Toruń: Adam Marszałek 2010, ss. 248.

Książka nie jest już nowością na polskim rynku wydawniczym. Pierwsze jej wydanie ukazało się w 2010 r., a drugie, niezmienione (właściwie dodruk), w 2012 r. Autorem opracowania jest adwokat praktykujący w Polsce i na Ukrainie dr Andrij Kosyło, jednocześnie pracownik naukowy IPSiR UW. Książka jest nieco przerobioną wersją rozprawy doktorskiej napisanej w ramach stypendium dziś już nieistniejącego Europejskiego Kolegium Polskich i Ukraińskich Uniwersytetów w Lublinie, pod kierunkiem prof. Andrzeja Korybskiego i obronionej w 2007 r. na WPiA UMCS w Lublinie.

Autor postawił sobie dwa zasadnicze cele – przeprowadzenie analizy prawnoporównawczej dostępu do zawodu adwokata w prawodawstwach polskim, ukraińskim, białoruskim i rosyjskim oraz wskazanie – na podstawie tejże analizy – optymalnego teoretycznoprawnego modelu dostępu do zawodu adwokata, który w największy możliwy sposób odpowiadałby wymogom demokratycznego państwa prawnego. Tak postawione cele, a w szczególności drugi, wymagają dogłębnej analizy teoretycznoprawnej i – jak się wydaje – szerszego spojrzenia komparatystycznego, nieograniczonego do wybranych przez Autora porządków prawnych. Co prawda analiza prawa polskiego stanowi dla Autora pretekst do wyjścia na grunt uregulowań i orzecznictwa Unii Europejskiej, ale zagadnienie to wydaje się być potraktowane z założenia dość wąsko. Stąd największą wartością książki być może jest realizacja pierwszego z postawionych celów.

Praca podzielona została na cztery rozdziały. Pierwszy ma charakter wprowadzający. Autor przedstawił w nim założenia pracy, po czym – pokrótce – przybliżył historię adwokatury w Polsce, na Ukrainie, Białorusi i w Rosji. Literatura, którą przywołuje w tym kontekście, jest dalece niepełna. Książka ukazała się w roku 2010, a zatem Autor powinien uwzględnić choćby podstawowe publikacje wydane co najmniej do 2009 r., np. opracowania Tomasza J. KotlińskiegoPrzede wszystkim ważna praca: Samorząd adwokacki w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2008, ale i wiele artykułów opublikowanych w „Palestrze”., Marcina ZaborskiegoM. Zaborski, Zarys ustroju i dziejów adwokatury polskiej, „Palestra” 2003, nr 11–12, s. 56–70; idem, Cuius regio, eius palestra? Na drodze do adwokatury państwa totalitarnego. Przemiany ustrojowe adwokatury polskiej w latach 1944–1963, (w:) Cuius regio, eius religio? Publikacja po Zjeździe Historyków Państwa i Prawa, Lublin, wrzesień 2006, pod red. G. Górskiego, L. Ćwikły i M. Lipskiej, t. II, Lublin 2008, s. 427–456., Małgorzaty Materniak-PawłowskiejM.in. M. Materniak-Pawłowska, Adwokatura II Rzeczypospolitej. Zagadnienia prawno-ustrojowe, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza 2009. czy Adama RedzikaM.in. A. Redzik, Zarys historii samorządu adwokackiego w Polsce, Warszawa 2007. . Tymczasem opiera się w tym względzie na znanym podręczniku do historii państwa i prawa i popularnych publikacjach jednego z wybitnych adwokatów. Powyższa uwaga odnosi się do literatury polskiej, gdyż rys historyczny jej poświęcony wydzielono w odrębnym punkcie (s. 28–37), krótką historię adwokatur pozostałych trzech państw przedstawiono zaś znacznie krócej, w jednym punkcie (s. 37–46). Tytuł rozdziału sugeruje ponadto, że rys historyczny jest pełny (sięga do początków instytucji adwokatury), tymczasem właściwie Autor ograniczył się do XX wieku (w Polsce od 1918 r., w Rosji zaś od puczu bolszewików z 1917 r.). Autor słusznie zauważył, że choć adwokatury czterech badanych państw działały w latach 1945–1989 we wspólnym tzw. bloku państw socjalistycznych, to adwokatura polska wyróżniała się istotnie – ciągłością w stosunku do międzywojennej, zaangażowaniem w sferę publiczną i społeczną (obrony polityczne) i – mimo wprowadzania instytucji znanych prawu sowieckiemu – utrzymaniem organizacji na zasadach samorządu zawodowego. Tymczasem adwokaci w ZSRS nie byli kontynuatorami w sensie prawnym adwokatury dawnej Rosji carskiej i zostali podporządkowani czynnikom politycznym. Dopiero rozpad ZSRS i powstanie niepodległych państw doprowadził do stworzenia nowej organizacji adwokatury na Ukrainie (1992), Białorusi (1993, ale po 1997 r. powrócono do niektórych rozwiązań sowieckich) i w Rosji (ostatecznie w 2002 r.).

Po przedstawieniu rysu historycznego Autor omawia pokrótce ustrój adwokatury w poszczególnych krajach, czyli analizuje ustrojowe akty normatywne – w przypadku Polski ustawę Prawo o adwokaturze z 26 maja 1982 r., w przypadku Ukrainy ustawę z 19 grudnia 1992 r., w przypadku Białorusi ustawę z 15 czerwca 1993 r., w przypadku zaś Rosji ustawę federalną o działalności adwokackiej i adwokaturze w Federacji Rosyjskiej z 15 maja 2002 r. Najbardziej zbliżoną regulację do polskiej posiada Rosja, gdzie samorząd adwokacki to Federalna Izba Adwokatów Federacji Rosyjskiej, której organami są: Krajowy Zjazd Adwokatów, Rada Federalnej Izby Adwokatów, Prezydent Federalnej Izby Adwokatów oraz Komisja Rewizyjna. Niższym szczeblem samorządu są izby adwokackie. Prawo zabrania tworzenia alternatywnych organizacji samorządowych adwokatury.

Podobnych rozwiązań prawnych do niedawna nie posiadała Ukraina, ale w roku 2012 (czyli po wydaniu książki) organizacja adwokatury w tym państwie uległa zasadniczym zmianom.

Adwokatura białoruska z kolei nie jest oparta na zasadach samorządu zawodowego. Istnieje kilka kolegiów (zrzeszeń adwokatów), a warunkiem wstąpienia do nich jest uzyskanie licencji od instytucji (komisji) właściwie państwowejSzerzej A. Kosyło, Licencje prawnicze na Białorusi – przykład dla Polski?, „Palestra” 2007, nr 11–12. .

Zamykając rozdział I, Autor – na podstawie analizy źródeł prawa oraz obserwowanej praktyki – określa status publicznoprawny adwokatur i wskazuje, że Polska oraz Rosja posiadają samorządne i niezależne adwokatury, zaś – mimo pewnych gwarancji ustawowych – takowych nie posiada Białoruś, a także Ukraina.

W rozdziale II omówiono zakres, zasady i formy świadczenia pomocy prawnej w czterech badanych porządkach prawnych – przez adwokatów, radców prawnych (tylko w Polsce), prawników zagranicznych (w Polsce posiadamy specjalne regulacje wynikające m.in. z prawa UE, na Ukrainie prawnicy zagraniczni mogą świadczyć pomoc prawną jako działalność gospodarczą, na Białorusi pomoc prawną mogą świadczyć tylko obywatele Białorusi, w Rosji zaś prawnicy zagraniczni mogą świadczyć pomoc prawną, ale tylko w kwestiach związanych z państwem pochodzenia) i podmioty gospodarcze. Wypada tu odnotować, że w Rosji i na Ukrainie istnieje tylko jeden zawód zajmujący się pomocą prawną – adwokata.

W rozdziale III przedstawione zostały przesłanki oraz procedura wpisu na listy adwokackie.

Rozdział IV ma charakter programowy. Autor zastanawia się w nim, jak powinien wyglądać modelowy dostęp do zawodu adwokata w demokratycznym państwie prawnym. Korzystając z komparatystyki, czyni rozważania nad relacją pomiędzy dostępem do zawodu a interesami – społecznym, klienta, publicznym, kandydata do zawodu adwokata, korporacji adwokatów, uczestników międzynarodowego obrotu prawnego. Wskazuje konflikt interesów, a następnie pisze, że procedura dostępu do zawodu adwokata winna być mechanizmem równoważenia interesów.

Na ostatnich ponad pięciu stronicach Autor przedstawia w jedenastu punktach wnioski końcowe. Najważniejsze z nich:

1. Ważnym elementem optymalnego modelu dostępu do zawodu adwokata w demokratycznym państwie prawnym jest powołanie na mocy ustawy i faktyczne funkcjonowanie samorządu zawodowego adwokatów.
2. Ważnym elementem zapewnienia niezależności adwokata jest ustalenie negatywnych przesłanek dostępu do tego zawodu, jak zakaz łączenia wykonywania tego zawodu z inną działalnością, mogącą uzależnić adwokata od innych, jak zakaz pozostawania w stosunku pracy czy pełnienia służby publicznej.
3. Osoby aspirujące do zawodu adwokata winny być należycie wykształcone zawodowo – powinny posiadać nie tylko teoretyczną wiedzę o prawie, ale też umiejętności praktyczne niezbędne do wykonywania zawodu, które nabyć można w trakcie aplikacji lub w trakcie wykonywania innego zawodu prawniczego. Umiejętności te winna weryfikować niezależna komisja poprzez egzamin adwokacki.
4. O dostępie do zawodu, stanowiącego przecież ważny element społeczeństwa obywatelskiego, nie mogą decydować wyłącznie organy państwowe, ale i powierzenie tej kompetencji wyłącznie samorządowi może prowadzić do np. zamknięcia się korporacji, stąd Autor opowiada się za modelem, w którym komisje egzaminacyjne powoływane są przez organy samorządu, ale z przedstawicielami władz publicznych, przy czym większość członków komisji powinna być adwokatami. Ważne jest, by istniała też możliwość odwołania się od decyzji takiej komisji do niezależnego sądu.
5. Zawód adwokata winny wykonywać osoby dające rękojmię należytego wykonywania zawodu, czyli o odpowiednich cechach moralnych, jak poczucie służby na rzecz dobra publicznego.
6. Dopuszczenie do świadczenia pomocy prawnej osób nieposiadających odpowiedniej wiedzy i umiejętności oraz pożądanych cech moralnych stwarza niebezpieczeństwo wyrządzenia poważnej szkody klientom i zagrożenie dla bezpieczeństwa obrotu prawnego, co godzi w zasadę demokratycznego państwa prawnego. Świadczenie pomocy prawnej winno zatem być realizowane wyłącznie przez profesjonalnych prawników – adwokatów – zorganizowanych w samorząd zawodowy gwarantujący niezależność wykonywania zawodu i czuwający nad poziomem wiedzy, umiejętności oraz moralności swoich członków.
7. Świadczenie pomocy prawnej w kraju przez prawników zagranicznych winno być uregulowane i poddane kontroli poprzez złożenie np. testu umiejętności. Za dopuszczalne uznaje Autor świadczenie pomocy prawnej przez prawników zagranicznych w kraju przyjmującym na rzecz podmiotów z państwa pochodzenia tegoż prawnika.

Powyższe wnioski Autora w większości odpowiadają postulatom środowiska adwokackiego w Polsce.

Zestawiona na ponad 25 stronach bibliografia uporządkowana została według kryterium państwowego (polska, ukraińska, białoruska i rosyjska) i podzielona na akty normatywne, orzecznictwo oraz monografie i artykuły, a na koniec wskazano adresy stron internetowych korporacji adwokackich oraz bazy aktów normatywnych w poszczególnych państwach. Publikacje ukraińskie, białoruskie i rosyjskie zapisano czcionką łacińską. Nie wydaje się, żeby dobrym pomysłem była transliteracja tytułów cytowanych dzieł opublikowanych cyrylicą na Ukrainie, Białorusi i w Rosji, w tym także transliteracja cytowanych aktów prawnych. Właściwszą metodą wydaje się przywołanie źródła w zapisie oryginalnym, a w przypadku aktów prawnych przetłumaczenie ich nazwy, w przypisie zaś przywołanie źródła w oryginalnym zapisie cyrylicą.

Mankamentem pracy jest niedostateczna redakcja tekstu. Zarzut to jednak przede wszystkim do wydawnictwa. Nie zadbało ono o wygładzenie tekstu językowo. Czytelnik odczuwa od pierwszych akapitów, że język polski nie jest dla Autora językiem ojczystym. Wynika to ze sztuczności konstrukcji niektórych zdań. Ponadto zdarzają się powtórzenia tych samych treści, nawet dosłowne. Najbardziej kłujący w oczy jest początek wstępu do książki (s. 6) i identyczny początek rozdziału II (s. 83) – nie wiedzieć dlaczego na s. 6 na określenie „praw człowieka” użyto małej litery, a na s. 83 wielkiej. Niestety można wskazać więcej podobnych przykładów. Jak jednak wspomniano, to przede wszystkim wina wydawnictwa i konsekwencja coraz powszechniejszego odchodzenia przez wydawnictwa od rzetelnego redagowania książek, a także innych publikacji.

Pomimo podniesionych drobnych uwag książka Andrija Kosyły jest cennym uzupełnieniem polskiej literatury naukowej dotyczącej adwokatury. Dostarcza wielu informacji o wykonywaniu zawodu adwokata w państwach sąsiadujących z Polską, z którymi związani jesteśmy nie tylko granicą, ale i licznymi interesami gospodarczymi, a tym samym i prawnymi. Książka ma zatem nie tylko walor stricte naukowo-poznawczy, ale i dostarcza praktycznych informacji o ukraińskim, białoruskim i rosyjskim systemie pomocy prawnej i wykonywaniu zawodu adwokata w tych państwach. Co prawda na Ukrainie w ostatnim roku doszło do zasadniczych zmian w organizacji adwokatury, o czym na łamach „Palestry” pisał sam AutorA. Kosyło, Nowa ustawa o adwokaturze na Ukrainie, „Palestra” 2013, nr 1–2, s. 162–169., ale dostęp do zawodu nie uległ rewolucyjnym zmianom.

Książkę wypada polecić każdemu prawnikowi zajmującemu się pomocą prawną dla podmiotów inwestujących na Ukrainie, Białorusi lub w Rosji, podmiotom z tychże państw, a także każdemu zainteresowanemu systemem prawnym wschodnich sąsiadów Polski.