W dniu 9 lipca 2012 r. w auli dawnej Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego odbyła się konferencja naukowa poświęcona przyczynom niesłusznych skazań w Polsce, współorganizowana przez Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW oraz Fundację Forum Obywatelskiego Rozwoju (FOR). Konferencja połączona została z prezentacją przygotowanego przez dr. Łukasza Chojniaka (UW, FOR) oraz mgr. Łukasza Wiśniewskiego (UW, FOR) opracowania pt. „Przyczyny niesłusznych skazań w Polsce”.

Po przywitaniu zebranych przez p. Emilię Legietę, członka Zarządu Fundacji FOR, głos zabrali prof. SGH dr hab. Leszek Balcerowicz oraz prof. dr hab. Andrzej Rzepliński. Obaj profesorowie podkreślali doniosłą wagę problemu niesłusznych skazań w Polsce. Profesor Leszek Balcerowicz zwrócił też uwagę na niedostatki mechanizmów prawnych mających zapobiec niesłusznym skazaniom, zwłaszcza zaś na brak skutecznych regulacji w zakresie organizacji funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Z kolei prof. dr hab. Andrzej Rzepliński podkreślił wagę postępowania dowodowego, którego nieprawidłowe prowadzenie skutkuje pomyłką policyjną, prokuratorską, a ostatecznie – sądową. Uwaga została również zwrócona na doniosłą rolę prokuratorów i sędziów wizytatorów, którzy mimo pojawiającego się czasem oporu ze strony własnego środowiska mogą skutecznie własną pracą podnosić poziom funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości.

Następną część konferencji otworzył prof. ALK dr hab. Lech Paprzycki, prezes Sądu Najwyższego, który poprowadził panel poświęcony prezentacji wyników badań przeprowadzonych przez dr. Łukasza Chojniaka oraz mgr. Łukasza Wiśniewskiego, a dotyczących przyczyn niesłusznych skazań w Polsce. Oddając głos autorom badań, prof. ALK dr hab. Lech Paprzycki zauważył, że problem niesłusznych skazań nie jest zjawiskiem nowym, a przeciwnie, od dawna już występuje także w polskiej praktyce wymiaru sprawiedliwości. Prowadzący tę część konferencji zwrócił także uwagę, że takim samym jak niesłuszne skazanie zaprzeczeniem sprawiedliwości są wyroki niesłusznie uniewinniające.

Prezentując wyniki przeprowadzonych badań, dr Łukasz Chojniak oraz mgr Łukasz Wiśniewski podkreślali, że sam ustawodawca przyznaje, iż problem niesłusznych skazań istnieje, przewidując możliwość ubiegania się o odszkodowanie lub zadośćuczynienie  z tego właśnie tytułu na podstawie art. 552 § 1 k.p.k. Obaj prelegenci wskazali, że do tej pory w Polsce problem niesłusznych skazań nie doczekał się należytego omówienia w literaturze przedmiotu. Brakowało również badań empirycznych w tym zakresie, a prezentowane wyniki stanowią pierwszą próbę zdiagnozowania skali zjawiska oraz jego przyczyn. Przez „niesłuszne skazanie” autorzy badań i poświęconego im opracowania rozumieli sytuację, w której dochodzi do wydania prawomocnego wyroku skazującego, a następnie, w drodze kasacji lub wznowienia postępowania, wyrok ten jest uchylany i w konsekwencji wobec niesłusznie skazanego orzeka się karę łagodniejszą lub jest on uniewinniany. Świadomie więc z zakresu badań wyłączono sytuację, gdy oskarżony zostaje prawomocnie uniewinniony przez sąd pierwszej lub drugiej instancji – w takim bowiem przypadku mamy do czynienia z niesłusznym podejrzeniem lub oskarżeniem. Są to sytuacje, które nie powinny uchodzić uwagi nauki i praktyki prawa, zwłaszcza – co podkreślali autorzy opracowania – wobec braku skutecznych mechanizmów rekompensujących niesłusznie oskarżonym doznane krzywdy. Badanie przyczyn niesłusznych skazań autorzy przeprowadzili natomiast w Sądzie Najwyższym oraz sądach apelacji poznańskiej, analizując akta tych spraw sądowych, w których mogło dojść do niesłusznego skazania. Prelegenci podkreślali, że przyczyny pomyłek sądowych są często identyfikowane z nieprzeprowadzeniem wszystkich dowodów, przez co obraz sprawy wyłaniający się z zebranego i ujawnionego materiału dowodowego jest niepełny i fałszywy. Tym samym najczęściej z pomyłkami sądowymi kojarzą się błędy niezawinione przez sąd i od niego niezależne, które są korygowane w drodze wznowienia postępowania. Jednak, ku zaskoczeniu autorów badań, zdecydowana większość przypadków niesłusznych skazań została wykryta i usunięta w wyniku postępowania kasacyjnego, a nie wznowieniowego, które powszechnie rozumiane jest właśnie jako to, które służy korekcie pomyłek sądowych. Podkreślono, że jest to konkluzja niepokojąca w swojej wymowie. O ile bowiem można przyjąć, że wznowienie postępowania usuwa niesłuszne skazania, ale powstałe często na skutek okoliczności, na które sąd nie miał wpływu (np. brak wcześniejszego przedstawienia sądowi dowodu niewinności skazanego), o tyle postępowanie kasacyjne, usuwające rażące naruszenia prawa, jakich dopuściły się orzekające w sprawie sądy, wskazuje już, że to właśnie sam sąd może być głównym sprawcą zaistnienia pomyłki sądowejZob. więcej: Ł. Chojniak, Ł. Wiśniewski, Przyczyny niesłusznych skazań w Polsce, wyd. Forum Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa 2012, s. 73–76..

Kolejne wystąpienia w sposób naturalny wiązały się z zaprezentowanymi wynikami badań oraz problematyką niesłusznych skazań. Profesor UAM dr hab. Paweł Wiliński swój referat poświęcił zależności między niesłusznym skazaniem a konstytucyjnym prawem do sądu. Następnie dr Małgorzata Wąsek-Wiaderek z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II omówiła problem niesłusznych skazań w świetle europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Dwaj kolejni mówcy rozważali natomiast, jak profesjonalni uczestnicy postępowania karnego mogą przyczynić się do zredukowania liczby przypadków niesłusznych skazań – profesor UŁ dr hab. Ryszard A. Stefański skoncentrował się na gwarancyjnej funkcji Prokuratura Generalnego i prokuratury w zakresie zapobiegania niesłusznym skazaniom, a profesor UŚ dr hab. Kazimierz Zgryzek mówił o roli obrońcy w konfrontacji z pomyłką sądową,  także z uwzględnieniem przygotowanego przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego projektu nowelizacji Kodeksu postępowania karnego.

Trzecia, ostatnia część konferencji została zainaugurowana wystąpieniem profesora UWr dr. hab. Jerzego Skorupki, który dokonał podsumowania dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych, dochodząc do wniosku, że problem niesłusznych skazań zajmuje w nich relatywnie niewielki wymiar. Z kolei profesor UW dr hab. Piotr Girdwoyń skupił się w swoim wystąpieniu na kwestii postępowania dowodowego w procesie karnym jako potencjalnej przyczynie niesłusznych skazań. Na końcu trzeba odnotować bardzo interesujące wystąpienia dr. Wojciecha Jasińskiego z UWr, zastanawiającego się nad uchybieniem proceduralnym w postępowaniu karnym jako podstawą do odszkodowania z tytułu bezprawnego pozbawienia wolności, oraz Marii Ejchart, kierującej na co dzień „Kliniką Niewinność” w ramach Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, która stara się pomagać osobom niesłusznie skazanym.

Trudno zreferować w kilku zdaniach poglądy i refleksje wszystkich panelistów, oddając przy tym bez żadnego uszczerbku ich stanowiska. Jako że temat niesłusznych skazań nieczęsto jest przedmiotem pogłębionej dyskusji, dobrą okazją do pełnego przedstawienia wszystkich opinii i poglądów będzie przygotowywana monografia, w której mogą znaleźć się wygłoszone referaty, jak i inne nadesłane teksty. Być może wówczas rozwiązany zostanie jeden z najważniejszych i podstawowych problemów, jaki ujawnił się podczas konferencji, a mianowicie spór o zakres przedmiotowy pojęcia „niesłuszne skazanie”. Nie budziło wśród uczestników konferencji większego sprzeciwu założenie, że niesłusznie skazanym jest osoba niewinna, niesprawiedliwie dotknięta wyrokiem skazującym z uwagi na nieuwzględnienie dowodów świadczących na jej korzyść. Różnice zdań pojawiły się jednak w odniesieniu do sytuacji, gdy do uchylenia prawomocnego skazującego wyroku dochodzi np. na skutek uchybień proceduralnych zaistniałych w toku postępowania. Ta i wiele innych kwestii wymaga więc dalszego badania, czego bardzo dobrym początkiem była zorganizowana konferencja.