewicz, Naprawienie szkody..., s. 68. . Zakres swobody sądu w kwestii określania jego wysokości jest tutaj znacznie większy niż przy szacowaniu odszkodowania w związku z naprawianiem przez sprawcę szkody majątkowej, bowiem szkoda niemajątkowa podlega najczęściej naprawieniu jedynie w sposób przybliżonyWyrok SA w Warszawie z 20.09.2018 r. (I ACa 572/17), LEX nr 2581365; wyrok SN z 30.01.2004 r. (I CK 131/03), OSNC 2005/2, poz. 40.. Aczkolwiek trzeba też pamiętać o tym, że niezależnie od zastosowanego in concreto sposobu kompensacji wyrządzonej przez sprawcę szkody lub krzywdy i połączenia tej instytucji z karą grzywny jedną z istotnych reguł mających znaczenie przy określaniu przez sąd wysokości odszkodowania (lub zadośćuczynienia) jest niedopuszczenie do nieuzasadnionego wzbogacenia się pokrzywdzonegoTak np. wyrok SN z 27.02.2008 r. (IV KK 15/08), „Prokuratura i Prawo – wkładka” 2008/7–8, poz. 7.. Szkoda, którą powinien naprawić sprawca, nie może przewyższać wartości szkody rzeczywistej, której doznał pokrzywdzony G. Bieniek, Odpowiedzialność cywilna za wypadki drogowe, Warszawa 2007, s. 245–246.. Trzeba więc jeszcze przy tej okazji na koniec odnotować, iż kara grzywny może być też w pewnych przypadkach łączona
z nawiązką lub świadczeniem pieniężnym. Nawiązka może być orzekana na podstawie m.in. art. 46 § 2 k.k., a także może być ona zastosowana przy konkretnych przestępstwach, np. z art. 212 § 3, art. 216 § 4, i wykroczeniach. W doktrynie wskazuje się,
iż instytucja nawiązki stanowi z jednej strony swoiste zadośćuczynienieJ. Makarewicz, Kodeks karny z komentarzem, Lublin 2012, s. 691, natomiast z drugiej strony eksponuje się jej element represjiS. Glaser, A. Mogilnicki, Kodeks karny. Komentarz, Kraków 1934, s. 1099–1100. Posiada więc ona mieszany kompensacyjno-penalny charakter (z przewagą jednego lub drugiego elementu, w zależności od konkretnej podstawy orzekania). Jednak pełni ona aktualnie raczej rolę drugorzędną w stosunku do obowiązku naprawienia szkody, który ma na celu, co do zasady, pełną rekompensatę szkód oraz krzywd wyrządzonych przez sprawcę pokrzywdzonemuW. Cieślak, Nawiązka w polskim prawie karnym – wczoraj, dzisiaj i jutro..., s. 403. Jeżeli zaś chodzi o świadczenie pieniężne, to na podstawie analizy
art. 43a k.k., który określa treść, istotę oraz zakres tej instytucji, trzeba stwierdzić, iż może być ono orzeczone wyłącznie na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej, nie zaś na rzecz „indywidualnego” (konkretnego) pokrzywdzonego. W związku z tym można przyjąć, że ma ono raczej odmienny charakter i spełnia nieco inne funkcje niż obowiązek naprawienia szkody Z. Gostyński, Obowiązek naprawienia szkody..., s. 44.. Instytucji tej ustawodawca przypisał głównie funkcje represyjne z elementami prewencyjnymiK. Buchała (w:) Komentarz do Kodeksu Karnego. Część ogólna, red. K. Buchała, A. Zoll, Kraków 1998, s. 368.. Stanowi ona dolegliwość dla sprawcy o charakterze pieniężnym (majątkowym), jednak nie można tu mówić o naprawieniu szkody (kompensacji) sensu stricto.

Konkludując powyższe rozważania, należy wyraźnie stwierdzić, iż możliwość łącznego orzekania (kumulacji) środków reakcji karnej o charakterze majątkowym
z karą grzywny, a przede wszystkim z obowiązkiem naprawienia szkody lub zadośćuczynieniem za doznaną krzywdę, nie powinna prowadzić do nadmiernego zwiększenia stopnia dolegliwości pieniężnej dla sprawcy, czego efektem może być niemożność naprawienia szkody na rzecz samego pokrzywdzonego. Jednakże sąd zawsze powinien mieć też na uwadze to, iż jedną z głównych reguł stosowanych przy określaniu wysokości odszkodowania (lub zadośćuczynienia) jest niedopuszczenie do nieuzasadnionego wzbogacenia się pokrzywdzonego Tak np. wyrok SN z 27.02.2008 r. (IV KK 15/08), „Prokuratura i Prawo – wkładka” 2008/7–8, poz. 7. Relacja grzywny w odniesieniu do środków reakcji karnej o charakterze finansowym ma więc szczególne znaczenie z uwagi nie tylko na kwestię związaną z sytuacją majątkową sprawcy oraz pokrzywdzonego i łączącą się z tym w konkretnym przypadku dolegliwość kary, ale również ze względu na to, iż często zobowiązanie sprawcy do naprawienia wyrządzonej szkody lub krzywdy zaspakaja w pewien sposób w większym stopniu społeczne poczucie sprawiedliwości aniżeli orzeczenie wobec niego kary grzywny. Należy przy tym zaznaczyć, iż suma dolegliwości płynąca z orzeczonych kar lub środków reakcji karnej, w tym
o charakterze majątkowym, nie powinna przekraczać miary dyktowanej w konkretnej sytuacji względami sprawiedliwościowymi oraz potrzebami w zakresie obu rodzajów prewencji. Można uznać, że aktualnie grzywna pełni głównie funkcje represyjno-prewencyjne, zatem to funkcja kompensacyjna obowiązku naprawienia szkody będzie mieć najczęściej w wielu przypadkach kluczowe znaczenie w sytuacji ewentualnej możliwości łącznego zastosowania go z karą grzywny. Nałożenie na sprawcę obowiązku naprawienia szkody lub zasądzenie stosownego zadośćuczynienia za wyrządzone pokrzywdzonemu krzywdy nie powinno, a nawet nie może, być pominięte przy wymiarze kary grzywny w przypadku ich łącznego zastosowaniaM. Leonieni, Glosa do wyroku..., s. 170 i n.. Nadal uzasadnione jest więc odpowiednie dostosowywanie wysokości zasądzanego odszkodowania np. do sytuacji materialnej sprawcy, czy też jego ograniczenie ze względu na stan majątkowy pokrzywdzonego, lub jego przyczynienie się do powstania szkody, jeśli wymagają tego zasady współżycia społecznego. Trzeba przy tym pamiętać, że jednym z celów zastosowania takiego obowiązku przede wszystkim w charakterze warunku probacyjnego jest oprócz funkcji kompensacyjnej realizacja przy tym również pewnych określonych zadań wychowawczych wobec sprawcy, które mogą być osiągnięte tylko wówczas, gdy jego wykonanie jest realne, a więc nie powinno ono przekraczać np. jego możliwości majątkowychZ. Gostyński, Obowiązek naprawienia..., s. 185–186.. Kara grzywny jest powszechnie uważana za wyjątkowo użyteczny instrument zwalczania przestępczości, bowiem jest ona łatwa oraz tania w wykonaniu, a przy tym zapewnia realizację wszystkich podstawowych celów karyV. Konarska-Wrzosek, Dyrektywy wyboru..., s. 148. Jednak należy mieć też na uwadze to, że w przypadku osób powiązanych ekonomicznie ze sprawcą lub od niego zależnych każda dolegliwość dotykająca jego stanu materialnego, tj. polegająca na zastosowaniu środków reakcji karnej o charakterze majątkowym, wpływa także w pewien sposób na poziom ich bytowania[63], na co sąd musi zwracać szczególną uwagę w przypadku ewentualnej kumulacji takiego rodzaju instytucji. Zatem
w związku z występującą w praktyce możliwością łącznego orzekania kary grzywny oraz obowiązku naprawienia szkody można ogólnie stwierdzić, że najczęściej ze względu na konieczność realizacji funkcji kompensacyjnej prawa karnego to jednak obowiązek naprawienia szkody będzie mieć pierwszeństwo w stosunku do kary grzywny.