U stawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz o zmianie niektórych innych ustawDz.U. nr 233, poz. 1381.  z dniem 3 maja 2012 r. uchylono przepisy k.p.c. o postępowaniu w sprawach gospodarczych (art. 479¹ – 479²¹ k.p.c.). Pozostała jednak w mocy ustawa z dnia 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczychDz.U. nr 33, poz. 175 ze zm. (dalej: ustawa lub u.r.s.g.), stanowiąca ustrojową podstawę funkcjonowania sądownictwa gospodarczego. Sądy gospodarcze funkcjonują więc nadal w dotychczasowej strukturze. Pojawia się w związku z tym problem: co, jeśli nie rozpoznawanie spraw w odrębnej procedurze, jest de lege lata racją dalszego utrzymywania sądów gospodarczych. Niniejsze opracowanie ma za zadanie próbę odpowiedzi na to pytanie.

Sądy gospodarcze utworzono na podstawie ustawy z dnia 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych na bazie materialnej i osobowej Państwowego Arbitrażu Gospodarczego (PAGUstawa o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych uchyliła zresztą ustawę z dnia 23 października 1975 r. o Państwowym Arbitrażu Gospodarczym (Dz.U. nr 34, poz. 183).). W istocie rzeczy nastąpiło to na podstawie swoistej sukcesji po PAG. Jej wyrazem była kontynuacja rozpoznawania spraw niezakończonych w komisjach arbitrażowych przez sądy gospodarcze, powołanie dotychczasowych arbitrów na stanowiska sędziów sądów gospodarczych czy przejęcie bazy lokalowej komisji arbitrażowychTło gospodarcze zagadnienia oraz genezę ustawy omawia szerzej S. Włodyka, Ustawa o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych, „Państwo i Prawo” 1990, z. 3, s. 14 i n. .

Zgodnie z art. 1 u.r.s.g. rozpoznawanie spraw gospodarczych powierza się sądom rejonowym i sądom okręgowym, w których tworzy się odrębne jednostki organizacyjne (sądy gospodarcze). Sądownictwo gospodarcze nie posiada jednak samodzielności ustrojowej, lecz jest fakultatywnym elementem struktury organizacyjnej sądów powszechnych – sądy gospodarcze stanowią wydziały sądów rejonowych i okręgowych. W strukturze organizacyjnej sądów rejonowych i okręgowych obligatoryjnie tworzone są wydziały cywilne do rozpoznawania w szczególności spraw cywilnych (art. 12 § 1 pkt 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnychDz.U. z 2013 r. poz. 427 ze zm., dalej: p.u.s.p, art. 16 § 1 pkt 1 p.u.s.p.) oraz mogą być tworzone także wydziały gospodarcze do rozpoznawania spraw gospodarczych oraz innych spraw z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego należących do sądu gospodarczego na podstawie innych ustaw (art. 12 § 1a pkt 3 p.u.s.p., art. 16 § 4a pkt 2 p.u.s.p.). W sądach, w których nie utworzono wydziału gospodarczego, rozpoznawanie spraw gospodarczych oraz innych spraw z zakresu prawa gospodarczego i cywilnego należących do sądu gospodarczego na podstawie odrębnych ustaw Minister Sprawiedliwości przekazuje innemu sądowi (art. 12 § 1b p.u.s.p. i art. 16 § 4b p.u.s.p.).

Do właściwości funkcjonalnej sądów gospodarczych przekazano sprawy gospodarcze. Regulacja pojęcia sprawy gospodarczej zmieniała się wprawdzie na przestrzeni lat, jednakże jej zrąb pozostał taki sam. De lege lata sprawą gospodarczą jest sprawa ze stosunków cywilnych między przedsiębiorcami w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej (art. 2 ust. 1 u.r.s.g.). W literaturze sprawy te określa się niekiedy sprawami gospodarczymi w ścisłym znaczeniu, w odróżnieniu od spraw wymienionych enumeratywnie w art. 2 ust. 2 u.r.s.g., które bywają określane jako sprawy gospodarcze sensu largoZob. T. Szczurowski, Pojęcie sprawy gospodarczej po likwidacji postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych, „Monitor Prawniczy” 2012, nr 19, s. 1012–1015; S. Włodyka, Ustawa, s. 16. , a które także są rozpoznawane przez sądy gospodarcze. Są to sprawy:

1. określone w ust. 1, choćby którakolwiek ze stron zaprzestała prowadzenia działalności gospodarczej,
2. ze stosunku spółki oraz dotyczące roszczeń, o których mowa w art. 291–-300 i art. 479– 490 ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. nr 94, poz. 1037 ze zm.),
3. przeciwko przedsiębiorcom o zaniechanie naruszania środowiska i przywrócenie do stanu poprzedniego lub o naprawienie szkody z tym związanej oraz o zakazanie albo ograniczenie działalności zagrażającej środowisku,
4. między organami przedsiębiorstwa państwowego,
5. między przedsiębiorstwem państwowym lub jego organami a jego organem założycielskim lub organem sprawującym nadzór,
6. z zakresu prawa upadłościowego i naprawczego,
7. o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu, którym jest orzeczenie sądu gospodarczego prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu albo ugoda zawarta przed tym sądem, jak również innemu tytułowi egzekucyjnemu, obejmującemu roszczenia, które, gdyby były rozpoznawane przez sąd, należałyby do właściwości sądówgospodarczych,
8. o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego opartego na prawomocnym lub podlegającym natychmiastowemu wykonaniu orzeczeniu sądu gospodarczego albo ugodzie zawartej przed tym sądem, jak również innego tytułu wykonawczego obejmującego roszczenie, które, gdyby było rozpoznawane przez sąd, należałoby do właściwości sądów gospodarczych,
9. o ustalenie, że orzeczenie sądu lub rozstrzygnięcie innego organu państwa obcego wydane w sprawie gospodarczej podlega albo nie podlega uznaniu,
10. inne, przekazane przez odrębne przepisy.

Jak się wydaje, elementem konstrukcyjnym reformy rozpoznawania spraw gospodarczych było także wprowadzenie szczególnych przepisów proceduralnych. Ustawa o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych wprowadziła  bowiem do Kodeksu postępowania cywilnego przepisy o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych (art. 479¹ –479²⁷)Zob. S. Włodyka, Ustawa, s. 15. . Założeniem nowej regulacji procesowej było przede wszystkim zwiększenie szybkości postępowania, co miało być osiągnięte głównie poprzez pewne rygory w zakresie koncentracji materiału dowodowego, ale także możliwość wydania wyroku zaocznego na posiedzeniu niejawnym, bezpośrednie doręczenie pism przez zawodowych pełnomocników, termin (instrukcyjny) wydania wyroku w sprawieZob. ibidem, s. 25.. W miarę upływu czasu przepisy o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych ulegały wprawdzie zmianom, niemniej jednak zrąb regulacji pozostawał taki sam aż do jej uchylenia.

W okresie obowiązywania przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych ratio sądownictwa gospodarczego upatrywano w specyfice procesowej tych spraw. Rzecz jasna – wiązano to z pojęciem sprawy gospodarczej, lecz w praktyce wiadomo było, że spór toczy się ostatecznie w przedmiocie stosowania bardziej lub mniej rygorystycznej regulacji procesowej. Takie postrzeganie tego zagadnienia było i jest uproszczeniem spowodowanym zapewne tym, że to zagadnienie budziło największe kontrowersje. Wprowadzenie szczególnej regulacji procesowej dla rozpoznawania spraw gospodarczych nie było jednak przyczyną, lecz konsekwencją powołania sądów gospodarczych. Powodem tym była specyfika obrotu gospodarczego i jego normatywnej regulacji, która także wymagała nieco innych kompetencji od sędziów. Potwierdzeniem tej tezy jest to, że ustawa o rozpoznawaniu spraw gospodarczych znowelizowała także ówcześnie obowiązującą ustawę z dnia 20 czerwca 1985 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnychDz.U. nr 31, poz. 137. poprzez wprowadzenie do niej przepisu art. 19¹ w następującym brzmieniu: „Do orzekania w jednostkach, o których mowa w § 1 i 2 [sądach gospodarczych], wyznacza się sędziów i ławników szczególnie obeznanych z problematyką gospodarczą”. Paragraf 4 art. 19¹ tej ustawy zawierał także delegację dla Ministra Sprawiedliwości, by w drodze rozporządzenia określił szczegółowe zasady i tryb wyznaczania takich sędziów. W wykonaniu tej delegacji Minister Sprawiedliwości rozporządzeniem z dnia 11 września 1989 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu wyznaczania sędziów do orzekania w sądach gospodarczychDz.U. nr 53, poz. 316.  wprowadził dwie istotne zasady. Po pierwsze, sędziów sądów gospodarczych wyznaczano spośród sędziów szczególnie obeznanych z problematyką spraw gospodarczych, którzy orzekali w Państwowym Arbitrażu Gospodarczym oraz w sprawach cywilnych, a w szczególności w sprawach rejestrowych (§ 1) oraz po drugie, co do zasady, sędziowie orzekający w sądach gospodarczych mogli orzekać tylko w tych wydziałach, chyba że liczba spraw wpływających do sądu pozwalała na powierzenie im orzekania także w innych jednostkach organizacyjnych sądów (§ 3). Taka regulacja była wyrazem prawidłowej koncepcji legislacyjnej, by z uwagi na specyfikę spraw gospodarczych orzekali w nich sędziowie znający się na tej problematyceNa specjalizację sędziów jako istotny element sądownictwa gospodarczego wskazuje S. Włodyka, Ustawa, s. 22, zob. zwłaszcza przypis 23 in fine. . Nie była to jednak koncepcja nowa. Przeciwnie, w założeniach nawiązywała do ustawy o Państwowym Arbitrażu Gospodarczym, a także regulacji wcześniejszych. Ustawa o PAG przewidywała, że warunkiem objęcia funkcji arbitra było m.in. odbycie aplikacji arbitrażowej i złożenie egzaminu na arbitra oraz praca w charakterze arbitra przez co najmniej dwa lata (nie dotyczyło to osób, które mogły być powołane na stanowisko sędziego lub miały kwalifikacje  radcy prawnego) – art. 14 u PAG, arbitrem zaś Głównej Komisji Arbitrażowej mogła być mianowana osoba, która odpowiada wymaganiom przewidzianym do mianowania na stanowisko arbitra okręgowej komisji arbitrażowej, a ponadto przez okres co najmniej dziesięciu lat była zatrudniona w Państwowym Arbitrażu Gospodarczym albo w innych jednostkach organizacyjnych na stanowiskach dających rękojmię należytej znajomości przepisów obowiązujących w obrocie między jednostkami gospodarki uspołecznionej (art. 15 ust. 1 u PAG). Ustawa o PAG z 1975 r. zastąpiła dekret z 5 sierpnia 1949 r. o państwowym arbitrażu gospodarczymDz.U. z 1961 r. nr 37, poz. 195., który wprawdzie na nieco wyższym poziomie ogólności, ale również przewidywał, że prezes i wiceprezesi Głównej Komisji Arbitrażowej powinni mieć kwalifikacje sędziowskie. W uzasadnionych przypadkach mogły być mianowane na powyższe stanowiska osoby nieposiadające tych kwalifikacji, jeżeli ich dotychczasowe przygotowanie zawodowe dawało rękojmię należytej znajomości przepisów obowiązujących w gospodarce narodowej (art. 7 ust. 2 dekretu). Analogiczne wymogi obowiązywały w odniesieniu do prezesa okręgowej komisji arbitrażowej (art. 9 ust. 1 zd. 2 dekretu), członków zespołów orzekających okręgowej komisji arbitrażowej wyznaczały zaś, po jednym, strony spór wiodące. Jeżeli w terminie określonym przez prezesa okręgowej komisji strona nie skorzystała z tego uprawnienia, członka zespołu orzekającego wyznaczał prezes. Pominąwszy cały aspekt ustrojowy państwowego arbitrażu gospodarczego z uwagi na ówczesne uwarunkowania polityczne, można więc stwierdzić, że także ówczesny ustawodawca uznał, iż elementem istotnym w zakresie orzecznictwa gospodarczego jest szczególna znajomość przepisów związanych z obrotem gospodarczym. Aksjologia arbitrażu także i w tym zakresie nie była jednak nowa. Nawiązywała do jeszcze wcześniejszej, przedwojennej regulacji prawa o ustroju sądów powszechnych.

Zgodnie z art. 21 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. Prawo o ustroju sądów powszechnychDz.U. z 1932 r. nr 102, poz. 863.  sprawy handlowe rozpoznawane były w pierwszej instancji przez sądy okręgowe w składzie jednego sędziego okręgowego, który przewodniczył, oraz dwóch sędziów handlowych. Jednocześnie udzielono Ministrowi Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Przemysłu i Handlu upoważnienia do oznaczenia sądów okręgowych, w których mają być utworzone wydziały handlowe (art. 21 § 2). Sędziom handlowym poświęcono osobny dział IV (art. 209–213 p.u.s.p.). Mianował ich Minister Sprawiedliwości na trzy lata, po wysłuchaniu opinii Ministra Przemysłu i Handlu, spośród osób proponowanych przez właściwe izby przemysłowo-handlowe. Sędzią handlowym mógł być ten, kto posiadał obywatelstwo polskie, korzystał w pełni z praw cywilnych i obywatelskich, był nieskazitelnego charakteru, ukończył trzydzieści lat życia, władał językiem polskim w słowie i piśmie oraz posiadał praktyczną znajomość obrotu handlowego i zwyczajów handlowych (art. 210). Sędziowie handlowi składali przysięgę sędziowską przed prezesem sądu okręgowego (art. 211), a swe obowiązki pełnili bezpłatnie (art. 212).

W aktualnie obowiązującej ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych, pierwotnie, mocą art. 4 pkt 1 u.r.s.g., także umieszczono odpowiednik art. 19¹ p.u.s.p. z 1985 r.Później regulację tę przeniesiono do art. 19 § 3 p.u.s.p. z 1985 r., w postaci art. 12 § 5 p.u.s.p.Pierwotnie regulację tę umieszczono w art. 12 § 3 p.u.s.p., o treści następującej: „do orzekania w sądach gospodarczych wyznacza się sędziów wykazujących szczególną znajomość problematyki gospodarczej”. Przepis ten, jak się zdaje, nie miał charakteru technicznego, lecz był przepisem ustrojowym. Widać to wyraźnie  w ujęciu historycznym. Otóż art. 12 § 5 p.u.s.p. był w istocie powtórzeniem art. 19 § 3 p.u.s.p. z 1985 r., który także stanowił, że do orzekania w sądach gospodarczych wyznacza się sędziów i ławników szczególnie obeznanych z problematyką gospodarczą. Unormowanie to po pewnych technicznych modyfikacjach ostatecznie uchylono przez art. 1 pkt 7 lit. c ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustawDz.U. nr 203, poz. 1192. . Powyżej wskazana ustawa została przyjęta na podstawie projektu rządowego z 25 listopada 2010 r. (druk sejmowy nr 3655). Uzasadnienie projektu nie wspomina wprawdzie o powodach uchylenia art. 12 § 2–5 u.s.p., można jednak wnosić, że uchylenie to powiązano z wprowadzeniem art. 22a. Jak wskazano w uzasadnieniu: „projekt nie rezygnuje ze specjalizacji sędziów – przeciwnie: w projektowanym art. 22a zawarto zapis, że prezesi sądów, ustalając, w ramach podziału czynności, zasady przydziału spraw poszczególnym sędziom, obowiązani są brać pod uwagę ich specjalizację w rozpoznaniu poszczególnych rodzajów spraw. Tym samym proponowane zmiany w organizacji sądów nie prowadzą do przełamania zasady specjalizacji sędziów w poszczególnych dziedzinach prawa lub rozpoznawaniu poszczególnych rodzajów spraw, wykształconej w istocie wyłącznie w praktyce dużych sądów (s. 15)”. Tych dwóch zagadnień nie można jednak rozważać na tej samej płaszczyźnie. W dawnym art. 12 § 5 p.u.s.p. chodziło bowiem o aprioryczną ocenę kwalifikacji sędziego, tzn. dokonywaną przed wyznaczeniem go do orzekania w sprawach gospodarczych. Innymi słowy, sędzia bez szczególnej znajomości problematyki gospodarczej nie powinien być tam skierowany. Tymczasem art. 22a p.u.s.p. dotyczy oceny aposteriorycznej. Stworzono tam mechanizm mający zapobiegać kierowaniu sędziów do orzekania wbrew ich specjalizacji. Tak więc według nowej regulacji w razie wakatu w wydziale gospodarczym nie ma przeszkód, by skierować tam do pracy sędziego bez żadnej specjalizacji i doświadczenia, co według starej regulacji nie byłoby prawidłowe. Poza tym istotnie osłabiono stanowczość wymogu respektowania specjalizacji sędziego, wprowadzając obok niej dodatkowe kryteria, takie jak konieczność zapewnienia właściwego rozmieszczania sędziów, równomiernego rozłożenia ich obowiązków oraz potrzeby zagwarantowania sprawnego postępowania sądowego. W porównaniu z poprzednimi regułami stanowi to zatem bardziej „miękki” instrument. Nie chroni on wartości, jaką był wcześniej obowiązek zapewnienia właściwej kadry w sądach gospodarczych. Takie rozwiązanie niesie za sobą istotne konsekwencje. Aktualnie bowiem trudno jest wskazać ratio istnienia sądów gospodarczych. Skoro bowiem odpadł element fachowości sędziów (czyli bez istotnego znaczenia jest, czy sędzia rozpoznający taką sprawę wykazuje się znajomością problematyki gospodarczej) oraz nie obowiązują przepisy o postępowaniu odrębnym, których istotą było rozpoznawanie tych spraw w procedurze bardziej rygorystycznej, ale jednocześnie szybszej (chodziło o argument szybkości procesu gospodarczego), to trudno obecnie mówić o celowości dalszego utrzymywania sądów gospodarczych w obowiązującym stanie prawnym. Nie znaczy to, że należałoby postulować uchylenie ustawy o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych. Przeciwnie, wiele wskazuje na celowość istnienia sądów gospodarczych. Nie odpadły bowiem żadne argumenty, które uzasadniały powoływanie sędziów handlowych, wymaganie kwalifikacji od członków komisji arbitrażowych czy wprowadzony wymóg wyznaczania do orzekania w sądach gospodarczych sędziów wykazujących się szczególną znajomością problematyki gospodarczejZob. S. Włodyka, Ustawa, s. 27. . Należałoby raczej postulować przywrócenie do regulacji ustrojowej sądów powszechnych zasady nakazującej kierowanie do tych sądów sędziów specjalistów z zakresu  prawa gospodarczego. Przemawiają za tym nie tylko wskazane argumenty historyczne, ale także porównawcze.

Niemiecka regulacja ustrojowa sądów powszechnych (Gerichtsverfassungsgesetz – GVG)Gerichtsverfassungsgesetz in der Fassung der Bekanntmachung vom 9. Mai 1975 (BGBl. I S. 1077). przewiduje, że sprawy handlowe (Handelssachen) rozpoznają Izby Handlowe (Kammer für Handelssachen), które mogą być tworzone na poziomie sądów krajowych (Landgericht). Sprawami handlowymi są m.in. sprawy przeciwko kupcom rejestrowym, wekslowo-czekowe czy ze stosunku spółki (§ 95 GVG). W przypadku skierowania sprawy do rozpoznania w Izbie Handlowej (co do zasady następuje to na wniosek powoda – § 96 GVG) sąd rozpoznaje ją w składzie jednego sędziego i dwóch sędziów honorowych (ehrenamtlichen Richtern), o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej, przy czym wszyscy członkowie składu orzekającego mają takie samo prawo głosu (§ 105 GVG). Sędzią honorowym może być obywatel niemiecki, który m.in. ukończył 30 lat, jest kupcem lub członkiem zarządu osoby prawnej lub prokurentem wpisanym do rejestru handlowego lub spółdzielni (lub był wpisany), a także członkiem zarządu osoby prawnej, jeżeli na podstawie przepisów szczególnych nie jest dla niej prowadzony rejestr (§ 109 GVG).

Regulacja niemiecka, w zakresie dopuszczenia do orzekania w sprawach handlowych sędziów honorowych, jest zbliżona do przedwojennej regulacji polskiego prawa o ustroju sądów powszechnych. Akcentuje wprawdzie nie tyle znajomość regulacji prawnogospodarczych, ile praktyki obrotu, jednak wystarczająco silnie wskazuje celowość wsparcia składu orzekającego w orzekaniu w sprawach handlowych wiadomościami i doświadczeniem, które sędzia niekoniecznie posiada. Aplikacja takiego modelu w Polsce z wielu względów nie wydaje się dziś możliwa (choć to model bardzo interesujący), ale zdaje się potwierdzać, że uchylenie § 5 art. 12 p.u.s.p. było pochopne.