I. W art. 15 rozporządzenia nr 2201/2003Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie (WE) nr 1347/2000, Dz. Urz. UE z 2003 r., L 338, s. 1; polskie wydanie specjalne Dz. Urz. UE rozdział 19, t. 6, s. 243. Oficjalny polski tekst rozporządzenia nr 2201/2003 podlegał sprostowaniom, w tym dwukrotnie takim, które polegały na zastąpieniu tekstu dotychczasowego tekstem nowym; zob. Dz. Urz. UE z 2009 r., L 70, s. 19 oraz Dz. Urz. UE z 2009 r., L 347, s. 32. Zob. także przekład rozporządzenia nr 2201/2003 autorstwa M. Dąbrowskiego i K. Weitza, opublikowany w KPP R. XVI: 2007, z. 1, s. 199. uregulowano instytucję transgranicznego przekazania sprawy z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej przez sąd jednego państwa członkowskiego sądowi innego państwa członkowskiegoNa temat tej regulacji zob. szczegółowo np. Th. Rauscher, (w:) Europäisches Zivilprozess- und Kollisionsrecht. EuZPR/EuIPR, red. Th. Rauscher, t. 2, München 2010, art. 15 Brüssel IIa-VO, nb. 1–40, s. 189–198. W doktrynie polskiej por. K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005, s. 303–305; tenże, Jurysdykcja krajowa w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej w prawie wspólnotowym, KPP R. XVI: 2007, z. 1, s. 148–152.. W razie spełnienia warunków, o których bliżej mowa w tym przepisie, sąd państwa członkowskiego mający jurysdykcję w sprawie z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej może:

1. zawiesić rozpoznanie sprawy lub jej części i wezwać strony do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania przed sądem tego innego państwa członkowskiego albo
2. wystąpić do tego sądu, aby ten uznał swoją jurysdykcję w sprawie lub jej części (art. 15 ust. 1 lit. a i b rozporządzenia nr 2201/2003).

Może to nastąpić na wniosek jednej ze stron, z urzędu lub na wniosek sądu innego państwa członkowskiego, przy czym w dwóch ostatnich wypadkach na przekazanie konieczna jest zgoda co najmniej jednej ze stron postępowania (art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 2201/2003). Sąd innego państwa członkowskiego może, w ciągu sześciu tygodni, uznać swą jurysdykcję, co spowoduje, że sąd państwa członkowskiego, przed którym wcześniej wszczęto sprawę, uzna brak swej jurysdykcji (art. 15 ust. 5 rozporządzenia nr 2201/2003). Rozporządzenie nr 2001/2003 nie reguluje wszystkich zagadnień związanych z postępowaniem w przedmiocie transgranicznego przekazania sprawy, co powoduje konieczność uzupełniającego stosowania przepisów prawa krajowego państw członkowskichZob. Th. Rauscher, (w:) Europäisches, art. 15 Brüssel IIa-VO, nr 39, s. 197; B. Hess, Europäisches Zivilprozessrecht, Heidelberg 2010, nr 70, s. 414; Ch. Tödter, Europäisches Kindschaftsrecht, Frankfurt am Main 2010, s. 67; P. Gottwald, (w:) Münchener Kommentar zur Zivilprozessordnung, red. Th. Rauscher, P. Wax, J. Wenzel, München 2008, t. 3, art. 15 EheGVO, nr 10–16, s. 1603; M. Völker, (w:) ZPO. Kommentar, red. H. Prütting, M. Gehrlein, Köln 2010, art. 15 Brüssel IIa, nr 3, s. 2527; H. Roth, Zur Anfechtbarkeit von Zwischenentscheidungen nach Art. 15 Abs. 1 lit. b EuEheVO, IPRax 2010, nr 1, s. 56–58. Por. także wyrok niemieckiego Trybunału Federalnego z 2 kwietnia 2008 r., XII ZB 134/06, IPRax 2009, nr 1, s. 77–79..

Przykładem jest zaskarżalność postanowień sądu państwa członkowskiego, do którego wpłynęła sprawa i który zainicjował postępowanie określone w art. 15 rozporządzenia nr 2201/2003. Należą tu postanowienia o zawieszeniu rozpoznania sprawy i wezwaniu stron do wszczęcia postępowania przed sądem innego państwa członkowskiego (art. 15 ust. 1 lit. a rozporządzenia nr 2201/2003), o wezwaniu sądu innego państwa członkowskiego do uznania swojej jurysdykcji (art. 15 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 2201/2003), o odmowie zawieszenia rozpoznania sprawy albo wezwania sądu innego państwa członkowskiego (art. 15 ust. 2 lit. a rozporządzenia nr 2201/2003) oraz o uznaniu braku jurysdykcji (art. 15 ust. 5 zd. drugie rozporządzenia nr 2201/2003). Zagadnienie to ma duże znaczenie praktyczne, jeśli się zważy, że w grę wchodzi przejęcie jurysdykcji w sprawie z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej przez sąd innego państwa członkowskiego.

II. Przedstawiona problematyka stanowiła przedmiot rozważań Sądu Najwyższego w uchwale z 9 grudnia 2010 r., III CZP 99/10OSNC 2011, nr 6, poz. 69., w której przyjęto tezę, że niedopuszczalne jest zażalenie na postanowienie o wezwaniu sądu innego państwa członkowskiego do uznania swej jurysdykcji, wydane na podstawie art. 15 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 2201/2003. W uzasadnieniu Sąd Najwyższy przyjął w pierwszej kolejności założenie, że rozporządzenie nr 2201/2003, określając materialne przesłanki „przekazania” sprawy sądowi innego państwa członkowskiego, nie rozstrzyga wszystkich kwestii powstających na tle tego postępowania, co uzasadnia odwoływanie się w niezbędnym zakresie do prawa krajowego, w tym głównie prawa państwa członkowskiego, którego sąd ma przekazać sprawę. Odnosi się to również do kwestii zaskarżalności orzeczenia, na podstawie którego sąd państwa członkowskiego, do którego wpłynęła sprawa, postanawia wezwać sąd innego państwa członkowskiego, aby ten uznał swoją jurysdykcję.

Sąd Najwyższy, wskazując, że właściwy do oceny dopuszczalności zażalenia na takie postanowienie jest art. 394 § 1 w zw. z art. 13 § 2 i art. 518 zdanie drugie k.p.c.Uchwała podjęta została w sprawie przynależnej do postępowania nieprocesowego. Biorąc pod uwagę znaczenie pojęcia spraw z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej w rozumieniu rozporządzenia nr 2201/2003, przyjąć należy, że w Polsce sprawy te z reguły są rozpatrywane w postępowaniu nieprocesowym. Na temat pojęcia „sprawa z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej” zob. K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w sprawach małżeńskich, z. 1, s. 115–121., zauważył, że nie jest ono postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie, gdyż po jego wydaniu i po uznaniu przez sąd innego państwa członkowskiego swojej jurysdykcji sąd polski musi jeszcze wydać postanowienie, w którym uznaje brak swojej jurysdykcji (art. 15 ust. 5 zd. drugie rozporządzenia nr 2201/2003). Ponadto ani w przepisach o postępowaniu nieprocesowym, ani ogólnym w przepisach o postępowaniu art. 394 § 1 k.p.c. nie ma odpowiednika postanowienia o wezwaniu sądu innego państwa członkowskiego do uznania swojej jurysdykcji. W dalszej kolejności Sąd Najwyższy wziął pod uwagę możliwość uzasadnienia dopuszczalności zażalenia na omawiane postanowienie w drodze analogii do wypadków dopuszczalności zażalenia określonych w art. 394 § 1 k.p.c.Zob. bliżej np. T. Ereciński, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze, red. T. Ereciński, Warszawa 2009, t. 2, art. 394, uw. 15, s. 219–220 i powołane tam orzecznictwo. Bliższej analizie z tego punktu widzenia poddał postanowienie o przekazaniu sprawy sądowi równorzędnemu lub niższemu, na które dopuszczalne jest zażalenie (art. 394 § 1 pkt 1 k.p.c.). Odrzucając możliwość analogii, Sąd Najwyższy uwypuklił różnice pomiędzy przekazaniem sprawy sądowi właściwemu a transgranicznym przekazaniem sprawy sądowi innego państwa członkowskiego (z jednej strony: związanie sądu przekazanego, jeśli nie jest sądem wyższego rzędu, postanowieniem o przekazaniu; fakt, że przekazania dokonuje sąd niewłaściwy; a także to, że po przekazaniu sprawy sądowi właściwemu kontynuowane jest dotychczasowe postępowanie; z drugiej strony natomiast: brak związania sądu innego państwa członkowskiego przekazaniem dokonanym na podstawie art. 15 rozporządzenia nr 2201/2003; istnienie jurysdykcji sądu państwa członkowskiego przekazującego sprawę sądowi innego państwa członkowskiego; i wreszcie fakt, że ten drugi sąd podejmuje nowe postępowanie).

Przyjmując, że postanowienie o wezwaniu sądu innego państwa członkowskiego do uznania swojej jurysdykcji nie podlega odrębnemu zaskarżeniu zażaleniem, Sąd Najwyższy wskazał, że takie postanowienie może podlegać kontroli przez sąd drugiej instancji (art. 380 w zw. z art. 397 § 2 zd. drugie k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c.), w razie gdy zostanie wniesione zażalenie na postanowienie, w którym sąd polski uzna brak swojej jurysdykcji, wydane po tym, jak swoją jurysdykcję wcześniej uznał sąd innego państwa członkowskiego (art. 15 ust. 5 zd. drugie rozporządzenia nr 2201/2003). W tym kontekście Sąd Najwyższy podniósł, że postanowienie wydane zgodnie z art. 15 ust. 5 zd. drugie rozporządzenia nr 2201/2003 zaliczyć należy do postanowień kończących postępowanie w sprawie w rozumieniu art. 394 § 1 k.p.c., gdyż kończy ono postępowanie przed sądem polskim, a po jego wydaniu sąd polski nie ma już formalnie obowiązku podejmowania dalszych czynności w sprawie. Z kolei postanowienie o wezwaniu sądu innego państwa członkowskiego do uznania swojej jurysdykcji ma wpływ na wynik sprawy, ponieważ w istocie stanowi podstawę – po uznaniu przez sąd innego państwa członkowskiego swojej jurysdykcji – wydania przez sąd polski postanowienia, w którym sąd ten uznaje brak swej jurysdykcji.

III. Należy podnieść, że Sąd Najwyższy, podejmując wskazaną uchwałę, w istocie zajął stanowisko w trzech kwestiach.

Po pierwsze, trafnie wskazał, że przepisy prawa państwa członkowskiego, do którego sądu wniesiona została sprawa z zakresu odpowiedzialności rodzicielskiej, są miarodajne dla rozstrzygnięcia kwestii zaskarżalności postanowień, które wydawane są przez ten sąd w związku z postępowaniem o przekazanie sprawy sądowi innego państwa członkowskiego. Można dodać, że z kolei przepisy prawa państwa członkowskiego, którego sądowi miałaby być przekazana sprawa, są miarodajne dla oceny kwestii, czy można zaskarżyć postanowienie tego sądu w przedmiocie uznania przez ten sąd swojej jurysdykcji.

Po drugie, Sąd Najwyższy wyjaśnił, że de lege lata postanowienie, w którym sąd polski występuje do sądu innego państwa członkowskiego o uznanie swojej jurysdykcji (art. 15 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 2201/2003), nie podlega samodzielnemu zaskarżeniu w drodze zażalenia, lecz może być poddane kontroli na podstawie art. 380 w zw. z art. 397 § 2 zd. drugie k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c.). Teza ta jest o tyle istotna, że przedmiotowe postanowienie sąd polski wydaje po dokonaniu oceny przesłanek zasadności przekazania sprawy sądowi innego państwa członkowskiego zgodnie z art. 15 rozporządzenia nr 2201/2003. Poddanie go zatem kontroli, choćby w trybie art. 380 w zw. z art. 397 § 2 zd. drugie k.p.c., jest celowe. Dodać należy, że niezaskarżalne odrębnym zażaleniem jest także postanowienie sądu polskiego, w którym sąd ten, w odpowiedzi na wniosek jednej ze stron (art. 15 ust. 2 lit. a rozporządzenia nr 2201/2003), odmówiłby wystąpienia do sądu innego państwa członkowskiego o uznanie swojej jurysdykcji. Jak się wydaje, jednak także to postanowienie mogłoby podlegać kontroli na podstawie art. 380 w zw. z art. 397 § 2 zd. drugie k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c., w wypadku wniesienia przez uczestnika postępowania apelacji od postanowienia sądu co do istoty sprawy.

Po trzecie, Sąd Najwyższy przyjął, że postanowienie, w którym sąd polski uznaje brak swojej jurysdykcji po tym, jak sąd innego państwa członkowskiego uznał swoją jurysdykcję, jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie w rozumieniu art. 394 § 1 k.p.c., wobec czego przysługuje na nie zażalenie. Stanowisko to jest prawidłowePominąć można w tym miejscu kwestię, czy sąd, wydając takie postanowienie, rzeczywiście ma stwierdzić brak swej jurysdykcji, jak sugeruje to art. 15 ust. 5 zd. drugie rozporządzenia nr 2201/2003, czy też treścią orzeczenia powinno tu być umorzenie postępowania (art. 355 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Należy zwrócić uwagę na fakt, że także doktryna obca traktuje orzeczenie wydane na podstawie art. 15 ust. 5 zd. drugie rozporządzenia nr 2201/2003 jako postanowienie kończące postępowanie w sprawie, zob. np. H. Roth, Zur Anfechtbarkeit, s. 57.. Postanowienie to spełnia bowiem wszelkie kryteria, od których nauka i judykatura uzależniają uznanie danego postanowienia za kończące postępowanie w sprawieZob. szczegółowo R. Obrębski, Pojęcie postanowień kończących postępowanie w sprawach cywilnych, PS 1999, nr 11–12, s. 141–145..

IV. Wykładnia przyjęta przez Sąd Najwyższy ma także swoje konwencje. O jednej z nich Sąd Najwyższy wspomniał w uzasadnieniu uchwały – przyjęcie, że dopiero w ramach załatwiania zażalenia na postanowienie, w którym sąd polski uznaje brak swojej jurysdykcji, dopuszczalna jest kontrola postanowienia, w którym sąd polski wzywa sąd innego państwa członkowskiego do uznania swojej jurysdykcji, obarczone jest ryzykiem, że w sprawie będą właściwe sądy dwóch państw członkowskich, co art. 15 rozporządzenia nr 2201/2003 zdaje się raczej wykluczaćCh. Tödter, Europäisches, s. 67.. Jak się wydaje, ryzyko to nie ma tylko znaczenia teoretycznego, a jego skutki mogą być minimalizowane tylko przez regulację dotyczącą skutków zawisłości sprawy (art. 19 rozporządzenia nr 2201/2003). Z tego względu godna odnotowania jest sugestia, z którą wystąpił Sąd Najwyższy, aby uregulować zaskarżalność pozytywnych postanowień wydawanych na podstawie art. 15 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 2201/2003.

Inną kwestią, której Sąd Najwyższy nie podniósł, jest to, jak ocenić dopuszczalność zaskarżenia postanowienia sądu polskiego o zawieszeniu rozpoznania sprawy i wezwaniu stron do wniesienia sprawy do sądu innego państwa członkowskiego, wydawanego zgodnie z art. 15 ust. 1 lit. a rozporządzenia nr 2201/2003. Fakt, że mowa tu o zawieszeniu rozpoznania sprawy, sprawia, że można rozważać, czy postanowienia tego nie należałoby zakwalifikować wprost albo w drodze analogii do zakresu zastosowania art. 394 § 1 pkt 6 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i przyjąć, że podlega ono zaskarżeniu zażaleniemCo do zażalenia na postanowienie o zawieszeniu postępowania zob. B. Bladowski, Zażalenie w postępowaniu cywilnym, Zakamycze 2006, s. 64.. Jednocześnie trudno byłoby zaakceptować sytuację, w której zażalenie miałoby przysługiwać na postanowienie wydane na podstawie art. 15 ust. 1 lit. a rozporządzenia nr 2201/2003 i nie przysługiwać na postanowienie wydane na podstawie art. 15 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 2201/2003, skoro chodzi tu jedynie o dwa sposoby realizacji mechanizmu transgranicznego przekazania sprawy, uwarunkowane tymi samymi przesłankami merytorycznymi. Jak się wydaje, wskazana wątpliwość obrazuje fakt, że celowe jest rozważenie uregulowania przez polskiego ustawodawcę kwestii zaskarżalności obu postanowień, tj. wydawanych na podstawie zarówno art. 15 ust. 1 lit. a, jak i art. 15 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 2201/2003Przykładem może być tu prawo niemieckie, por. obowiązujący od 1 stycznia 2011 r. § 13a ust. 4 pkt 1 i 2 Gesetz zur Aus- und Durchführung bestimmter Rechtsinstrumente auf dem Gebiet des internationalen Familienrechts (Internationales Familienrechtsverfahrensgesetz – IntFamRVG) z 26 stycznia 2005 r..