ABSTRAKT

Społeczność międzynarodowa w szeregu dokumentów zdecydowała się przyznać dzieciom szczególną ochronę ich praw. Nabiera ona wyjątkowego znaczenia w przypadku ochrony dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym. W ramach takiej ochrony niektóre państwa zdecydowały się wprowadzić wyjątki od tajemnicy spowiedzi. Niniejszy artykuł będzie im poświęcony i będzie analizował kolidujące prawa, to jest prawa dzieci oraz prawo do swobody sumienia i wyznania. Ponadto będzie on badał, czy taki wyjątek powinien być wprowadzony w Polsce oraz pod jakimi warunkami.

WPROWADZENIE

Według szacunków na 2015 r. około 1 miliard dzieci doświadczyło przemocy fizycznej, seksualnej lub psychicznej, albo zaniedbańS. Hills, J. Mercy, A. Adaugo, H. Kress, Global Prevalence of Past-year Violence Against Children: A Systematic Review and Minimum Estimates, „Pediatrics” 2016/137 (3), https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6496958/ (dostęp: 7.09.2023 r.).. Dokładne dane statystyczne na temat wyłącznie seksualnego wykorzystania dzieci nie są znane, a dane poszczególnych państw pozostają jedynie szczątkowe. Jednakże problem istnieje i powoduje poważne skutki dla tysięcy dzieci rocznie na całym świecie.

Jest wiedzą powszechną, że seksualne wykorzystanie dziecka istotnie wpływa na jego dalsze życie. Przykładowo, po siedmiu latach śledztwa w Anglii i Walii specjalny panel śledczy przedstawił w październiku 2022 r. raport na temat seksualnego wykorzystania dzieciInquiry Panel, ‘The Report of the Independent Inquiry into Child Sexual Abuse’, October 2022, https://webarchive.nationalarchives.gov.uk/ukgwa/20221215050759/https://www.iicsa.org.uk/key-documents/31216/download/report-independent-inquiry-into-child-sexual-abuse-october-2022_0.pdf (dostęp: 7.09.2023 r.)., bazujący na doświadczeniach około 7 300 ofiar. Prawie wszystkie ofiary potwierdziły negatywne konsekwencje wykorzystania seksualnego dla ich życia, zwłaszcza dla ich zdrowia psychicznego (88%) i ich związków (43%), ale także dla ich zdrowia fizycznego (34%), edukacji (32%), stosunków intymnych (31%), zatrudnienia (11%) oraz rodzicielstwa (10%)Inquiry Panel, ‘The Report…, s. 68.. Autorzy raportu zasugerowali, że powinny zostać wprowadzone absolutne przepisy o obowiązku informowania organów ścigania o podejrzeniu popełnienia przestępstw seksualnego wykorzystania dzieci i obowiązek ten powinien dotyczyć informacji otrzymanych również podczas spowiedziInquiry Panel, ‘The Report…, s. 230.. W konsekwencji raport otworzył w Zjednoczonym Królestwie debatę w sprawie tajemnicy spowiedzi oraz jej ograniczenia w przypadku przestępstw seksualnego wykorzystania dzieci, w ramach której przedstawiciele różnych kościołów sprzeciwili się takiemu pomysłowiT. Wyatt, Uproar from religious groups trying to protect the seal of confession “must be resisted”, https://religionmediacentre.org.uk/news/uproar-from-religious-groups-trying-to-protect-the-seal-of-confession-must-be-resisted/ (dostęp: 7.09.2023 r.)..

Niektóre państwa już wprowadziły uregulowania zobowiązujące duchownych do zgłaszania przypadków seksualnego wykorzystania dzieci, nawet jeżeli uzyskali oni o tym informację podczas spowiedzi. Z drugiej strony inne państwa, zwłaszcza Watykan, zachowują absolutny charakter tajemnicy spowiedzi, co będzie szczegółowo rozwinięte w dalszej części opracowania.

Opracowanie będzie analizowało, czy potrzeby ścigania i karania przestępstw seksualnego wykorzystania dzieci mogą stanowić uzasadnione ograniczenie tajemnicy spowiedzi. W tym celu na wstępie zostaną przedstawione wybrane przykłady ustawodawstw regulujących tajemnicę spowiedzi. W kolejnej części zostaną poczynione pokrótce uwagi o tajemnicy spowiedzi jako prawie do swobody sumienia i wyznania w europejskiej przestrzeni prawnej. Następnie zostaną omówione obowiązki państw wynikające z przepisów o ochronie praw dzieci jako osób szczególnie wrażliwych ze względu na wiek i niedojrzałość emocjonalno-fizyczną. Rozważania te pozwolą poczynić wnioski, czy omawiany wyjątek od tajemnicy spowiedzi powinien zostać wprowadzony w prawie polskim.

PRZYKŁADY USTAWODAWSTW REGULUJĄCYCH TAJEMNICĘ SPOWIEDZI

Na przestrzeni wieków różne odłamy religii chrześcijańskiej przewidywały absolutną tajemnicę spowiedzi. Została ona wprowadzona na Soborze Laterańskim IV w 1215 r.M. Jurzyk, Ochrona spowiedzi w postępowaniu dowodowym a prawa penitenta i duchownego, „Radca Prawny” 2004/71(2), s. 68. Aktualnie naruszenie tajemnicy spowiedzi przez spowiednika karane jest w Kościele katolickim ekskomuniką (Kanon 1388 § 1 Kodeksu Prawa Kanonicznego). W 1662 r. Nomokanon prawosławny zabronił ujawienia tajemnicy spowiedzi pod groźbą kary wycięcia językaS. Czerwiński, Tajemnica zawodowa adwokatów i osób duchownych, „Palestra” 1927/2, s. 53..

W przypadku wielu porządków prawnych tajemnica spowiedzi pozostaje absolutna. Przykładowo w Niemczech tajemnica ta jest jedyną tajemnicą zawodową, od której nie jest dopuszczalny jakikolwiek wyjątek (§ 53 ust. 1 pkt 1 i § 53 ust. 2 Strafprozessordnung). Jednocześnie osoby współpracujące z duchownymi (jak tłumacze) nie mogą być przesłuchiwani na okoliczności, z którymi zapoznali się podczas spowiedzi (§ 53a ust. 1 Strafprozessordnung). Podobne uregulowania istnieją w austriackim kodeksie postępowania karnego (§ 155 ust. 1 pkt 1 Strafprozessordnung). Dodatkowo, żadne czynności śledcze nie mogą być w tym zakresie podejmowane, a jeżeli mimo to zostaną podjęte, będą one uznane za nieważne. W szczególności zakazana jest instalacja jakichkolwiek urządzeń pozwalających na nagrywanie obrazu i dźwięku w konfesjonałach lub pomieszczeniach przeznaczonych na spowiedź (§ 144 ust. 1 Strafprozessordnung), chyba że to sam duchowny jest podejrzany o popełnienie przestępstwa, jednakże w tym przypadku konieczne jest uzyskanie zgody przedstawiciela ds. ochrony prawnej (§ 144 ust. 3 Strafprozessordnung). Absolutny charakter tajemnicy spowiedzi przewidziany jest również w Hiszpanii (art. 417 ust. 1 Código procesal penal), w Argentynie (art. 244 w zw. z art. 177 ust. 2 Código procesal penal) czy w Kolumbii (art. 385 lit. e Código procesal penal).

W Stanach Zjednoczonych ustawodawstwo w przedmiocie tajemnicy spowiedzi jest zróżnicowane. W wielu regulacjach członkowie duchowieństwa są wyraźnie wymienieni jako osoby zobowiązane do zgłaszania podejrzenia popełnienia przestępstwa seksualnego wykorzystania dzieci, ale wyłączone z tego obowiązku są informacje uzyskane w toku spowiedziTak jest w przypadku prawodawstwa następujących stanów: Alabama, Arizona, Arkansas, California, Colorado, Georgia, Illinois, Louisiana, Maine, Massachusetts, Michigan, Minnesota, Missouri, Montana, Nevada, New Mexico, North Dakota, Ohio, Oregon, Pennsylvania, South Carolina, Vermont, Virginia, Wisconsin – zob.: Child Welfare Information Gateway, State Statutes, kwiecień 2019, https://www.childwelfare.gov/topics/systemwide/laws-policies/statutes/clergymandated/ (dostęp: 7.09.2023 r.).. W innych stanach istnieje obowiązek zgłaszania i uchyla się w tym zakresie tajemnicę spowiedziChodzi tu o takie stany jak: Guam, New Hampshire, West Virginia – Child Welfare Information… lub też kwestia tajemnicy spowiedzi nie jest uregulowanaConnecticut, Missisipi – Child Welfare Information…. Jest również grupa stanów, w których duchowieństwo nie jest expressis verbis wymienione jako podmioty zobowiązane do obowiązkowego zgłaszania przestępstw seksualnego wykorzystania dzieci, ale można przyjąć, że mieści się ono w zakresie pojęcia „jakakolwiek osoba”, a skoro każdy ma obowiązek zgłaszania takiego przestępstwa, to należy uznać, że przedstawiciele duchowieństwa również mają taką powinność. Spośród tych stanów możemy wyróżnić takie, które wyłączają informacje objęte tajemnicą spowiedzi z obowiązku zgłaszaniaDelaware, Florida, Idaho, Kentucky, Maryland, Utah, Wyoming – Child Welfare Information…, takie, które uchylają tajemnicę spowiedziNorth Carolina, Oklahoma, Rhode Island, Texas – Child Welfare Information… lub w ogóle się do niej nie odnosząIndiana, Nebraska, New Jersey, Tennessee, Portoryko – Child Welfare Information…. Ostatnia grupa stanów to takie, w przypadku których ani duchowni, ani kategoria „jakakolwiek osoba” nie są wymienieni jako podmioty zobowiązane do dokonywania zgłoszenia, ale uregulowania tych stanów albo wyraźnie chronią tajemnicę spowiedziAlaska, Washington – Child Welfare Information…, albo się do niej nie odnosząAmerykańskie Samoa, Dyskrykt Kolumbii, Hawaje, Iowa, Kansas, Nowy Jork, Northern Mariana Islands, Południowa Dakota, Wyspy Dziewicze – Child Welfare Information…. W ostatnich latach były podejmowane próby ustawodawcze ograniczenia tajemnicy spowiedzi w takich stanach, jak Arizona czy Północna Dakota, ale okazały się one bezskuteczneM.J. Pitzl, “Did you protect children?” Bill to require clergy to report abuse fails amid religious doubts, AZCentral, https://eu.azcentral.com/story/news/politics/legislature/2021/04/02/arizona-bill-require-clergy-report-abuse-fails/4825305001/, dostęp: 7.09.2023 r. J. Monk, Bill requiring North Dakota clergy to report child abuse withdrawn, KVRR Local News, https://www.kvrr.com/2021/02/01/bill-requiring-north-dakota-clergy-to-report-child-abuse-withdrawn/ (dostęp: 7.09.2023 r.).. W 2023 r. ustawodawca Delaware rozpoczął prace nad ustawowym ograniczeniem tajemnicy spowiedzi w sprawach o seksualne wykorzystanie dzieciC. Barrish, “Anti-Catholic bigotry” or protecting children? Delaware bill would require priests report abuse or neglect from confession, WHYY, https://whyy.org/articles/delaware-bill-priests-required-report-child-abuse/ (dostęp: 7.09.2023 r.)..

Ustawodawstwo ograniczające tajemnicę spowiedzi zostało przyjęte przez federalne stany Australii. Przykładowo na obszarze Capital Territory popełnia przestępstwo, kto nie zgłasza dyrektorowi generalnemu, że dziecko doświadczyło lub doświadcza wykorzystania seksualnego, niezwłocznie po uzyskaniu takiej informacji lub raportu (sekcja 356 ust. 1 Children and Young People Act 2008). Osoba, która jest członkiem duchowieństwa lub kościoła, lub wspólnoty duchowej, nie jest uprawniona do odmowy dokonania obowiązkowego zgłoszenia z tej przyczyny, że zawierałoby ono informacje uzyskane przez tę osobę podczas spowiedzi (sekcja 356 ust. 2 Children and Young People Act 2008).

W stanie Queensland sekcja 299 ust. 1 i 2 BC Criminal Code przewiduje, że osoba dorosła popełnia wykroczenie, jeżeli bez uzasadnionej przyczyny nie ujawnia wobec oficera policji niezwłocznie po podjęciu podejrzenia informacji, że ma uzasadnione podstawy podejrzewać, że przestępstwo seksualnego wykorzystania dziecka zostało popełnione na szkodę małoletniego przez inną osobę dorosłą. Zgodnie z sekcją 229 ust. 3 BC Criminal Code nie ma znaczenia, że informacja ta została uzyskana przez dorosłego podczas spowiedzi religijnej lub w związku z niąTa sekcja została dodana do Criminal Code przez Criminal Code (Child Sexual Offences Reform) and other Legislation Amendment Act 2020, Act No. 32 of 2020 z 14.09.2020 r..

Podobne obowiązki zgłaszania istnieją w Nowej Południowej Walii (sekcja 27 ust. 1 lit. c Children and Young Persons (Care and Protection) Act 1998), w Northern Territory (sekcja 26 i 27 Care and Protection of Children Act 2007), w Południowej Australii (sekcja 30 ust. 3 lit. e Children and Young People (Safety) Act 2017), w Tasmanii (sekcja 14 ust. 1 lit. ja pkt 7 Children, Young Persons and Their Families Act 1997 (Tas.)) oraz w Victorii (sekcja 184 ust. 2A Children, Youth and Families Act 2005). Jednakże niektórzy przedstawiciele duchowieństwa australijskiego oficjalnie oznajmili, że będą ignorować nowy obowiązekThe Guardian, ‘South Australia Catholic church to ignore law on reporting confessions of abuse’, https://www.theguardian.com/world/2018/jun/15/south-australia-catholic-church-to-ignore-law-on-reporting-confessions-of-abuse (dostęp: 7.09.2023 r.).. Z kolei w liście do władz Australii z 26.02.2020 r. Stolica Apostolska wyraziła stanowisko, że tajemnica spowiedzi jest długowieczną i stałą nauką Kościoła, a jej natura wywodzi się z prawa BoskiegoStolica Apostolska, List N. 484.110 z 26.02.2020 r., https://www.catholic.org.au/images/Observations_of_the_Holy_See_to_the_Recommendations_of_the_Royal_Commission.pdf (dostęp: 7.09.2023 r.), s. 8..

Obowiązek zgłaszania przestępstw wykorzystania seksualnego dzieci został wprowadzony w Republice Południowej Afryki w 2008 r.Children’s Amendment Act 41 of 2007, ustawa z 13.03.2008 r., Government Gazette, 18.03.2008 r. Zgodnie z sekcją 110 ust. 1 Children’s Amendment Act 41 różne podmioty, w tym kapłani i przywódcy duchowi, muszą zgłaszać w przepisanej formie do organizacji ochrony dzieci, do prowincjonalnego departamentu rozwoju społecznego lub funkcjonariuszom policji przypadki seksualnego wykorzystywania dzieci.

Ograniczenie tajemnicy spowiedzi jest również przewidziane w prawie francuskim. W świetle art. 226-13 Code pénal popełnia przestępstwo, kto ujawnia informację objętą tajemnicą zawodową, jednakże przepis ten nie ma zastosowania do osób informujących organy sądowe o przypadkach seksualnego wykorzystania dzieci (art. 226-14 Code pénal). Podobne przepisy zostały przyjęte w Belgii (art. 458 i art. 458bis Code pénal), jednakże art. 458bis Code pénal limituje obowiązek zgłaszania do przypadków, w których istnieje poważne i nieuchronne zagrożenie dla fizycznej i psychicznej integralności dziecka, zaś dziecko to nie jest w stanie ochronić swojej integralności samodzielnie lub z pomocą innych osób, albo jeżeli istnieje poważne i nieuchronne zagrożenie dla innych dzieci, które nie są w stanie ochronić swojej integralności.

Stolica Apostolska nie akceptuje tych nowych ustawodawstw w sprawie postępowania dowodowego oraz obowiązku zgłaszania. W nocie Penitencjarii Apostolskiej z 21.06.2019 r., zatwierdzonej przez Papieża Franciszka, Watykan potwierdził nienaruszalność tajemnicy spowiedzi. Wskazano w nocie, że podczas spowiedzi kapłan działa jako przedstawiciel Jezusa Chrystusa, jako pośrednik, i nie zapoznaje się on z grzechami człowieka jako człowiek, ale jako sam Bóg. Sama spowiedź jest aktem pogodzenia człowieka z Bogiem i nawet sam penitent nie może zwolnić duchownego z obowiązku dochowania poufnościPenitencjaria Apostolska, Nota z dnia 21 czerwca 2019 r. w sprawie nienaruszalności tajemnicy spowiedzi, https://www.vatican.va/roman_curia/tribunals/apost_penit/documents/rc_trib_appen_pro_20190629_forointerno_en.html (dostęp: 7.09.2023 r.)..

TAJEMNICA SPOWIEDZI JAKO ELEMENT PRAWA DO SWOBODY SUMIENIA I WYZNANIA W EUROPEJSKIEJ PRZESTRZENI PRAWNEJ

Swoboda sumienia i wyznania stanowi część różnych międzynarodowych konwencji, których celem jest ochrona praw człowieka, jak Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (art. 18), Europejska Konwencja Praw Człowieka (art. 9 ust. 1), Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (art. 10), Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (art. 12), Afrykańska Konwencja Praw Człowieka i Ludów (art. 8) czy Arabska Karta Praw Człowieka (art. 30). Tajemnica spowiedzi wchodzi w zakres tego prawa. Z punktu widzenia celu niniejszego opracowania najważniejsza jest konstatacja, że prawo to nie jest absolutne i może podlegać pewnym ograniczeniom. Dla zrealizowania celów artykułu zostanie pokrótce omówiony zakres dopuszczalnych ograniczeń w europejskiej przestrzeni prawnej.

Jak wynika z art. 9 ust. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, wolność sumienia i wyznania może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. W szczególności państwo może ingerować w wolność sumienia i wyznania w celu ochrony praw osób małoletnich, w tym również przed naruszeniami ich praw ze strony podmiotów prywatnychWyrok ETPC z 6.11.2008 Leela Förderkreis E.V.  i inni v. Niemcy, sprawa 58911/00, pkt 98–100.. Przede wszystkim środki podjęte przez państwo w celu ograniczenia tej wolności powinny być uzasadnione i proporcjonalne, jakkolwiek państwu przysługuje pewien margines swobody ocenyWyrok ETPC z 26.09.1996 r., Manoussakis i inni v. Grecja, sprawa 18748/91, pkt 44; wyrok ETPC z 13.12.2001 r., Metropolitan Church of Besarabia i inni v. Mołdawia, sprawa 45701/99, pkt 119; wyrok ETPC z 10.11.2005 r., Şahin v. Turcja, sprawa 44774/98, pkt. 110; wyrok ETPC z 7.07.2 Armenia, sprawa 23459/03, pkt 121.. Państwo obciążone jest w takiej sytuacji obowiązkiem wykazania, że nie było innych środków pozwalających na osiągnięcie tego samego celu, które to środki ingerowałyby w mniejszym stopniu w swobodę sumienia i wyznaniaWyrok ETPC z 11.10.2011 r., Association Rhino i inni v. Szwajcaria, sprawa 48848/07, pkt 65; wyrok ETPC z 12.06.2014 r., Biblical Centre of the Chuvash Republic v. Rosja, sprawa 33203/08, pkt 58.. Taka ingerencja musi być konieczna w społeczeństwie demokratycznym, to jest odpowiadać pilnej potrzebie społecznej. Z tego powodu pojęcie „konieczny” jest znacznie węższe niż „przydatny” czy „pożądany”Wyrok ETPC z 13.12.2001 r., Metropolitan Church of Besarabia i inni v. Mołdawia, sprawa 45701/99, pkt 119; wyrok ETPC z 14.06.2007 r., Svyato-Mykhaylivska Parafiya v. Ukraina, sprawa 77703/01, pkt 116.. Powinno się również brać pod uwagę kontekst historyczny i szczególne uwarunkowania danej religii, w tym jej dogmaty, rytuały i organizację oraz inne cechyWyrok ETPC z 15.09.2009 r., Miroļubovs i inni v. Łotwa, sprawa 798/05, pkt 81.. Jednakże należy zaznaczyć, że pomimo tego zakres swobody uznania przyznany państwu nie może być uzależniony od rodzaju przekonań religijnych czy też wzajemnych relacji pomiędzy danym państwem a konkretną religiąWyrok ETPC z 27.02.2018 r., Mockutė v. Litwa, sprawa 66490/09, pkt 129; wyrok ETPC z 8.06.2021 r., Ancient Baltic Religious Association Romuva v. Litwa, sprawa 48329/19, pkt 146.. Powyższe warunki będą miały pełne zastosowanie do ograniczenia tajemnicy spowiedzi.

OBOWIĄZKI PAŃSTW WYNIKAJĄCE Z PRZEPISÓW O OCHRONIE PRAW DZIECI

Przede wszystkim akt seksualnego wykorzystania jakiejkolwiek osoby narusza prawo do fizycznej i psychicznej integralności, jak również godność tej osoby. Te prawa powinny być zagwarantowane nie tylko w prawie materialnym, ale powinny istnieć skuteczne procedury i środki ich ochrony. W sprawach dotyczących seksualnego wykorzystania dzieci owe gwarancje proceduralne powinny zmierzać do ścigania i karania sprawców oraz do zapewnienia dziecku prawa do odpowiedniego zadośćuczynienia.

Niemniej, powyższe nie oddaje istoty praw dzieci, którym przysługuje specjalna ochrona ze względu na ich wiek i wrażliwość. Ten specjalny status dzieci może uzasadniać odmienne traktowanie tajemnicy spowiedzi w sprawach dotyczących seksualnego wykorzystania dzieci w porównaniu z innymi sprawami karnymi czy cywilnymi.

Już w Deklaracji genewskiej o prawach dzieckaDeklaracja genewska o prawach dziecka, Liga Narodów, 26.09.1924 r. uznano, że ludzkość jest zobowiązana zapewnić dzieciom wszystko, co najlepsze. Jakkolwiek sama deklaracja jest stosunkowo krótka, to podkreśla ona, że to właśnie dziecko powinno być pierwszą osobą, która powinna otrzymać ulgę w chwilach udrękiRelief in times of distress., i powinno być chronione przed jakąkolwiek formą wykorzystania.

Następnie, jak zaznaczono w preambule do Deklaracji Praw DzieckaDeklaracja Praw Dziecka, rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 1386 (XIV) z 20.11.1959 r., 14 U.N. GAOR Supp. (No. 16), s. 19, U.N. Doc. A/4354 (1959)., dziecko, ze względu na swoją fizyczną i psychiczną niedojrzałość, potrzebuje szczególnych zabezpieczeń i troski, w tym odpowiedniej ochrony prawnej. Deklaracja ta powtórzyła, że ludzkość jest zobowiązana zapewnić dzieciom wszystko, co najlepsze. Najbardziej istotne prawa są zawarte w zasadzie nr 2, zgodnie z którą dziecko powinno cieszyć się szczególną ochroną i powinno mieć zagwarantowane możliwości, zarówno przez prawo, jak i inne środki, które pozwolą mu na rozwój fizyczny, psychiczny, moralny, duchowy i społeczny w zdrowy i normalny sposób, jak również powinno mieć zagwarantowane warunki wolności i godności. Przy przyjmowaniu praw zmierzających do realizacji tego celu sprawą nadrzędną powinno być najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka. Ponadto to właśnie dziecko powinno we wszystkich okolicznościach być tą osobą, która jako pierwsza otrzyma ochronę i ulgę (zasada nr 8), jak również powinno być chronione przed wszystkimi formami zaniedbania, okrucieństwa i wykorzystania (zasada nr 9).

Wyjątkowe znaczenie mają postanowienia Konwencji o prawach dzieckaKonwencja o prawach dziecka, rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 44/25 z 20.11.1989 r., U.N. Doc. A/Res/44/25 (Dz.U. z 2013 r. poz. 677)., w której to preambule podkreślono, że dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia. Zgodnie z art. 3 ust. 1 Konwencji, we wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka. Ponadto państwa powinny działać na rzecz zapewnienia dziecku ochrony i opieki w takim stopniu, w jakim jest to niezbędne dla jego dobra, i w tym celu będą podejmowały wszelkie właściwe kroki ustawodawcze oraz administracyjne (art. 3 ust. 2 Konwencji). Szczególne znaczenie ma art. 34 Konwencji, zgodnie z którym państwa zobowiązują się do ochrony dzieci przed wszelkimi formami wyzysku seksualnego i nadużyć seksualnych. Dla osiągnięcia tych celów państwa-strony podejmą w szczególności wszelkie właściwe kroki o zasięgu krajowym, dwustronnym oraz wielostronnym dla przeciwdziałania nakłanianiu lub zmuszaniu dziecka do jakichkolwiek nielegalnych działań seksualnych, wykorzystywaniu dzieci do prostytucji lub innych nielegalnych praktyk seksualnych, wykorzystywaniu dzieci w pornograficznych przedstawieniach i materiałach.

Prawo dzieci do szczególnej ochrony jest również potwierdzone art. 25 ust. 2 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, art. 24 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych czy art. 10 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Artykuł 24 ust. 2 Karty Praw Podstawowych UE nakazuje państwom uwzględniać przede wszystkim najlepszy interes dziecka we wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych zarówno przez władze publiczne, jak i instytucje prywatne.

Europejska Konwencja Praw Człowieka nie odnosi się expressis verbis do praw dziecka, ponieważ nie była tworzona jako instrument, który miał chronić dzieci w sposób szczególnyS. Peers, T. Hervey, J. Kenner, A. Ward, The EU Charter of Fundamental Rights. A Commentary, Nowy Jork 2021, s. 705.. Jednakże Europejski Trybunał Praw Człowieka przyjął w swoim orzecznictwie zasadę najlepszego interesu dziecka jako wskazówkę interpretacyjną dla stosowania przepisów KonwencjiWyrok ETPC z 7.08.1996 r., Johansen v. Norwegia, sprawa 17383/90, pkt 64.. W wyroku w sprawie Neulinger i Shuruk v. Szwajcaria ETPC wskazał, odwołując się między innymi do Konwencji o Prawach Dziecka, że w przypadku wyważania konkurujących ze sobą interesów: dziecka, rodziców oraz porządku publicznego, to właśnie najlepszy interes dziecka powinien mieć charakter pierwszoplanowyWyrok ETPC z 6.07.2010 r., Neulinger i Shuruk v. Szwajcaria, sprawa 41615/07, pkt 134.. W tym kontekście Trybunał doprecyzował, że nawet rodzic nie może być uprawniony do takich środków, które wyrządziłyby krzywdę zdrowiu i rozwojowi dzieckaWyrok ETPC z 8.07.2003 r., Sahin v. Niemcy, sprawa 30943/96, pkt 66..

Podsumowując tę część rozważań, należy skonkludować, że w przypadku kolizji różnych dóbr oraz praw różnych osób, to najlepszy interes dziecka powinien być brany pod uwagę na pierwszym miejscu. Taki wniosek płynie ze wszystkich przytoczonych dokumentów prawa międzynarodowego. Wynika z nich również, że dzieci powinny być chronione przed działaniami, które szkodziłyby ich zdrowiu i prawidłowemu rozwojowi. W ramach walki z przestępstwami seksualnego wykorzystania dzieci wprowadzenie wyjątku od tajemnicy spowiedzi mieści się w zakresie realizacji tak nakreślonego celu.

PODSUMOWANIE: WNIOSKI DLA POLSKI

Polska, podobnie jak część państw wymienionych w pierwszej części opracowania, przyznała tajemnicy spowiedzi charakter absolutny (art. 178 ust. 2 k.p.k.). Obejmuje ona jednakże tylko informacje uzyskane przez duchownego podczas spowiedzi, czyli rozmowy, w której penitent wyznaje swoje grzechy w celu uzyskania rozgrzeszenia, a nie podczas innego rodzaju rozmówT. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2014, t. 1, s. 613. M. Tomkiewicz, „Tajemnica spowiedzi” i „tajemnica duszpasterska” w procesie karnym, „Prokuratura i Prawo” 2012/2, s. 57–58, 60.. Przedmiotem niniejszej części rozważań będzie analiza problemu, czy możliwa jest w Polsce zmiana prawa polegająca na możliwości uchylenia tajemnicy spowiedzi w przypadku przestępstw polegających na seksualnym wykorzystaniu małoletniego.

Tajemnica spowiedzi stanowi nie tylko zakaz dowodowy, ale wchodzi w zakres konstytucyjnej wolności sumienia i wyznania (art. 53 ust. 1 Konstytucji). Zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji, ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Należy uznać, że ograniczenie tajemnicy spowiedzi i wyłączenie z zakresu jej obowiązywania przypadku przestępstw seksualnego wykorzystania małoletnich mieści się w ramach art. 31 ust. 3 Konstytucji, jak również spełnia wymogi nakreślone w orzecznictwie ETPC. Swoboda sumienia i wyznania nie jest bowiem prawem absolutnym i może podlegać uzasadnionym limitacjom. Wprowadzenie wyjątku od tajemnicy spowiedzi nie narusza samej istoty prawa do wolności sumienia i wyznania, to jest prawa do „nieskrępowanego formowania i posiadania własnych myśli i poglądów inspirowanych etycznymi i religijnymi systemami wartości”, co jest objęte autonomią wewnętrzną jednostki (forum internum) i ma charakter absolutny. Takiego bezwzględnego charakteru nie ma natomiast wchodząca w zakres prawa do swobody wyznania i sumienia wolność jednostki do uzewnętrzniania swoich przekonań religijnych (forum externum)L. Garlicki, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Tom I. Komentarz do artykułów 1–18, Warszawa 2010, s. 551–552, 556, 566.. Spowiedź stanowi jedną z form uprawiania kultu, czyli właśnie uzewnętrzniania swojej wiary, co determinuje możliwość wprowadzania od niej ograniczeń pod warunkiem zachowania wymogów wynikających z zasady proporcjonalności.

Ochrona dzieci przed czynami pedofilskimi stanowi niewątpliwie pilną potrzebę społeczną, w dodatku stanowi realizację konstytucyjnych obowiązków państwa. Zgodnie z art. 72 Konstytucji Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Konieczne jest tutaj odpowiednie wyważenie praw pozostających ze sobą w kolizji. Z jednej strony mamy bowiem prawa dziecka, z drugiej prawo do swobody sumienia i wyznania, które nie jest wartością absolutną.  To prawom dziecka przysługuje charakter pierwszoplanowy, co wynika z przytoczonego wcześniej i wiążącego Polskę prawa międzynarodowego, konstytuującego prawa dzieci jako nadrzędne.

Aby spełnić wymóg przestrzegania zasady proporcjonalności, możliwość uchylenia tajemnicy spowiedzi powinna być ograniczona wyłącznie do czynów, które stanowią formę seksualnego wykorzystania małoletniego (art. 197 § 3 pkt 2 k.k., art. 199 § 2 k.k., art. 200 k.k., art. 200a k.k., art. 202 § 3–4c k.k., art. 204 § 3 k.k.). Uchylenie tajemnicy powinno być obwarowane takimi samymi przesłankami, jakie przewidziane są dla innych zawodów w art. 180 § 2 k.p.k. i ze względu na ważkość materii powinna być to kompetencja zastrzeżona dla sądu. Nie powinno więc ono mieć charakteru blankietowego, a dotyczyć konkretnych osób i czynuPostanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 4.11.2010 r. (II AKz 588/10); postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 19.03.2019 r. (II AKz 113/19).. Prokurator powinien wykazać, że nie jest możliwe ustalenie danej okoliczności przy pomocy innych dowodówPostanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 8.02.2017 r. (II AKz 66/17)..

Należy się również zastanowić, czy mogłoby dochodzić do zwalniania duchownych ex lege z tajemnicy spowiedzi, zwłaszcza w kontekście możliwości odpowiedzialności karnej duchownego na podstawie art. 240 § 1 k.k. w przypadku niezawiadomienia o przestępstwie, o którym dowiedział się podczas spowiedzi. To takie rozwiązanie obowiązuje we wszystkich analizowanych porządkach prawnych. Duchowny bowiem otrzymuje wówczas informacje o czynie popełnianym na szkodę osoby, która ze względu na wiek oraz niedojrzałość nie potrafi sama obronić swoich praw, a nawet może nie rozumieć znaczenia owego czynu i może nie być świadoma tego, że dzieje jej się krzywda. Względy ochrony takiej osoby powinny przeważyć, ponieważ takie zawiadomienie może być jedynym sposobem na ochronę godności oraz integralności fizycznej i psychicznej dziecka.

Przytaczanym w doktrynie argumentem za utrzymaniem absolutnego charakteru tajemnicy spowiedzi jest okoliczność, że duchowny jest de facto jedynie pośrednikiem pomiędzy penitentem a Bogiem, w związku z czym nie jest on adresatem uzyskiwanych informacji J. Giezek, O granicach tajemnicy adwokackiej oraz zgodzie „dysponenta” na jej ujawnienie, „Palestra” 2014/9, s. 67; S. Tarapata, Rzecz o wybranych prawnokarnych aspektach ujawniania przez adwokata informacji pozyskanych wskutek świadczenia przez niego pomocy prawnej – ujęcie materialnoprawne i procesowe, (w:) Etyka adwokacka a kontradyktoryjny proces karny, red. J. Giezek, P. Kardas, Warszawa 2015, s. 353–354.. Należy ponownie zaznaczyć, że ten argument potwierdza jedynie, że omawiana tajemnica wchodzi w zakres swobody sumienia i wyznania, stanowi uzewnętrznianie przekonań religijnych na forum zewnętrznym, więc może podlegać ograniczeniom i w tym konkretnym przypadku powinna ustąpić pierwszoplanowym prawom dziecka.