*Biul. PK 2011, nr 3, poz. 1.2.13.

T eza glosowanego postanowienia brzmi:

Zatarcie skazania jest pewną fikcją prawną i oznacza, że skazanemu ponownie przysługuje status osoby niekaranej, bowiem przyjmuje się, że skazanie jako zdarzenie historyczne nie miało w ogóle miejsca. Trafny jest jednak pogląd, że nie oznacza to, iż zatarcie skazania stwarza niewzruszalne prawne domniemanie niewinności w stosunku do danego czynu. Nie chodzi tu bowiem o domniemanie, lecz o fikcję prawną. Trudno mówić o domniemaniu, skoro zostało ono już wcześniej obalone prawomocnym wyrokiem. (…) Zatarcie skazania nie oznacza więc anulowania treści wyroku, tj. wyeliminowania go z mocą wsteczną z porządku prawnego jako w ogóle niewydanego, i nie niweluje też całkowicie wszystkich skutków skazania, bowiem skazany nie odzyskuje wszystkich utraconych np. praw, urzędów, orderów czy też odznaczeń.

Glosowane orzeczenie jest o tyle godne uwagi, że Sąd Najwyższy trafnie wyjaśnił w nim istotę zatarcia skazania, podkreślając, iż dotyczy ono skazania, a tym samym odciął się od tych wypowiedzi judykatury, w których błędnie uznawano, że jego następstwem jest uznanie za niebyłe także faktu popełnienia przestępstwa. Wyrażano w niej bowiem pogląd, że:

• „Skutkiem zatarcia skazania za niebyłe uważa się nie tylko skazanie, lecz również samo popełnienie przestępstwa. Oznacza to wprowadzenie fikcji prawnej, że do popełnienia przestępstwa w ogóle nie doszło. W aspekcie pozytywnym od chwili zatarcia skazania prawdziwe – z punktu widzenia porządku prawnego – jest zatem stwierdzenie, że danego przestępstwa nie popełniono. Powyższe implikuje oczywistą konstatację, że nie można objąć karą łączną, także w ramach wyroku łącznego, czegoś, czego nie było (przestępstwa), i w tym czasie, a więc wydawania wyroku łącznego, nie ma (skazania za to przestępstwo)”Wyrok SN z 10 listopada 2010 r., IV KK 326/10, OSN Prok. i Pr. 2011, z. 3, poz. 8, z krytyczną glosą B. J. Stefańskiej, „Ius Novum” 2011, nr 2. Identyczny pogląd Sąd Najwyższy wyraził w wyroku z 18 czerwca 2009 r., IV KK 164/09, LEX nr 512114.. 
• „Zgodnie z treścią art. 106 k.k. z chwilą zatarcia skazania uważa się je za niebyłe. Konsekwencją tego jest uznanie za niebyłe samego przestępstwa, czyli uznanie z chwilą zatarcia skazania, że przestępstwa w ogóle nie popełniono”Wyrok SA w Katowicach z 29 października 2009 r., II AKa 322/09, OSN Prok. i Pr. 2010, z. 6, poz. 11, z glosą krytyczną B. J. Stefańskiej, Prok. i Pr. 2010, z. 6, s. 184–190..
• „Zatarcie skazania nie wyłącza zastosowania art. 7 k.p.c. Ma ono wprawdzie ten skutek, że przestępstwo uważa się za niebyłe, ale taki skutek ogranicza się tylko do następstw karnych, brak bowiem przepisu, który by przewidywał, że po zatarciu skazania (lub po upływie okresu zawieszenia kary) wyrok karny traci moc orzeczenia wiążącego sąd cywilny”Orzeczenie SN z 18 marca 1961 r., I CR 244/60, OSNC 1962, nr 4, poz. 135..

W glosowanym postanowieniu Sąd Najwyższy trafnie zauważył, że zatarcie skazania odnosi się do skazania jako zdarzenia historycznego i wówczas – zgodnie ze stanowiskiem doktryny – przyjmuje się, że nie miało w ogóle miejscaS. Zimoch, Istota i znaczenie instytucji zatarcia skazania, Warszawa 1979, s. 4; E. Bieńkowska, (w:) Bieńkowska, B. Kunicka-Michalska, G. Rejman, J. Wojciechowska, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1999, s. 1320; M. Błaszczyk, Instytucja zatarcia skazania w polskim prawie karnym, SI 2006, nr 46, s. 9; R. Krajewski, Zatarcie skazania w prawie karnym, PiP 2007, z. 11, s. 104.. Stwierdzenie to znajduje w pełni uzasadnienie w art. 106 k.k. W myśl tego przepisu zatarcie skazania powoduje uznanie skazania za niebyłe, a wpis o skazaniu usuwa się z rejestru skazanych. Skutkami zatarcia skazania są więc:

1. uznanie skazania za niebyłe,
2. usunięcie wpisu z rejestru skazanych.

Skutkiem formalnym zatarcia skazania jest usunięcie wpisu o skazaniu z rejestru skazanych. Uznanie skazania za niebyłe tworzy fikcję prawną, że skazany nie był w ogóle karany, mimo że taki fakt w rzeczywistości miał miejsce. Uznanie skazania za niebyłe przywraca skazanemu status niekaranego; wymazany zostaje w sferze prawnej fakt skazaniaM. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1994, s. 484; S. Bancerz, L. Lernell, Prawo karne, Warszawa 1948, s. 145.. Likwiduje ono następstwa skazania w zakresie ograniczenia praw skazanego; jego następstwem jest ustanie prawnych konsekwencji skazania. Jest ono oznaką osobistej rehabilitacji sprawcy, który zostaje ponownie zintegrowany w wykonywaniu swoich praw (servata distantia)F. B. Arús, La cancelación de antecedentes delictivos en la Propuesta de Anteproyecto de nuevo Código penal, „Revista de La Facultad de Derecho de La Universidad Complutense”, núm. 6 monográfico, 1983, s. 25.. Skazany zostaje zwolniony z ponoszenia skutków skazania, a wobec tego nie można stosować wobec niego żadnych ograniczeń wiążących się ze skazaniemM. Surkont, Prawo karne, Bydgoszcz–Gdynia 2001, s. 138; wyrok SN z 27 marca 1970 r., III KR 25/70, OSNKW 1970, nr 10, poz. 121; uchwała połączonych Izb Karnej i Wojskowej SN z 22 grudnia 1978 r., VI KZP 23/77, OSNKW 1979, nr 1–2, poz. 1; wyrok SN z 23 grudnia 1976 r., IV KRN 69/75, OSPiKA 1978, nr 2, poz. 31; wyrok SN z 7 lipca 1985 r., IKR 293/85, OSNPG 1986, nr 10, poz. 126; uchwała SN z 15 grudnia 1987 r., VIKZP 39/87, OSNKW 1988, nr 3–4, poz. 19 z glosami W. Makara, NP 1989, nr 5–6, s. 189–192 oraz S. Zimocha, OSPiKA 1989, nr 1, s. 19–21; wyrok SN z 27 kwietnia 1988 r., V KRN 72/88, OSNPG 1988, nr 11, poz. 111; wyrok SN z 27 lipca 1971 r., V KRN 211/71, OSNKW 1972, nr 1, poz. 15.. Zatarcie skazania wywołuje skutki w tych wszystkich sferach, w których określone następstwa wywoływało skazanie. Wprawdzie ze zwrotu „skazanie uważa się za niebyłe” – jak słusznie zauważono w doktrynie – nie wynika, że ma być za takie uważane na przyszłość, lecz nie może być interpretowane w ten sposób, że skazanie uważa się za niebyłe także z mocą wsteczną, a więc że skazany odzyskuje utracony urząd, ordery lub odznaczeniaW. Wolter, Zarys systemu prawa karnego, t. 2, Kraków 1933, s. 46; S. Śliwiński, Polskie prawo karne materialne, Warszawa 1946, s. 561; M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 1958, s. 117..

Uznanie skazania za niebyłe oznacza fikcję prawną, że skazany nie był w ogóle karany; uznawany jest za niekaranego w obliczu prawa A. Gubiński, Zasady prawa karnego, Warszawa 1974, s. 153; T. Bojarski, Polskie prawo karne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2002, s. 285.. Zatarcie skazania zmienia status prawny człowieka, otwierając możliwości przekreślenia przeszłości i rozpoczęcia nowego etapu życia społecznegoJ. Bafia, (w:) J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, t. I, Warszawa 1987, s. 348.. Przywraca jednostkę do jej pierwotnego stanowiska obywatelskiegoJ. Makarewicz, Prawo karne, Lwów 1928, s. 3.. Zatarcie skazania – jak podkreślono w uzasadnieniu projektu Kodeksu karnego z 1997 r. – pełni funkcję ułatwienia integracji społecznej skazanego, który karę odbył, któremu darowano ją lub też nastąpiło przedawnienie jej wykonaniaNowy kodeks karny – z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 172..

Nie oznacza to – jak twierdzi się w literaturze – że zatarcie skazania wywołuje skutki formalnoprawneK. Indecki, A. Liszewska, Prawo karne materialne, Warszawa 2002, s. 364.; skazany uchodzi przecież za niekaranego ze wszystkimi konsekwencjami.

Zasadnie Sąd Najwyższy w glosowanym postanowieniu podniósł, że zatarcie skazania nie stwarza niewzruszalnego domniemania prawnego niewinności w stosunku do danego czynu, gdyż nie chodzi o domniemanie, lecz o fikcję prawną. Trudno bowiem mówić o domniemaniu, skoro zostało ono już wcześniej obalone prawomocnym wyrokiem. Taki też pogląd jest prezentowany w doktrynieA. Wąsek, (w:) O. Górniok. S. Hoc, M. Kalitowski, S. M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, t. I, Gdańsk 2005, s. 761; N. Kłączyńska, (w:) J. Giezek, N. Kłączyńska, G. Labuda, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2007, s. 669.. Zasadnie również wskazał, że: „Zatarcie skazania nie oznacza więc anulowania treści wyroku, tj. wyeliminowania go z mocą wsteczną z porządku prawnego jako w ogóle niewydanego i nie niweluje też całkowicie wszystkich skutków skazania, bowiem skazany nie odzyskuje wszystkich utraconych np. praw, urzędów, orderów czy też odznaczeń”. Skutkiem skazania prawomocnym wyrokiem sądu, ipso iure, jest m.in. wygaśnięcie mandatu sędziego Trybunału Konstytucyjnego, a Zgromadzenie Ogólne jedynie to stwierdza (art. 11 ust. 1 pkt 3 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale KonstytucyjnymDz.U. nr 102, poz. 643 ze zm.), utrata stanowiska sędziego Trybunału Stanu, którą – w drodze postanowienia – stwierdza Marszałek Sejmu, informując o tym Sejm (art. 17 ust. 1 i 1a ustawy z 26 marca 1982 r. o Trybunale StanuDz.U. z 2002 r. nr 101, poz. 925 ze zm.). Zatarcie skazania nie powoduje odzyskania tych stanowisk.

Zatarcie skazania – jak podkreśla się w literaturze – nie unicestwia skutków prawnych skazaniaInaczej twierdzą K. Czajkowski, Przedawnienie. Zatarcie skazania, Warszawa 1970, s. 38; H. Popławski, Podstawy prawa karnego, Gdańsk 1980, s. 222., jak też nie powoduje restitutio in integrum.

Z chwilą zatarcia skazania skazany:

1. zwolniony jest od niektórych ograniczeń, związanych ze skazaniemS. Śliwiński, Polskie prawo karne, s. 517; M. Piekarski, Ochrona czci osób zrehabilitowanych, PiP 1948, z. 11, s. 94; J. Waszczyński, Prawne skutki skazania, PiP 1968, z. 11, s. 810; B. Stefańska, Skutki zatarcia skazania, Prok. i Pr. 2007, z. 10, s. 55–57., np. ustaje  przeszkoda w postaci niekaralności, będąca warunkiem zostania strażnikiem gminnym (art. 24 pkt 7 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnychDz.U. nr 123, poz. 779 ze zm.),
2. odzyskuje zdolność do uzyskania utraconych praw, np. do uzyskania stopnia wojskowego.

Słusznie Sąd Najwyższy podkreślił, że zatarcie skazania nie działa ex tuncS. Śliwiński, Polskie prawo karne, s. 561; J. Waszczyński, Prawne skutki, s. 809–810; J. Bafia, (w:) J. Bafia, K. Mioduski, S. Siewierski, Kodeks karny, s. 348; B. Stefańska, Skutki, s. 54.. W doktrynie zauważa się, że brak jest podstawy do rozszerzającej wykładni przywileju, jaki ustawa łączy z zatarciem skazaniaS. Śliwiński, Polskie prawo karne, s. 561.. Zatarcie skazania nie obejmuje całej części skazującej wyrokuL. Hochberg, Glosa do uchwały SN z dnia 7 maja 1965 r., VI KZP 8/65, PiP 1965, z. 10, s. 617.. Nie powoduje anulowania treści wyroku, a tylko wytwarza ustawową fikcję niekaralnościT. Leśko, Glosa do uchwały SN z dnia 21 stycznia 1966 r., VI KZP 49/65, PiP 1966, z. 9, s. 423.. Rację ma Sąd Najwyższy, że przywrócenie stanu niekaralności nie jest efektem „uchylenia” skazania i wywołanych nim skutków, a więc przywrócenia – w odniesieniu do skazanego – stanu sprzed skazania. Do takiego stanu prowadziłoby niewątpliwie uchylenie skazania w trybie kasacji (art. 529 k.p.k.) lub wznowienia postępowania (art. 545 § 1 k.p.k. w zw. z art. 529 k.p.k.) i umorzenie postępowania lub uniewinnienie skazanego, przy braku podstaw do stosowania środków zabezpieczających (art. 99 k.k.)Postanowienie SN z 28 października 2009 r., I KZP 24/09, OSNKW 2009, nr 12, poz. 105, z glosami aprobującymi A. Herzoga, „Paragraf na Drodze” 2010, nr 1, s. 5–11 i B. J. Stefańskiej, OSP 2010, nr 4, s. 256–260 oraz takimi uwagami R. A. Stefańskiego, Przegląd uchwał Izby Karnej Sądu Najwyższego w zakresie prawa karnego materialnego, prawa karnego wykonawczego, prawa karnego skarbowego i prawa wykroczeń za 2009 r., WPP 2010, nr 1, s. 101–104.. Zatarcie skazania nie oznacza, że skutki prawne wywołane skazaniem nie zaistniały w porządku prawnym, np. mimo zatarcia skazania podlega wykonaniu środek karny obowiązku naprawienia szkody (art. 46 § 1 k.k.), który może być realizowany w trybie egzekucji cywilnoprawnej, po przedstawieniu tytułu wykonawczego (art. 196 § 1 k.k.w.).

Jak słusznie podkreśla się w judykaturze, „zatarcie skazania dotyczące pracownika służby cywilnej nie ma wpływu na możliwość przywrócenia go do pracy, jeśli umowa o pracę została rozwiązana właśnie z powodu skazania za przestępstwo umyślne”Wyrok SN z 10 lutego 2005 r., II PK 247/04, Legalis., jak też „oficer zawodowy, skazany prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności i zwolniony dyscyplinarnie z tego powodu ze służby, nie odzyskuje przez zatarcie skazania prawa do pełnej emerytury wojskowej”Wyrok Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z 19 lutego 1974 r., IV TR 1795/73, niepubl.. Zatarcie skazania nie oznacza, że skutki prawne wywołane skazaniem nie zaistniały w porządku prawnym.

Zatarcie skazania nie powoduje wymazania skazania ze świadomości społecznej. Nie jest ono wystarczające, aby skazanego zaczęto postrzegać jako osobę niekaraną, lecz ułatwia mu powrót do normalnego życiaE. Bieńkowska, (w:) E. Bieńkowska, B. Kunicka-Michalska, G. Rejman, J. Wojciechowska, Kodeks karny, s. 1320.. Oddziałuje zarówno na sferę publiczną, jak i prywatnąN. Kłączyńska, (w:) J. Giezek, N. Kłączyńska, G. Labuda, Kodeks karny, s. 669., niemniej osoby prywatne nie są zobowiązane do traktowania takiej osoby jako niekaranej, np. w opracowaniach historycznychL. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2010, s. 215; L. Wilk, (w:) M. Bojarski, M. Filar, W. Filipkowski, O. Górniok, P. Hofmański, M. Kalitowski, M. Kulik, L. K. Paprzycki, E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, R. A. Stefański, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. Wilk, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 543..

Zatarcie skazania nie unicestwia popełnionego przestępstwa; fakt ten jako zdarzenie pozostaje. Wywołane nim zmiany zarówno w zakresie życia społecznego, jak i prawnego nie zostają wymazane z rzeczywistości. Rację ma Sąd Najwyższy, że „w sytuacji gdy prawomocnym wyrokiem orzeczono wobec sprawcy przestępstwa jeden ze środków karnych wymienionych w treści art. 244 k.k., i w czasie stosowania tego środka sprawca ten do niego się nie stosuje, fakt, że w dacie orzekania za przestępstwo z art. 244 k.k. nastąpiło zatarcie skazania, którym środek karny nałożono, nie oznacza, iż zespół znamion przestępstwa z art. 244 k.k. został zdekompletowany”Postanowienie SN z 28 października 2009 r., I KZP 24/09, OSNKW 2009, nr 12, poz. 105.. Skoro zatarcie skazania nie działa od momentu wydania prawomocnego wyroku (non ex tunc), nie może ono wywierać jakiegokolwiek wpływu na realizację znamion przestępstwa, które obejmuje karę, środek karny lub skutki wynikające z wyroku skazującego.