*OSNKW 2010, nr 12, poz. 104.

T eza glosowanej uchwały brzmi:

Na postanowienie sądu, wydane w trybie art. 203 k.p.k., o nieuwzględnieniu wniosku o orzeczenie badań psychiatrycznych oskarżonego połączonych z obserwacją w zakładzie leczniczym, bądź o odmowie jej przedłużenia na dalszy oznaczony czas, nie przysługuje zażalenie.

I. Geneza pytania prawnego do Sądu Najwyższego

Judykat Sądu Najwyższego jest odpowiedzią na pytanie prawne: „czy przysługuje zażalenie na postanowienie sądu wydane w trybie art. 203 § 2 i 3 k.p.k. o nieuwzględnieniu wniosku o orzeczenie badań psychiatrycznych oskarżonego połączonych z obserwacją w zakładzie leczniczym, bądź o odmowie jej przedłużenia na dalszy oznaczony czas?”. Powyższe zagadnienie powstało na tle następującej sytuacji procesowej. Prokurator złożył wniosek do sądu o umieszczenie podejrzanej w zakładzie leczniczym. Sąd rejonowy, działając na podstawie art. 203 § 1 w zw. z art. 259 § 2 k.p.k., nie uwzględnił wniosku prokuratora z uwagi na uzasadnione przypuszczenie, że w stosunku do podejrzanej sąd orzeknie karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszego rodzaju. Prokurator zaskarżył zażaleniem tę decyzję, zarzucając obrazę prawa procesowego w postaci art. 259 § 2 k.p.k. oraz nieuwzględnienie treści art. 259 § 4 k.p.k. Sąd okręgowy uznał zażalenie za niedopuszczalne z mocy ustawy i pozostawił je bez rozpoznania. Także i ta decyzja została zaskarżona przez prokuratora, który zarzucił obrazę przepisów prawa procesowego w postaci art. 203 § 4, polegającą na wyrażeniu błędnego poglądu, że w zaistniałej sytuacji nie przysługuje stronie środek odwoławczy. Sąd okręgowy, rozpoznając powyższe zażalenie, uznał, że wyłoniło się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy i skierował do Sądu Najwyższego – w trybie art. 441 § 1 k.p.k. – pytanie prawne.

II. Problemy prawne zawarte w glosowanej uchwale

Uchwała Sądu Najwyższego prima facie niebudząca zastrzeżeń może jednak rodzić wątpliwości co do zawartych w niej poglądów. Pierwszą rzeczą, jaką należałoby poruszyć, jest odpowiedź na pytanie, czy zostały spełnione wymogi określone w art. 441 § 1 k.p.k. Drugim zagadnieniem nasuwającym wątpliwości jest porównanie postanowienia sądu odmawiającego umieszczenia w zakładzie leczniczym oskarżonego oraz postanowienia odmawiającego przedłużenia stosowania tej obserwacji z postanowieniem o odmówieniu dopuszczenia dowodu, skąd Sąd Najwyższy wywiódł brak zaskarżalności tych postanowień. Trzecim zagadnieniem jest brak rozważań dotyczących dopuszczalności zażalenia na postanowienia nieuwzględniające wniosku prokuratora bądź zakładu leczniczego.

III. Spełnienie wymogów określonych w art. 441 § 1 k.p.k.

Pytanie prawne powinno spełniać, zgodnie z art. 441 § 1 k.p.k., trzy podstawowe kryteriaT. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2008, s. 954–955.. Po pierwsze, powinno być zagadnieniem prawnym, co do którego zachodzi istotny problem interpretacyjny, np. dotyczący przepisu, którego redakcja bądź sformułowania użyte w jego treści mogą powodować rozbieżności interpretacyjne. Po drugie, zagadnienie to wymaga „zasadniczej wykładni ustawy”, przez co należy rozumieć rozbieżną interpretację normy, prowadzącą do niekorzystnego funkcjonowania prawa w praktyce. Po trzecie, zagadnienie powinno wyłonić się przy „rozpoznawaniu środka odwoławczego”; oznacza to powiązanie z konkretną sprawą w taki sposób, że od rozstrzygnięcia danego zagadnienia zależy rozstrzygnięcie owej sprawy.

Przedstawione zagadnienie prawne dotyczy wykładni przepisu art. 203 § 4 k.p.k. Komentatorzy prezentują w tej materii jednolite stanowisko, zgodnie z którym wyłącznie na postanowienia o umieszczeniu na obserwacji oraz o przedłużeniu tej obserwacji przysługuje zażalenie, natomiast na odmowę nieT. Grzegorczyk, Kodeks, s. 475; R. A. Stefański, (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S. M. Przyjemski, R. A. Stefański (red.), S. Zabłocki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2003, s. 940; P. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2007, s. 962; K. T. Boratyńska, (w:) K. T. Boratyńska (red.), A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2009, s. 504; L. K. Paprzycki, (w:) J. Grajewski (red.), L. K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2010, s. 735; W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2010, s. 222.. Podobne głosy znajdujemy także w innych publikacjach z zakresu procesu karnegoZob.: K. Eichstaedt, Orzekanie o obserwacji psychiatrycznej, Prok. i Pr. 2009, z. 9, s. 20; E. Samborski, Zarys metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, Warszawa 2005, s. 64; K. Eichstaedt, Czynności sądu w postępowaniu przygotowawczym w polskim prawie karnym, Warszawa 2008, s. 36–37; C. Kąkol, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 2010 r. I KZP 22/10, LEX/El 2011.. Wydaje się więc, że w tej materii wątpliwości interpretacyjne zostały rozstrzygnięte w doktrynie jednoznacznie. Także w orzecznictwie sądów można spotkać kategoryczne stwierdzenie, że na decyzje negatywne w zakresie art. 203 § 2 i 3 k.p.k. zażalenie nie przysługujeZob.: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 21 maja 2008 r., II Akz 214/2008, KZS 2008, z. 12, poz. 58; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 14 listopada 2008 r., II Akz 544/2008, LexPolonica nr 2067697.. Jednakże problem interpretacyjny istnieje. Świadczy o tym chociażby analiza stanu faktycznego, będącego podstawą pytania prawnego. Zażalenie w pierwszej kolejności jest badane przez prezesa sądu pierwszej instancji, w tym wypadku prezesa sądu rejonowego. Jest on uprawniony na podstawie art. 429 § 1 k.p.k. do odmowy przyjęcia środka jako niedopuszczalnego z mocy ustawy. W świetle przedstawionych poglądów doktryny, a także orzecznictwa sądów, powinien tak właśnie postąpić. Stało się inaczej. Prezes sądu rejonowego przesłał zażalenie sądowi okręgowemu do rozpoznania, uznając tym samym ów środek odwoławczy za dopuszczalny. Dopiero sąd okręgowy postanowieniem orzekł inaczej, co doprowadziło do kontroli instancyjnej decyzji sądu okręgowego. Widoczny jest zatem dualizm poglądów w zakresie dopuszczalności zażalenia na odmowę umieszczenia w zakładzie leczniczym. Niewątpliwie taka sytuacja może wzbudzać uzasadnione wątpliwości co do stosowania prawa przez organy do tego powołane i powinna zostać w sposób jednoznaczny rozstrzygnięta. Uzasadnia to wystąpienie z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego w trybie art. 441 § 1 k.p.k.

Jednym z kryteriów, o którym stanowi powołany wyżej przepis, jest to, aby zagadnienie prawne wyłoniło się przy „rozpoznawaniu środka odwoławczego”. Zadaniem sądu odwoławczego w przedmiotowej sprawie było rozpoznanie zażalenia na postanowienie o pozostawieniu bez rozpoznania środka zaskarżenia wniesionego przez prokuratora. W ramach przysługujących uprawnień sąd odwoławczy może uchylić, zmienić bądź utrzymać w mocy decyzję sądu pierwszej instancji (art. 437 § 1 k.p.k.). Biorąc pod uwagę stan faktyczny przedstawiony Sądowi Najwyższemu, uchylenie postanowienia o odmowie przyjęcia środka odwoławczego, uznające go za niedopuszczalny z mocy ustawy, będzie uznaniem, że zażalenie było zażaleniem dopuszczalnym z mocy ustawy i powinno zostać rozpoznane. Przeciwieństwem jest utrzymanie w mocy decyzji sądu pierwszej instancji. Sąd uznaje wówczas środek odwoławczy za niedopuszczalny z mocy ustawy. Powyższa analiza prowadzi do wniosku, że każda z wymienionych decyzji wymaga odpowiedzi na zadane przez sąd pytanie prawne. Każda uzależniona jest od rozstrzygnięcia, czy przysługuje zażalenie na postanowienie odmawiające umieszczenia na obserwacji podejrzanego bądź na postanowienie odmawiające przedłużenia terminu tej obserwacji.

Na zakończenie rozważań dotyczących dopuszczalności pytania prawnego należy zwrócić uwagę, że jest to pytanie „na wyrost”. Dotyczy ono kwestii dopuszczalności zażalenia na postanowienie sądu wydane w trybie art. 203 § 2 lub 3 k.p.k. o nieuwzględnieniu wniosku prokuratora bądź o odmowie przedłużenia obserwacji psychiatrycznej na dalszy czas oznaczony. Z uwagi na to, że w przedstawionym stanie faktycznym prokurator wnosił o zastosowanie obserwacji w zakładzie leczniczym, nie zaś o jej przedłużenieDo czego w świetle art. 203 § 3 k.p.k. nie jest legitymowany. Wniosek taki jest składany przez zakład leczniczy, w którym przebywa na obserwacji oskarżony., rozstrzygnięcie sądu odwoławczego w tej sprawie nie wymaga odwołania się do dopuszczalności zaskarżenia postanowienia o odmowie przedłużenia obserwacji w zakładzie leczniczym, jak to uczynił w pytaniu sąd. Przedmiotem kontroli instancyjnej było de facto rozstrzygnięcie w materii dopuszczalności zażalenia na postanowienie, o którym mowa w art. 203 § 2 k.p.k. Jednakże nie można pominąć tego, że normą określającą przedmiotowy zakres zażalenia jest art. 203 § 4 k.p.k. Brzmienie tego przepisu prowadzi do wniosku, że kwestia dopuszczalności zażalenia na postanowienie sądu odmawiające przedłużenia obserwacji w zakładzie leczniczym może wzbudzać identyczne jak w przypadku postanowienia odmownego wydanego na podstawie art. 203 § 2 k.p.k. wątpliwości interpretacyjne i prowadzić do rozbieżności w procesie stosowania prawa.

Przeprowadzanie powyższej analizy wskazuje, że należy podzielić pogląd prokuratora Prokuratury Generalnej, który odnosząc się do spełnienia przez pytanie prawne sądu odwoławczego określonych prawem kryteriów, uznał to pytanie za „zasadniczo” spełniające przesłanki z art. 441 k.p.k. Natomiast Sąd Najwyższy, przyjmując je do rozpoznania, dla umotywowania swojej decyzji odniósł się do niejednolitości w orzecznictwie sądów powszechnych, dotyczących interpretacji przepisu art. 203 § 2, 3 i 4 k.p.k., która została wskazana przez sąd odwoławczy.

IV. Określenie charakteru prawnego decyzji podejmowanych przez sąd na podstawie art. 203 § 2 i 3 k.p.k.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu glosowanej uchwały podjął próbę określenia charakteru prawnego decyzji sądu w przedmiocie umieszczenia podejrzanego w zakładzie leczniczym. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia obejmowało dwie możliwości. Pierwsza z nich wskazywała bliskie podobieństwo, pod względem prawnym i faktycznym (czasowe pozbawienie wolności), do izolacyjnego środka zapobiegawczego. Druga z możliwości dotyczyła rozstrzygnięcia, czy decyzja sądu o umieszczeniu na obserwacji stanowi element dowodu, jakim jest opinia biegłych psychiatrów. Opinia o stanie zdrowia psychicznego podejrzanego jest jednym ze środków dowodowych. Jej przedmiotem jest wypowiedź biegłych o tym, czy podejrzany był lub nie był poczytalny w chwili dokonywania czynu. Słusznie wskazuje A. Gaberle, że zbadanie stanu zdrowia psychicznego nie jest zadaniem łatwym do zrealizowania i często zachodzi konieczność dłuższej obserwacji oraz przeprowadzenia specjalistycznych badań, do czego niezbędne jest umieszczenie w ośrodku leczniczymA. Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym, Kraków 2007, s. 193–194.. A zatem umieszczenie w zakładzie leczniczym w celu obserwacji jest elementem dowodu z opinii biegłych psychiatrów, gdyż jest w istocie „metodą badań”Z. Doda, A. Gaberle, Dowody w procesie karnym, Warszawa 1997, s. 164.. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu glosowanego orzeczenia wskazał, że odmowę umieszczenia w zakładzie można porównać z postanowieniem o odmowie dopuszczenia dowodu i stąd skład orzekający wywiódł brak zażalenia na taką decyzję. Interpretacja dokonana przez Sąd Najwyższy zyskała pełną aprobatę C. KąkolaC. Kąkol, Glosa.. Taka analogia, zdaniem autorów, wydaje się zbyt daleko idąca. Nakazywałaby w istocie traktowanie wniosku prokuratora, o którym mowa w art. 203 § 2 k.p.k., jako wniosku dowodowego, podczas gdy takowym on nie jest. Dowodem jest opinia biegłych. Natomiast umieszczenie na obserwacji w zakładzie leczniczym jest elementem składowym tego dowodu. „Żądanie biegłych”, o którym mowa w przepisie art. 203 § 1 k.p.k., jest to opinia biegłych wyrażająca stanowisko [przekazywane sądowi przez prokuratora – przyp. A. M.], iż bez przeprowadzenia obserwacji nie jest możliwe wydanie opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonegoZ. Doda, A. Gaberle, Dowody, s. 164.. Odmowa umieszczenia na obserwacji nie powoduje zatem skutku w postaci nieprzeprowadzenia dowodu. Opinia biegłych zostanie sporządzona. Odmowa umieszczenia na obserwacji może natomiast wpłynąć na merytoryczny poziom i kategoryczność opinii biegłych. Wydaje się, że trafniejszym porównaniem byłoby odniesienie się do wniosku prokuratora o uchylenie tajemnicy zawodowej, który stanowi element dowodu z przesłuchania świadka. Porównanie to jest o tyle trafniejsze, że dotyczy podobnej sytuacji. Prokurator wnosi o przesłuchanie wymienionych w art. 180 § 2 k.p.k. świadków co do faktów objętych tajemnicą. Sąd wydaje postanowienie, w którym wniosek prokuratora uwzględnia bądź nie. Jest ono zaskarżalne zażaleniem. Nieuwzględnienie wniosku przez sąd będzie powodowało, że świadka, o którym stanowi art. 180 § 2 k.p.k., nie będzie można przesłuchać co do wszystkich znanych mu faktów. Wobec tego przesłuchanie będzie częściowe i niepełne. Podobnie jest z opinią biegłych w sytuacji odmówienia umieszczenia oskarżonego na obserwacji w zakładzie leczniczym. Będzie ona opinią niepełną, niejednoznaczną. Z tych względów analogia przedstawiona przez Sąd Najwyższy i afirmowana przez C. Kąkola nie zasługuje na aprobatę, szczególnie w zakresie, w jakim wywodzi się z niej brak zaskarżalności decyzji sądu.

Słusznie natomiast Sąd Najwyższy rozstrzygnął kwestię analogii umieszczenia na obserwacji psychiatrycznej do stosowania środków zapobiegawczych. Samo odwołanie się do przesłanek zastosowania tymczasowego aresztowania nie pozwala na takie porównania. Sąd Najwyższy podkreślił, że skutki stosowania obserwacji są podobne do skutków zastosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego, ale inny jest ich cel. W pierwszym przypadku chodzi o przeprowadzenie badań dla sporządzenia opinii o stanie zdrowia psychicznego. Celem stosowania środków zapobiegawczych jest natomiast spełnienie funkcji procesowych (zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania), jak również funkcji pozaprocesowej w postaci prewencji szczególnej (zapobieżenie nowemu przestępstwu oskarżonego)T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2008, s. 556.. Z tych względów uznawanie tych dwóch instytucji procesowych za zbieżne, mimo pewnych podobieństw, nie jest zasadne, co słusznie zostało podkreślone przez Sąd Najwyższy i zaaprobowane w doktrynieZob.: C. Kąkol, Glosa..

V. Problematyka niedopuszczalności zażalenia na postanowienia nieuwzględniające wniosków, o których stanowi art. 203 § 2 i 3 k.p.k.

Odpowiedź na pytanie prawne sądu okręgowego dotyczy przede wszystkim problemu określenia zakresu przedmiotowego zażalenia na gruncie art. 203 § 2 i 3 k.p.k. W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy odniósł się do wykładni językowej art. 203 § 4  k.p.k., stwierdzając, że jego brzmienie przemawia za dokonaniem wykładni takiej, jaka została wyrażona w tezie glosowanego orzeczenia. Jednakże trzeba zwrócić uwagę na to, że przepis ten może rodzić wątpliwości w zakresie jego literalnego brzmienia. Otóż w art. 203 § 3 k.p.k. dla określenia zakresu przedmiotowego zażalenia ustawodawca użył odesłania o następującej treści: „postanowienia, o których mowa w § 2 i § 3”. Możliwe są dwa sposoby jego interpretacji. Jeden został wyrażony i jest afirmowany przez Sąd Najwyższy w glosowanej uchwale. Drugim sposobem wykładni jest przyjęcie, że wyrażenie użyte w tym przepisie wskazuje na wszelkie postanowienia („negatywne”, jak i „pozytywne”), które mogą zapaść na podstawie § 2 i § 3 art. 203 k.p.k. – przemawia za tym użycie liczby mnogiej „postanowienia”. W świetle glosowanego judykatu warto poświęcić kilka uwag drugiemu sposobowi interpretacji, który odbiega od poglądu przyjętego przez Sąd Najwyższy oraz pozostaje w opozycji do poglądów wyrażonych przez niektórych autorówZob.: ibidem..

W pierwszej kolejności należałoby odwołać się do wykładni historycznej. Na gruncie Kodeksu postępowania karnego z 1928 r.Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 19 marca 1928 r., Dz.U. RP nr 33, poz. 313., w art. 130 § 4 k.p.k., expressis verbis wskazany został zakres przedmiotowy zażalenia poprzez stwierdzenie, że przysługuje ono wyłącznie na postanowienie nakazujące obserwację. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu swojej uchwały słusznie zauważył, że poprzestanie na prostej analogii do wspomnianego wyżej przepisu (tak jak uczynił to sąd okręgowy) nie jest wystarczające. Obecnie obowiązujące rozwiązanie jest podobne do tego, które obowiązywało do 1997 r. Otóż Kodeks postępowania karnego z 1969 r. w art. 184 § 4 k.p.k. określał w następujący sposób zakres przedmiotowy zażalenia: „na postanowienie, o którym mowa w § 2 i § 3”. Wówczas orzecznictwo przyjmowało, że zażalenie przysługuje wyłącznie na postanowienie o umieszczeniu podejrzanego na obserwacji bądź o przedłużeniu obserwacjiPostanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 7 lutego 1996 r., II Akz 54/96, LexPolonica nr 327358.. W doktrynie dominowało identyczne stanowiskoS. Kalinowski, (w:) J. Bafia, J. Bednarzak, M. Flemming, S. Kalinowski, H. Kempisty, M. Siewierski, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1971, s. 235–236; M. Siewierski, J. Tylman, M. Olszewski, Postępowanie karne w zarysie, Warszawa 1974, s. 159.. Różnica polega na tym, że obecnie w art. 203 § 4 k.p.k. ustawodawca określił w następujący sposób zakres przedmiotowy zażalenia: „na postanowienia, o których mowa w § 2 i 3”. Porównując literalne brzmienie przepisów art. 184 § 4 k.p.k. z 1969 r. z aktualnym brzmieniem art. 203 § 4 k.p.k., zauważyć można, że w Kodeksie postępowania karnego z 1969 r. ustawodawca użył pojęcia „postanowienie”, natomiast w obecnym stanie prawnym „postanowienia”. W poprzednim brzmieniu przepis art. 184 § 4 k.p.k. z 1969 r., stanowiąc o „postanowieniu, o którym mowa w § 2 i § 3”, odnosił się wyłącznie do tych postanowień, o jakich była mowa w tych przepisach, a zatem wyłącznie uwzględniających wniosek prokuratora bądź zakładu leczniczego. Liczba mnoga użyta w art. 203 § 4 obecnego Kodeksu postępowania karnego wskazywać może, że każde postanowienie (zarówno odmawiające uwzględnienia wniosku, jak i uwzględniające wniosek) wydane na podstawie wskazanych w tym przepisie jednostek redakcyjnych będzie podlegało zażaleniu.

Przedstawiona argumentacja świadczy o tym, że brzmienie przepisu art. 203 § 4 k.p.k. w jego językowym znaczeniu, wbrew twierdzeniom Sądu Najwyższego oraz przedstawicieli doktrynyC. Kąkol, Glosa., nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie zadane przez sąd okręgowy. Należałoby zatem rozważyć, czy zażalenie na postanowienia odmawiające umieszczenia na obserwacji psychiatrycznej czy też przedłużenia tej obserwacji byłoby dopuszczalne z punktu widzenia nie tylko literalnego brzmienia art. 203 § 4 k.p.k., lecz także z punktu widzenia systemowego. Prawo do wniesienia zażalenia (art. 459 k.p.k. w zw. z art. 302 k.p.k.) na postanowienia, zarządzenia oraz czynności inne niż postanowienia i zarządzenia naruszające ich prawa przysługuje stronom, a także osobom trzecim. Odwołujący się może skarżyć jedynie rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające jego prawa lub szkodzące jego interesom, a ograniczenie to nie dotyczy oskarżyciela publicznego (art. 425 § 3 k.p.k.). Sąd nie uwzględnia wniosku prokuratora bądź zakładu leczniczego wniesionych na podstawie art. 203 § 2 i 3 k.p.k.:

1. gdy uznaje, że nie zachodzi duże prawdopodobieństwo, iż podejrzany popełnił czyn zabroniony, albo
2. gdy uznaje, że zachodzi jedna z przesłanek z art. 259 § 2 k.p.k.Na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że zostanie orzeczona kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub zostanie orzeczona kara łagodniejsza., albo
3. w przypadku wniosku o obserwację pochodzącego od oskarżonego, tylko wtedy gdy nie zachodzi duże prawdopodobieństwo, że podejrzany popełnił przestępstwo (arg. z art. 203 § 1 in fine k.p.k.)Wniosek ten oskarżony w toku postępowania przygotowawczego może złożyć dopiero w trakcie posiedzenia sądowego w przedmiocie wniosku prokuratora (arg. z art. 203 § 1 k.p.k. w zw. art. 203 § 2 in fine k.p.k.)., lub
4. gdy sąd poweźmie wątpliwości co do zasadności samego wniosku biegłych (wniosku zakładu leczniczego), przy czym uprzednio powinien w tym zakresie zasięgnąć opinii innych biegłych A. Gaberle, Dowody, s. 194..

Powyższe sposoby podstaw rozstrzygnięcia odmownego sądu, a także regulacje prawne statuujące uprawnionych do wniesienia zażalenia, wskazują na to, że niewątpliwie interes do zaskarżenia takich decyzji posiadałby:

1. prokurator, jako oskarżyciel publiczny, np. z uwagi na przesłanki określone w art. 203 § 1 k.p.k., czy też na dokładne zbadanie oskarżonego pod kątem ewentualnych przesłanek do zastosowania środków zabezpieczających,
2. oskarżony i jego obrońca, np. z uwagi na możliwe naruszenie prawa do obrony, gdyż opinia o stanie zdrowia psychicznego wyklucza bądź potwierdza istnienie przesłanek wyłączających odpowiedzialność karną już w początkowej fazie postępowania karnego.

Z powyższego wynika, że w procesie karnym są uczestnicy, którzy mają interes prawny w zaskarżeniu postanowienia o odmowie umieszczenia na obserwacji czy też odmówieniu jej przedłużenia. Zasadność wyrażonego poglądu podkreśla również to, że polemika z orzeczeniem sądu pierwszej instancji dotyczy nie tylko kwestii zdrowia podejrzanego (oskarżonego), przedstawionego w opinii biegłych, lecz może także poruszać kwestie, pozostawione do uznania sędziowskiego, o których stanowi art. 259 § 2 k.p.k. w zw. z art. 203 § 1 k.p.k.

Kolejne argumenty przemawiające za dopuszczeniem zażalenia na decyzje negatywne sądu, podjęte na podstawie przepisu art. 203 § 4 k.p.k., wynikają z określenia wpływu tychże decyzji na toczące się postępowanie karne. Od opinii o stanie zdrowia oskarżonego zależy, czy postępowanie karne będzie dopuszczalne i czy będzie mogło się toczyćZob.: postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 23 października 2003 r., II Akz 408/03, KZS 2003, z. 11, poz. 35.. Opinia ta może także stanowić przesłankę do zastosowania środków zabezpieczających przewidzianych w prawie karnym. Innymi słowy, badanie psychiatryczne ma na celu określenie poczytalności sprawcy zarówno w chwili popełnienia czynu (tempore criminis), jak i w czasie toczącego się postępowania karnego (tempore procedendii). W przypadku odmówienia przez sąd umieszczenia na obserwacji, bez względu na to, jakie przesłanki legły u podstaw takiej decyzji, prowadzi to do sytuacji, w której sąd (prokurator), nie mogąc w inny sposób ustalić stanu zdrowia psychicznego podejrzanego, będzie musiał skorzystać z art. 5 § 2 k.p.k., uznając podejrzanego za „niepoczytalnego”L. K. Paprzycki, (w:) Kodeks, s. 737., i umorzyć postępowanie na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. Niepodjęcie takiej decyzji może spowodować, że postępowanie będzie toczyło się przeciwko oskarżonemu niepoczytalnemu, który np. nie będzie miał ustanowionego obrońcy z urzędu w trybie art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k., co będzie stanowiło bezwzględną przyczynę odwoławczą z art. 439 k.p.k., a w efekcie może prowadzić do narażenia Skarbu Państwa na odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie art. 552 § 2 k.p.k. Argument wyrażony przez Sąd Najwyższy o tym, że postanowienie sądu odmawiające umieszczenia oskarżonego na obserwacji można zaskarżyć w apelacji na podstawie art. 447 § 3 k.p.k., w świetle brzmienia uchwały i przepisów Kodeksu postępowania karnego jest zasadny. Jednakże należy zwrócić uwagę, że uwzględnienie zarzutów w postaci uznania, iż przesłanki do umieszczenia zachodziły, musi spowodować konsekwencje w postaci uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Proces tym samym wraca do punktu wyjścia, co nie służy realizacji jednego z celów postępowania, jakim jest dążenie do tego, by rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie. Zatem podważanie decyzji o odmowie umieszczenia oskarżonego na obserwacji powinno być możliwe już w początkowej fazie postępowania, gdzie bada się przesłanki dopuszczające to postępowanie, a nie dopiero w zarzutach apelacyjnych.

VI. Podsumowanie

Reasumując, należy stwierdzić, że wykładnia gramatyczna przepisu art. 203 § 4 k.p.k. nie jest jednoznaczna. Zdaniem autorów dopuszcza ona zażalenie na postanowienia sądu odmawiające umieszczenia na obserwacji oskarżonego, a także przedłużenia tej obserwacji. Taka wykładnia znajduje również uzasadnienie w przepisach procesu karnego odnoszących się do środków odwoławczych. Jej wzmocnieniem jest ujęcie funkcjonalne, które przemawia za przyjęciem dopuszczalności zażalenia na postanowienia odmawiające, podjęte na podstawie art. 203 § 1 k.p.k. Sąd Najwyższy, uzasadniając swoje stanowisko, przyjął zasadę clara non sunt interpretanda. Przedstawione w uzasadnieniu glosowanego judykatu argumenty przemawiają wyłączenie za odmową dopuszczenia zażalenia na postanowienie odmawiające umieszczenia na obserwacji bądź przedłużenia jej trwania. Nie sposób nie ulec wrażeniu, że niektóre z nich zostały „dopasowane” do ogólnie przyjętego założenia przedstawionego w uchwale. Z tych względów nie zasługuje na aprobatę stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy w tezie glosowanego judykatu.

Postulując de lege ferenda, aby usunąć wszelkie rozbieżności interpretacyjne, należałoby zmienić treść art. 203 § 4 k.p.k. poprzez zastąpienie określenia „na postanowienia, o których mowa w § 2 i § 3” określeniem „na postanowienie w przedmiocie obserwacji oskarżonego w zakładzie leczniczym przysługuje zażalenie”. Wówczas zażaleniem objęte byłyby postanowienia zarówno uwzględniające wnioski wniesione przez prokuratora bądź przez zakład leczniczy, jak i nieuwzględniające tych wniosków. Takie rozwiązanie problemów związanych z wykładnią przytoczonych przepisów znajduje aprobatę w doktrynieC. Kąkol, Glosa..