L iczne nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące zażalenia spowodowały, że ten środek zaskarżenia nie ma współcześnie jednolitego kształtu, lecz obejmuje środki prawne o niejednolitym charakterze, co wywołuje spory w doktrynie i judykaturze co do umiejscowienia zażalenia w systemie środków zaskarżenia. Autorka omawia występujące de lege lata modele zażalenia (zażalenie klasyczne – dewolutywne, zażalenie poziome, zażalenie do Sądu Najwyższego) i wskazuje miejsca zażalenia wśród środków zaskarżenia.

1. Wstęp

Prawo do zaskarżenia orzeczeń sądowych ma swoje źródło zarówno w art.  78 Konstytucji RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78 poz. 483). , stanowiącym o zaskarżalności „orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji”, jak i w art. 176 Konstytucji RP, z którego wynika zasada (dwu)instancyjności postępowania sądowego. Rozpoznanie sprawy przez sąd drugiej instancji zakłada wniesienie zaskarżenia od orzeczenia wydanego w pierwszej instancji A. Jakubecki, Kilka uwag o instancyjności postępowania cywilnego na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (w:) Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego a Kodeks postępowania cywilnego, red. T. Ereciński, K. Weitz, Warszawa 2010, s. 85; A. Góra-Błaszczykowska, Rozwój systemu środków zaskarżenia w polskim procesie cywilnym. Wybrane zagadnienia – postulaty de lege lata (w:) Współczesne problemy postępowania cywilnego. Zbiór studiów, red. K. Flaga-Gieruszyńska, A. Klich, Toruń 2015, s. 278. Obecnie w polskim postępowaniu cywilnym mamy sądy dwóch instancji, ale czterech rzędów – M. Michalska-Marciniak, Definicja pojęcia „instancja” (w:) Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego a Kodeks postępowania cywilnego, red. T. Ereciński, K. Weitz, Warszawa 2010, s. 493. . Pod pojęciem zaskarżenia T. Ereciński rozumie „przewidzianą przez prawo procesowe możliwość żądania przez uprawniony podmiot kontroli prawidłowości (legalności i zasadności) orzeczenia sądu lub innego organu procesowego” T. Ereciński, Zaskarżalność orzeczeń sądowych (w:) System Prawa Procesowego Cywilnego, t. 3, cz. 1, Środki zaskarżenia, red. J. Gudowski, Warszawa 2013, s. 31. . „Zaskarżeniem” jest zatem każdy środek prawny, przewidziany przez ustawę, aby strona „pokrzywdzona” w całości lub w części przez orzeczenie lub decyzję mogła powstrzymać „niesprawiedliwość”, „bezprawie” rozstrzygnięcia. Jego celem jest wyeliminowanie poprzez uchylenie bądź zmianę orzeczenia czy decyzji organu, która jest wadliwa i w efekcie wywołuje szkodliwe skutki dla strony skarżącej M. Michalska-Marciniak, Definicja pojęcia „instancja” (w:) Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego a Kodeks postępowania cywilnego, red. T. Ereciński, K. Weitz, Warszawa 2010, s. 498. .

Jednym ze środków prawnych służących zaskarżaniu orzeczeń jest zażalenie, definiowane jako „urzędowa skarga na kogoś lub na coś” lub „odwołanie od postanowienia sądu” Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/;2544773 (dostęp: 1.05.2023 r.); T. Zembrzuski, Charakter zażalenia (w:) System Prawa Procesowego Cywilnego, t. 3, cz. 1, Środki zaskarżenia, red. J. Gudowski, Warszawa 2013, s. 387. . Znane ono było już w systemach państw zaborczych, w których funkcjonowało pod nazwą: „skarga incydentalna” (w procedurze rosyjskiej), „Beschwerde” W regulacji germańskiej wyróżnia się oprócz zażalenia (Beschwerde) także zażalenie natychmiastowe, które przysługuje na postanowienia, jak również – w wyjątkowych wypadkach – na rozstrzygnięcia zawarte w wyrokach. Środek ten umożliwia przesądzenie kwestii dodatkowych i proceduralnych oraz służy odciążeniu i uproszczeniu postępowań odwoławczych – T. Zembrzuski, Charakter zażalenia..., s. 394. (w procedurze niemieckiej), „Rekurs” (w procedurze austriackiej) W. Siedlecki, Zażalenie w procesie cywilnym de lege lata i de lege ferenda (I), „Nowe Prawo” 1960/4, s. 473; T. Zembrzuski, Charakter zażalenia..., s. 387–388. . Po dyskusjach w ramach przedwojennej Komisji Kodyfikacyjnej nad wyborem między nazwą „rekurs” a „zażalenie” (Beschwerde), w Kodeksie postępowania cywilnego z 1930 r. przyjęto ostatecznie nazwę „zażalenie”, ujednolicając tym samym terminologię procedury cywilnej z terminologią obowiązującej już jednolitej procedury karnej B. Bladowski, Zażalenie w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2013, LEX, rozdz. 1.4. .

Liczne nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące zażalenia spowodowały, że ten środek zaskarżenia nie ma współcześnie jednolitego kształtu, lecz obejmuje środki prawne o niejednorodnym charakterze T. Zembrzuski, Zażalenie po nowelizacji, czyli o standardzie środka zaskarżenia, „Palestra” 2019/11–12, s. 245–246. , połączone wspólną nazwą i celem, którym jest zakwestionowanie i dążenie do obalenia zaskarżonego rozstrzygnięcia T. Zembrzuski, Charakter zażalenia..., s. 388–389. . W obecnym stanie prawnym występują różne rodzaje (modele) zażalenia, które zmieniały się na przestrzeni lat. W celu omówienia obecnych modeli zażalenia należy prześledzić, jak jego rodzaje ewoluowały, począwszy od Kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r., poprzez Kodeks postępowania cywilnego z 1964 r. i dalsze jego nowelizacje, z uwzględnieniem ostatniej nowelizacji z 9.03.2023 r. Ustawa z 9.03.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw( ) (Dz.U. z 2023 r. poz. 614). Dla omówienia funkcjonujących modeli zażalenia konieczne jest wskazanie miejsca zażalenia wśród środków zaskarżenia.

2. Rodzaje środków zaskarżenia

W doktrynie dokonuje się rozlicznych klasyfikacji środków zaskarżenia w oparciu o różne kryteria: charakteru orzeczenia sądowego – środki zaskarżenia zwyczajne (które przysługują od orzeczeń nieprawomocnych) i nadzwyczajne (które przysługują od orzeczeń prawomocnych) T. Wiśniewski dokonuje tej klasyfikacji w oparciu o suspensywność – T. Wiśniewski, Apelacja i kasacja. Nowe środki odwoławcze w postępowaniu cywilnym, Warszawa 1996, s. 8. , podmiotu dokonującego kontroli zaskarżonego orzeczenia (środki o charakterze dewolutywnym i niedewolutywnym), błędu, który może stanowić podstawę zaskarżenia (środki zaskarżenia pełne, których podstawę mogą stanowić wszelkie wady orzeczenia i postępowania, i środki zaskarżenia niepełne, za pomocą których można zaskarżyć orzeczenie sądowe tylko w przypadku pewnej grupy błędów), stosunku orzeczenia sądu odwoławczego do zaskarżonego orzeczenia (środki kasatoryjne i środki reformatoryjne/rewizyjne) S. Hanausek, Orzeczenie sądu rewizyjnego w procesie cywilnym, Warszawa 1966, s. 20–27. .

W ramach środków zaskarżenia występuje podział na: środki zaskarżenia zwyczajne (środki odwoławcze), środki zaskarżenia szczególne i środki zaskarżenia nadzwyczajne W. Broniewicz, A. Marciniak, I. Kunicki, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2020, s. 329–330; W. Broniewicz, Istota i rodzaje zażalenia w postępowaniu cywilnym, „Przegląd Sądowy” 2001/1, s. 18 – podaję za: A. Arkuszewska, Skarga na orzeczenie referendarza sądowego – kilka uwag de lege ferenda, „Dyskurs Prawniczy i Administracyjny” 2022/1, s. 8. ; środki odwoławcze zwyczajne i środki odwoławcze nadzwyczajne S. Hanausek, Orzeczenie..., s. 20; B. Bladowski, Środki odwoławcze w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2007, s. 24; M. Michalska-Marciniak ocenia ten podział jako niewłaściwy, gdyż pojęcie „środek odwoławczy” ma swoje ustawowe znaczenie i używane bywa w Kodeksie postępowania cywilnego jedynie na określenie środków prawnych służących kwestionowaniu nieprawomocnych orzeczeń. Dlatego łączenie pojęcia „środek odwoławczy” ze środkami prawnymi służącymi kwestionowaniu orzeczeń prawomocnych jest wewnętrznie sprzeczne – M. Michalska-Marciniak, Konstytucyjne podstawy środków zaskarżenia w prawie polskim (w:) Wokół problematyki środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnym, red. M. Michalska-Marciniak, Sopot 2015, s. 24–25. ; środki zaskarżenia zwyczajne i nadzwyczajne, oraz inne środki zaskarżenia J. Lapierre, J. Jodłowski, Z. Resich, T. Misiuk-Jodłowska, K. Weitz, Postępowanie cywilne, Warszawa 2016, s. 531–532 – podaję za: A. Arkuszewska, Skarga..., s. 8–9. , środki odwoławcze, pozostałe zwyczajne środki zaskarżenia i nadzwyczajne środki zaskarżenia M. Michalska-Marciniak, Konstytucyjne..., rozdz. I, pkt 3 – podaję za: A. Arkuszewska, Skarga..., s. 8–9. oraz środki odwoławcze sensu stricto i sensu largo. Środek zaskarżenia w szerszym znaczeniu definiowany jest jako „każdy środek prawny przewidziany w Kodeksie postępowania cywilnego, przy pomocy którego można uzyskać uchylenie lub zmianę wydanego w postępowaniu cywilnym orzeczenia sądu, a także innej jeszcze czynności organu sądowego” (np. zarządzenia przewodniczącego) W. Siedlecki (w:) System prawa procesowego cywilnego. Zaskarżanie orzeczeń sądowych, red. W. Siedlecki, Warszawa–Wrocław–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986, s. 25; T. Wiśniewski, Apelacja..., s. 8. . W tym znaczeniu do środków zaskarżenia sensu largo należą także nadzwyczajne środki zaskarżenia W. Siedlecki (w:) System..., s. 27. . Natomiast środkiem zaskarżenia sensu stricto (określanym zazwyczaj jako środek odwoławczy) jest środek prawny, który zmierza do uchylenia lub zmiany orzeczenia sądu T. Wiśniewski, Apelacja..., s. 8; T. Wiśniewski, System zaskarżania orzeczeń w postępowaniu cywilnym (w:) Skarga nadzwyczajna w świetle systemu środków zaskarżenia w postępowaniu cywilnym, red. T.  Wiśniewski, Warszawa 2019, s. 21; J. Kot, Środki prawne w sądowym postępowaniu egzekucyjnym, „Palestra” 1983/3–4, s. 70. . Zasadniczym skutkiem środków zaskarżenia sensu stricto jest dewolutywność, czyli przekazanie kontroli i rozstrzygnięcia sądowi wyższej instancji, który bada działalność sądu niższej instancji w specjalnym postępowaniu odwoławczym S. Hanausek, Orzeczenie..., s. 12. .

Obowiązujący Kodeks postępowania cywilnego dokonuje podziału na środki odwoławcze i inne środki zaskarżenia (art. 363 § 1 k.p.c.). Wspólną cechą środków odwoławczych i innych środków zaskarżenia jest suspensywność, tj. wstrzymanie uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia. Różnica między „środkami odwoławczymi” a „innymi środkami zaskarżenia” sprowadza się natomiast do zagadnienia przeniesienia sprawy do sądu wyższej instancji, czyli dewolutywności. O ile środki odwoławcze powodują przeniesienie rozpoznania sprawy do sądu wyższej instancji, o tyle inne (szczególne) środki zaskarżenia nie mają tej cechy. Ich wniesienie powoduje bowiem rozpoznanie sprawy przez sąd tej instancji, który wydał zaskarżone orzeczenie M. Michalska-Marciniak, Konstytucyjne..., s. 24; A. Góra-Błaszczykowska, Rozwój..., s. 279–280; A.  Arkuszewska, Skarga..., s. 8. . Inne środki zaskarżenia – z uwagi na skutki, jakie wywołuje ich wniesienie – dzieli się na środki o charakterze odwoławczym (które wywołują postępowanie kontrolne przeprowadzane przez sąd tej samej instancji, którego zadaniem jest zbadanie zaskarżonego orzeczenia, np. zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym) oraz o charakterze restytucyjnym (które mają na celu ponowne przeprowadzenie postępowania w sprawie zakończonej zaskarżonym orzeczeniem, np. sprzeciw od wyroku zaocznego, sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym) W. Siedlecki, (w:) System..., s. 31; M. Michalska-Marciniak, Zasada instancyjności w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2013, s. 289. .

Cechą specyficzną środków odwoławczych, odróżniającą je od innych środków zaskarżania, jest ich charakter dewolutywny i renowacyjny, a więc zmierzanie do zmiany lub uchylenia zapadłego orzeczenia sądowego przez wywołanie orzeczenia sądu wyższej instancji B. Bladowski, Środki odwoławcze..., s. 30; B. Bladowski, Zażalenie..., rozdz. 1.2. .

W obecnym stanie prawnym środki zaskarżenia dzielą się na: zwyczajne środki zaskarżenia, do których zalicza się środki odwoławcze, i inne (szczególne) środki zaskarżenia oraz nadzwyczajne środki zaskarżenia W. Broniewicz, A. Marciniak, I. Kunicki, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2020, s. 329–330. .

3. Miejsce zażalenia wśród środków zaskarżenia, począwszy od Kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. do nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 2023 r.

W Kodeksie postępowania cywilnego z 1930 r. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 29.11.1930 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1930 r. nr 83 poz. 651). , który hołdował zasadzie trójinstancyjności postępowania, zażalenie, które umiejscowione zostało w tym samym toku instancji co apelacja – obok apelacji i kasacji – należało do środków odwoławczych i przysługiwało od postanowień (głównie wpadkowych) B. Bladowski, Środki zaskarżenia, Warszawa 2008, LEX, rozdz. 1.5. . W Kodeksie postępowania cywilnego z 1930 r. – wzorem ustawodawstwa austriackiego – istniała zasada dopuszczalności zażalenia na każde postanowienie sądu pierwszej instancji, z wyjątkiem tych orzeczeń, co do których przewidziano wyraźne wyłączenie T. Zembrzuski, Dopuszczalność zażalenia (w:) System Prawa Procesowego Cywilnego, t. 3, cz. 1, Środki zaskarżenia, red. J. Gudowski, Warszawa 2013, s. 402. . Kodeks postępowania cywilnego z 1930 r. przestrzegał bezwzględnej dewolutywności, natomiast Kodeks postępowania niespornego z 1945 r. Dekret z 18.07.1945 r. – Kodeks postępowania niespornego (Dz.U. z 1945 r. nr 27 poz. 169). dopuszczał możliwość uchylenia przez sąd pierwszej instancji zaskarżonego postanowienia i ponownego rozpoznania sprawy, jeżeli apelacja lub zażalenie zarzucało nieważność postępowania B. Bladowski, Zażalenie..., rozdz. 1.4. .

System trójinstancyjny funkcjonował do reformy sądownictwa dokonanej przez ustawę z 20.07.1950 r. o zmianie przepisów postępowania w sprawach cywilnych Ustawa z 20.07.1950 r. o zmianie przepisów postępowania w sprawach cywilnych (Dz.U. nr 38 poz. 349 ze zm.). . Wówczas w miejsce krytykowanego systemu trójinstancyjnego wprowadzono, wzorem innych państw socjalistycznych, jednolity system dwuinstancyjny T. Zembrzuski, Dostępność skargi kasacyjnej w procesie cywilnym, Warszawa 2008, s. 23–24. , w którym pierwsza instancja była instancją merytoryczną, zaś na drugim szczeblu funkcjonował sąd rewizyjny będący instancją kontrolną, której zadaniem było sprawdzenie zasadności i legalności orzeczeń sądu pierwszej instancji J. Gudowski, Kasacja w postępowaniu cywilnym po zmianach dokonanych ustawami z 12 i 24.05.2000 r., „Przegląd Sądowy” 2001/2, s. 5. . W konsekwencji tych zmian przekształcono gruntownie system środków odwoławczych – w miejsce apelacji i kasacji wprowadzono rewizję, jako podstawowy środek odwoławczy służący zaskarżaniu orzeczeń merytorycznych B. Bladowski, Środki zaskarżenia..., rozdz. 1.5; W. Siedlecki, Glosa do uchwały SN z 3.04.1955 r., I Co 9/55, OSPiKA 1957/2 – podaję za: J. Stasiak, Skarga nadzwyczajna w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2020, s. 1. . Drugim środkiem odwoławczym było zażalenie (przysługujące od określonych postanowień oraz zarządzeń), które zostało oparte na kryterium enumeracyjnym Do jego wniesienia uprawnieni byli: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Minister Sprawiedliwości i Prokurator Generalny, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Minister Pracy i Polityki Socjalnej – B. Bladowski, Środki zaskarżenia..., rozdz. 1.5; W. Siedlecki, Glosa... – podaję za: J. Stasiak, Skarga..., s. 1. . Nowelizacja z 1950 r. wprowadziła bowiem zasadę, że zażalenie dopuszczalne jest jedynie w wypadkach, w których ustawa wyraźnie je przewiduje T. Zembrzuski, Dopuszczalność zażalenia..., s. 402. .

System dwuinstancyjny przyjęto także w uchwalonym w 1964 r. Kodeksie postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r. nr 43 poz. 296); J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska, Postępowanie cywilne, Warszawa 1997, s. 371; T. Zembrzuski, Dostępność..., s. 24. . W systemie środków zaskarżenia do zwykłych środków odwoławczych zaliczano nadal rewizję i zażalenie T. Ereciński, Apelacja w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2020, s. 49. .

W wyniku uchwalenia ustawy z 13.07.1990 r. o powołaniu sądów apelacyjnych powstał trzeci szczebel sądownictwa powszechnego Ustawa z 13.07.1990 r. o powołaniu sądów apelacyjnych oraz o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, Kodeks postępowania cywilnego, o Sądzie Najwyższym, o Naczelnym Sądzie Administracyjnym i o Krajowej Radzie Sądownictwa (Dz.U. nr 53 poz. 306 ze zm.). . Sądom apelacyjnym przekazano do rozpoznania dotychczasowe środki odwoławcze od orzeczeń sądów wojewódzkich (rewizję i zażalenie) B. Bladowski, Środki zaskarżenia..., rozdz. 1.5. .

W drodze nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 1996 r. Ustawa z 1.03.1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej – Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 1996 r. nr 43 poz. 189). dokonano kolejnej reformy systemu środków odwoławczych, przekształcając go w system trójinstancyjny, wzorowany na modelu Kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 29.11.1930 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1930 r. nr 83 poz. 651), następnie jeszcze przed wejściem w życie znowelizowany rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1932 r. – Prawo o sądowym postępowaniu egzekucyjnym (Dz.U. nr 93 poz. 803). W miejsce rewizji wprowadzono apelację, wyeliminowano rewizję nadzwyczajną i wprowadzono kasację jako drugi (poza apelacją) środek odwoławczy, znacznie bardziej od niej sformalizowany B. Bladowski, Środki zaskarżenia..., rozdz. 1.5. . Pewnym zmianom, głównie w zakresie dopuszczalności, uległo zażalenie, będące trzecim z kolei w nowym systemie środkiem odwoławczym, przysługującym także (wyjątkowo) od postanowień sądu drugiej instancji B. Bladowski, Środki zaskarżenia..., rozdz. 1.5. .

Zażalenie w postępowaniu cywilnym pomimo zróżnicowanego przedmiotu zaskarżenia przez długi czas miało jednorodną konstrukcję, w którą wpisane było założenie, że jego przedmiotem nie mogą być orzeczenia wydane przez sąd drugiej instancji. Samo zażalenie tym różniło się od rewizji i apelacji, że przysługiwało nie – co do zasady – od każdego orzeczenia wydanego w toku postępowania, lecz tylko od tych orzeczeń incydentalnych i załatwiających kwestie wpadkowe, dla których ustawodawca zastrzegł, że podlegają zaskarżeniu tym środkiem M. Romańska (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do zmian 2019. Tom I i II. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2020, LEX, komentarz do art. 394 k.p.c., nb 4. .

Od nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 1996 r. zażalenie wyjątkowo przysługuje do Sądu Najwyższego, początkowo tylko na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu kasacji, a od 1.07.2000 r. także na niektóre inne postanowienia tego sądu kończące postępowanie w sprawie T. Ereciński (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 3, Postępowanie rozpoznawcze, red.  T.  Ereciński, Warszawa 2016, LEX, komentarz do art. 394 k.p.c., nb 1. .

Kolejna nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego z 2004 r. Ustawa z 22.12.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2005 r. nr 13 poz. 98). przywróciła system dwuinstancyjny i poszerzyła zakres dopuszczalności zażalenia także od określonych postanowień sądu drugiej instancji do Sądu Najwyższego B. Bladowski, Środki zaskarżenia..., rozdz. 1.5. .

Następna nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego z 2011 r. Ustawa z 28.04.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 138 poz. 806). znacząco zmieniła model zażalenia, gdyż zaskarżalne tym środkiem stały się orzeczenia sądów drugiej instancji o charakterze kasacyjnym w odniesieniu do orzeczeń sądów pierwszej instancji orzekających o istocie sprawy. Kompetencja do rozpoznania tego zażalenia została przyznana Sądowi Najwyższemu M. Romańska (w:) Kodeks..., komentarz do art. 394 k.p.c., nb 3. . Nowelizacja ta wprowadziła także zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji, który wydał zaskarżone postanowienie (zażalenie poziome).

Natomiast nowelizacja z 2019 r. Ustawa z 4.07.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469). istotnie zmodyfikowała zażalenie poziome, które zostało przewidziane również w odniesieniu do niektórych postanowień sądu pierwszej instancji wydawanych w postępowaniu rozpoznawczym (art.  394^1a § 1 k.p.c.) M. Uliasz, Zażalenie poziome w sądowym postępowaniu egzekucyjnym – blaski i cienie, „Dyskurs Prawniczy i Administracyjny” 2022/1, s. 86. . Dokonane zmiany wypaczyły zasadę dewolutywności jako immanentnej cechy zaskarżalności, czyniąc zażalenie instytucją o niejednolitym kształcie Z. Woźniak, Zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji, „Dyskurs Prawniczy i Administracyjny” 2022/1, s. 98; W. Broniewicz wskazywał na niejednorodną postać zażalenia już w 2001 r., zauważając, że zażalenie może mieć trojaki charakter, będąc: środkiem odwoławczym, szczególnym środkiem zaskarżenia o dewolutywności ograniczonej do pierwszej instancji oraz środkiem wszczynającym cywilne postępowanie procesowe – W.  Broniewicz, Istota..., s. 18–25. .

Na skutek nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, stosownie do okoliczności, zażalenie może być – zdaniem T. Erecińskiego i T. Zembrzuskiego:

• środkiem odwoławczym (zażalenie klasyczne – z art. 394 § 1, art. 518 zd. 2 k.p.c., zażalenie do Sądu Najwyższego – z art. 394¹ § 1 i 2 k.p.c., zażalenie na odmowę dokonywania czynności notarialnej – z art. 83 Prawo o notariacie T. Zembrzuski klasyfikuje zażalenie na odmowę dokonywania czynności notarialnej (art. 83 pr.not.) jako środek wszczynający postępowanie rozpoznawcze przed sądem – T. Zembrzuski, Dopuszczalność zażalenia..., s. 455; tak też: postanowienie SN z 10.10.2003 r. (II CK 230/2003), LEX  nr 148692. Ustawa z dnia 14.02.1991 r. Prawo o notariacie (Dz.U. z 2022 r. poz. 1799 ze zm.), dalej: pr.not. ),
• środkiem prawnym na orzeczenie sądu drugiej instancji uchylającej wyrok sądu pierwszej instancji (art. 394¹ § 1¹ k.p.c.),
• innym środkiem zaskarżenia (art. 222 prawo upadłościowe i naprawcze Ustawa z dnia 28.02.2003r. prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2015 r. poz. 233), dalej: p.u.n. , zażalenie poziome z art. 394² k.p.c.),
• środkiem wszczynającym postępowanie procesowe (zażalenie na pewne postanowienia wydawane w toku postępowania przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów – art. 479²⁸ § 1 pkt 2–4 k.p.c., Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki – art. 479⁴⁶ k.p.c., Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej – art. 479⁵⁷ k.p.c., czy Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego – art. 479⁶⁸ k.p.c.) T. Ereciński, Zaskarżalność..., s. 67; T. Zembrzuski, Charakter zażalenia..., s. 389; te ostatnie rodzaje zażalenia klasyfikowane są także jako inne środki zaskarżenia – tak: H. Dolecki, Postępowanie. Zarys wykładu, Warszawa 2005, s. 321 – podaję za: T. Zembrzuski, Charakter zażalenia... .

Natomiast według klasyfikacji I. Kunickiego zażalenie może mieć postać:

• środka odwoławczego (art. 394 k.p.c., art. 33 Prawo upadłościowe Ustawa z dnia 28.02.2003 r. - Prawo upadłościowe (Dz.U. z 2022 r. poz. 1520 ze zm.), dalej: pr.up. , art. 200 Prawo restrukturyzacyjne Ustawa z dnia 15.05.2015 r. - Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U. z 2022 r. poz. 2309), dalej: pr.rest. ),
• szczególnego środka zaskarżenia (zażalenie poziome do innego składu sądu pierwszej i drugiej instancji – art. 394^1a i art. 394² k.p.c.),
• nadzwyczajnego środka zaskarżenia (zażalenie do Sądu Najwyższego – art. 394¹ k.p.c.) I. Kunicki (w:) W. Broniewicz, A. Marciniak, I. Kunicki, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2020, s. 329–330.

Zakwalifikowanie danego modelu zażalenia do odpowiedniego rodzaju środka zaskarżenia jest tym bardziej utrudnione, że regulacja art. 394¹, 394^1a ani 394² k.p.c. nie zawiera kompleksowego rozstrzygnięcia co do tego, który sąd jest właściwy do rozpoznania zażalenia wymienionego poza tymi przepisami, co dotyczy np. zażalenia, o jakim mowa w art. 510 § 1 zdanie drugie k.p.c., art. 586¹, 598^15–17 k.p.c., czy też w art. 635 § 6 k.p.c. M. Manowska (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany, t. 1, Art. 1–477(16), red. M. Manowska, Warszawa 2022, LEX, komentarz do art. 394 k.p.c., nb 1a.

W konsekwencji w doktrynie niejednolicie umiejscawia się zażalenie wśród środków zaskarżenia. Dlatego dla jego właściwego usytuowania potrzebna jest analiza poszczególnych modeli zażalenia.

4. Zażalenie na postanowienia sądu pierwszej instancji do sądu drugiej instancji

Klasyczny rodzaj zażalenia, o którym mowa w art. 394 k.p.c., jest środkiem odwoławczym, suspensywnym i pełnym, czyli niezmodyfikowanym przez ograniczenie nowych faktów i dowodów B. Bladowski, Zażalenie..., rozdz. 1.4. . Artykuł 394 k.p.c. dotyczy wyłącznie zażalenia w jego pierwotnie ustalonej konstrukcji, a zatem środka odwoławczego podlegającego rozpoznaniu przez sąd drugiej instancji, za pomocą którego legitymowany do jego wniesienia podmiot kwestionuje orzeczenie niemające charakteru merytorycznego wydane w postępowaniu cywilnym toczącym się przed sądem pierwszej instancji. Ustawodawca przewidywał możliwość zaskarżenia zażaleniem do sądu drugiej instancji wszystkich postanowień sądu pierwszej instancji i zarządzeń przewodniczącego składu w tym sądzie, których skutkiem jest zaniechanie czynności prowadzących do wydania orzeczenia o istocie sprawy (postanowień kończących postępowanie), a poza tym postanowień i zarządzeń wyliczonych w kolejnych punktach art. 394 § 1 k.p.c. M. Romańska (w:) Kodeks..., komentarz do art. 394 k.p.c., nb 31. Klasyczny rodzaj zażalenia jest środkiem odwoławczym od postanowień o charakterze procesowym; o względnej dewolutywności, ukierunkowanych na wieloaspektową kontrolę prawidłowości zaskarżonego orzeczenia z punktu widzenia zasadności i legalności B. Bladowski, Zażalenie..., rozdz. 1.4; T. Wiśniewski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 2, Artykuły 367–505(39), red. T. Wiśniewski, Warszawa 2021, LEX, komentarz do art. 394 k.p.c., nb 3. . Nie można jednak domniemywać zaskarżalności postanowienia zażaleniem A. Góra- Błaszczykowska, Środki zaskarżenia w postępowaniu cywilnym. Komentarz do art. 367–424(12) KPC, Warszawa 2020, Legalis, komentarz do art. 394 k.p.c., nb 1. , ponieważ kwestia ta powinna wynikać wyraźnie z przepisów ogólnych bądź z przepisów szczególnych Kodeksu postępowania cywilnego, bądź innych ustaw (np. art. 26¹ ust. 3, art. 33 pr.up., art. 30 ust. 5, art. 32 ust. 4 pr. rest., art. 83 pr.not.) O zażaleniu na postanowienia wymienione w przepisach szczególnych zob. M. Manowska (w:) Kodeks..., LEX 2022, komentarz do art.  394 k.p.c., nb 5. .

Względna dewolutywność zażalenia oznacza, że w zasadzie zażalenie rozpoznaje sąd drugiej instancji, chyba że zachodzą okoliczności z art. 395 § 2 k.p.c., zgodnie z którym jeżeli zażalenie zarzuca nieważność postępowania lub jest oczywiście uzasadnione, sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, może na posiedzeniu niejawnym, nie przesyłając akt sądowi drugiej instancji, uchylić zaskarżone postanowienie i w miarę potrzeby sprawę rozpoznać na nowo.

Względnością charakteryzuje się także suspensywność zażalenia, pomimo że nie wstrzymuje ono ex lege wykonania zaskarżonego postanowienia, to jednak sąd pierwszej instancji (ewentualnie sąd drugiej instancji) może na wniosek skarżącego lub z urzędu wstrzymać wykonanie tego postanowienia do czasu rozstrzygnięcia zażalenia (art. 396 k.p.c.). Zaskarżenie postanowienia w drodze zażalenia wstrzymuje natomiast jego uprawomocnienie się T. Wiśniewski (w:) Kodeks..., komentarz do art. 394 k.p.c., nb 4. . Wstrzymuje ono tym samym zakończenie całego postępowania w sprawie lub tylko poszczególnych jego stadiów – gdy dotyczy rozstrzygnięcia kwestii wpadkowej B. Bladowski, Zażalenie..., rozdz. 1.4. .

Wniesienie zażalenia wszczyna postępowanie o charakterze kontrolnym, którego celem jest ostateczne rozstrzygnięcie kwestii formalnych wynikłych w toku sprawy, czyli weryfikacja czynności decyzyjnych sądu niebędących orzeczeniami co do istoty sprawy T. Zembrzuski, Zażalenie po nowelizacji.., s. 245. .

Przed nowelizacją z 2019 r. wszystkie zażalenia na postanowienia sądu pierwszej instancji miały charakter dewolutywny – przysługiwały do sądu drugiej instancji M. Dziurda, Charakter zażalenia na postanowienie sądu I instancji po nowelizacji KPC, „Monitor Prawniczy” 2021/11, s. 604. . Nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego z 2019 i 2023 r. wyeliminowały możliwość rozpoznawania zażaleń na niektóre postanowienia sądu pierwszej instancji przez sąd drugiej instancji, które zostały przeniesione do rozpoznania przez inny skład sądu pierwszej instancji. Postanowienia pominięte przez nowelizację z 2019 r. w wyliczeniu zawartym w art. 394 k.p.c. straciły cechę postanowień zaskarżalnych dewolutywnym zażaleniem, ale wszystkie one zostały wymienione w art. 394^1a k.p.c. jako zaskarżalne zażaleniem poziomym. Nową kategorią postanowień, które ustawodawca uczynił zaskarżalnymi zażaleniem, są postanowienia wydawane na podstawie art. 186¹ k.p.c. Nowelizacja art. 394 § 1 k.p.c. dokonana w 2019 r. miała na celu ograniczenie kontroli instancyjnej postanowień wydawanych w postępowaniu cywilnym na korzyść rozbudowania w stosunku do nich uprawnień autokontrolnych i realizowanych przez zażalenie poziome Miało to służyć przyspieszeniu postępowania, gdyż przekazywanie akt sądowi wyższej instancji w celu rozpoznania dewolutywnego zażalenia trwa dłużej niż jego rozpoznanie przez ten sam sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, działający jednak w innym składzie – M.  Romańska (w:) Kodeks..., komentarz do art. 394 k.p.c., nb 33–34. .

De lege lata zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie, a ponadto na postanowienia sądu pierwszej instancji i zarządzenia przewodniczącego, których przedmiotem jest:

1. zwrot pisma wniesionego jako pozew, z którego nie wynika żądanie rozpoznania sprawy;
2. zwrot pozwu;
3. odmowa odrzucenia pozwu;
4. przekazanie sprawy sądowi równorzędnemu lub niższemu albo podjęcie postępowania w innym trybie;
5. zawieszenie postępowania i odmowa podjęcia zawieszonego postępowania;
6. sprostowanie lub wykładnia orzeczenia albo ich odmowa;
7. zwrot kosztów, określenie zasad ponoszenia przez strony kosztów procesu, zwrot opłaty lub obciążenie kosztami sądowymi – jeżeli strona nie składa środka zaskarżenia co do istoty sprawy (art. 394 § 1 k.p.c.).

5. Zażalenie poziome

Zażalenie poziome przysługuje zarówno na postanowienia sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu (art. 394^1a k.p.c.), jak i na postanowienia sądu drugiej instancji do innego składu tego sądu (art. 394² k.p.c.). Przedwojenny ustawodawca – na tle ówczesnego systemu trójinstancyjnego – przewidywał w art. 429 d.k.p.c. zażalenie na postanowienie odrzucające skargę kasacyjną, przy czym regulacja ta miała charakter szczególny, gdyż dwuinstancyjny system rewizyjny zakładał niedopuszczalność środków odwoławczych od orzeczeń sądów drugiej instancji. Sytuacja uległa zmianie w 1996 r., od tego czasu zażalenie przysługuje na wybrane orzeczenia sądu drugiej instancji (początkowo umożliwiono wniesienie zażalenia do Sądu Najwyższego wyłącznie na postanowienia sądu drugiej instancji o odrzuceniu kasacji, a od 2000 r. rozszerzono katalog orzeczeń zaskarżalnych zażaleniem do Sądu Najwyższego na niektóre inne postanowienia sądu kończące postępowanie w sprawie) T. Zembrzuski, Dopuszczalność zażalenia..., s. 436–437. .

W 2011 r. Ustawa z 16.09.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 233 poz. 1381) oraz ustawa z 28.04.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 138 poz. 806). w Kodeksie postępowania cywilnego dopuszczono w szerszym zakresie możliwości zaskarżania postanowień sądu drugiej instancji (art. 394² k.p.c.) T. Ereciński (w:) Kodeks..., komentarz do art. 394(2) k.p.c., nb 1. , a w 2019 r. – wprowadzono zażalenie poziome na postanowienia sądu pierwszej instancji (art. 394^1a k.p.c.). Nowelizacja przepisów o zażaleniu z 2019 r. ma zasadnicze znaczenie przede wszystkim w dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, poprzez zmianę treści art. 394, 394¹ i 394² k.p.c. oraz dodanie art. 394^1a i 394^1b k.p.c. rozbudowano instytucję zażalenia do składu równoległego sądu, który wydał zaskarżone postanowienie, a zatem stworzono szeroki katalog zagadnień, w których odstąpiono od zasady dewolutywności zażalenia. Po drugie, wprowadzono dodatkową szczególną przesłankę niedopuszczalności zażalenia (art. 394³ k.p.c.), określając zarazem nieprzewidywaną dotąd przez ustawę – stosowaną jednak niekiedy w praktyce na podstawie art. 3 k.p.c. – sankcję, jaką jest pozostawienie bez biegu (art. 394³ § 3 k.p.c.) A. Łazarska, K. Górski (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 1, Art. 1–458(16), red.  T.  Szanciło, Warszawa 2023, Legalis, komentarz do art. 394 k.p.c., nb 29. .

O ile przed nowelizacją z 2019 r. zasadą było, że zażalenie na takie postanowienie podlegało rozpoznaniu przez sąd instancyjnie nadrzędny nad sądem wydającym zaskarżone rozstrzygnięcie (wyjątek stanowiła regulacja art. 395 § 2 k.p.c., a jedynie w odniesieniu do orzeczeń sądu odwoławczego – instytucja zażalenia przysługującego w określonych ustawą wypadkach do innego składu tego samego sądu), o tyle obecnie zasadniczy zakres rozstrzygnięć sądu pierwszej instancji w toku postępowania, poddanych kontroli zażaleniowej, został objęty zażaleniem o charakterze niedewolutywnym, przysługującym do innego składu sądu pierwszej instancji (art. 394^1a k.p.c. art. 767⁴ i 741 § 2 k.p.c.). Inny skład sądu pierwszej instancji pełni w tym modelu funkcje sądu odwoławczego A. Łazarska, K. Górski (w:) Kodeks..., komentarz do art. 394 k.p.c., nb 30. .

Zażalenie poziome nie ma charakteru dewolutywnego M. Manowska (w:) Kodeks..., komentarz do art. 394 k.p.c., nb 1. – właściwego dla środków odwoławczych. Stąd zarówno w orzecznictwie, jak i w nauce prawa procesowego cywilnego charakter zażalenia poziomego i jego umiejscowienie wśród środków zaskarżenia są sporne. Pierwotnie w judykaturze wyrażono pogląd, że z jednej strony wyniki wykładni systemowej (wynikającej z umiejscowienia zażalenia poziomego w rozdziale dotyczącym „Zażalenia”) mogą przemawiać za tezą, że tzw. zażalenie poziome stanowi środek odwoławczy, zaś z drugiej strony – rozpoznanie zażalenia przez inny skład sądu drugiej instancji nie spełnia wymogu dewolutywności, która stanowi podstawową cechę wyróżniającą środki odwoławcze spośród innych środków zaskarżenia. W związku z tym zażalenie poziome należy uznać za inny środek zaskarżenia w rozumieniu art. 363 § 1 k.p.c., do którego mają odpowiednie zastosowanie przepisy o zażaleniu. Świadczy o tym treść art. 394² § 2 k.p.c., zgodnie z którym w postępowaniu toczącym się na skutek zażalenia, o którym mowa w § 1, przepisy art. 394 § 2 i 3, art. 395 § 1, art. 396 i art. 397 § 1, 1¹ i 2 zd. 1 k.p.c. stosuje się odpowiednio. Brak z kolei odesłania do regulacji kreującej względną dewolutywność zażalenia, tj. art. 395 § 2 k.p.c., co potwierdza tezę, że zażalenie poziome pozbawione jest cechy dewolutywności Postanowienie SN z 7.06.2019 r. (II CZ 37/19), Legalis nr 1948648. . W późniejszych orzeczeniach Sąd Najwyższy wyraził odmienne stanowisko. Sąd Najwyższy stwierdził, że pomimo różnic i niejednorodnego charakteru, także po nowelizacji nie można wyodrębniać zażalenia poziomego jako „nowego” (innego) środka zaskarżenia. Uzasadniając swoje stanowisko, Sąd Najwyższy zauważył, że dogmatyczny model zażalenia, opracowany podczas prac kodyfikacyjnych w dwudziestoleciu międzywojennym i przyjęty w art. 419 i n. Kodeksu postępowania cywilnego z 1930 r., został recypowany do art. 394 i n. k.p.c. w pierwotnym brzmieniu i utrzymany w art. 394 oraz art. 395–397 k.p.c. do dnia dzisiejszego. Model ten zakłada, że zażalenie jest suspensywnym i względnie dewolutywnym środkiem zaskarżenia. Z biegiem czasu model ten uległ wielokierunkowym modyfikacjom, które doprowadziły do tego, że zaskarżalne zażaleniem są obecnie nie tylko postanowienia sądu pierwszej instancji, lecz także drugiej instancji. Zażalenie do Sądu Najwyższego przewidziano natomiast w razie kasatoryjnego uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji, co spowodowało, że przedmiotem zaskarżenia zażaleniem stały się nie tylko postanowienia, lecz także – wyjątkowo – wyroki (art. 394¹ § 1¹k.p.c.). „Przepisów tych nie traktowano jednak w judykaturze i przeważającym piśmiennictwie jako kreujących jakościowo odmienne środki zaskarżenia, mimo odmiennego od dogmatycznego wzorca substratu zaskarżenia i częściowego pozbawienia dewolutywności, lecz kwalifikowano je jako odstępstwa od klasycznego modelu zażalenia, trafnie eksponując niejednorodny charakter tego ostatniego. Dotyczyło to również obu przypadków zażalenia do Sądu Najwyższego (art. 394¹ § 1 i 1¹ k.p.c.), mimo że przy jego rozpoznaniu mają w szerokim zakresie zastosowanie przepisy o skardze kasacyjnej, będącej nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia (art. 394¹ § 3 k.p.c.). Konstrukcję przyjętą uprzednio w art. 394² k.p.c. rozwija de lege lata art. 394^1a k.p.c., według którego wyszczególnione postanowienia sądu pierwszej instancji podlegają zaskarżeniu zażaleniem do innego składu tego sądu. Rozwiązanie to przyjęto również w odniesieniu do postanowień sądu pierwszej instancji zapadających w innych rodzajach postępowania cywilnego (art. 741 § 2 i art. 767⁴ §¹ k.p.c., a także art. 8 ust. 6 ustawy z 17.12.2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym Ustawa z 17.12.2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz.U. z 2020 r. poz. 446). ). Przepisy te ustanawiają kolejne, szerokie odstępstwo od klasycznego modelu zażalenia, skutkując jego głębszym niż dotąd zróżnicowaniem. Sposób ich zredagowania nie daje jednak podstaw do przyjęcia, że zmianie uległ podstawowy model zażalenia lub że chodzi w nich o nowy, odrębny środek zaskarżenia. Reżim procesowy zażalenia, z zastrzeżeniem właściwego sądu ad quem, określają w tych przypadkach odpowiednio art. 394 § 2 i 3 oraz art. 395-397 k.p.c. (por. art. 394^1a § 2 i art. 394² § 2 k.p.c.), a zatem te same przepisy, które kształtują klasyczne zażalenie, włącznie z art. 395 § 2 k.p.c. (...) Specyfika sądu właściwego do rozpoznania zażalenia, nawet jeżeli polega na tym, że sądem tym jest sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, orzekający w innym składzie, co skutkuje pozbawieniem zażalenia waloru dewolutywności, nie jest także wystarczająca do przyjęcia, że chodzi o rodzajowo odmienny środek zaskarżenia. Bezwzględną dewolutywnością nie cechuje się również klasyczny model zażalenia, z drugiej zaś strony szczególna właściwość sądu pierwszej instancji, który wydał zaskarżone orzeczenie, nie ma kategorycznego charakteru, ponieważ w razie niemożności utworzenia składu do rozpoznania zażalenia w sądzie pierwszej instancji właściwym do rozpoznania zażalenia staje się sąd drugiej instancji (art. 394^1a § 3 k.p.c.). (...) Za traktowaniem zażaleń podlegających rozpoznaniu na podstawie art. 394^1a § 1 i art. 394² k.p.c. jako wyjątków od regulacji modelowej, nie zaś jako odmiennego środka zaskarżenia, przemawia także argument a rubricam, związany z umiejscowieniem tych unormowań w jednej jednostce systematycznej kodeksu, zatytułowanej «Zażalenie» (art. 394–398 k.p.c.). Założenie, że przewidziane ustawą przypadki zażalenia, do którego rozpoznania jest właściwy inny skład sądu wydającego zaskarżone orzeczenie, należy kwalifikować jako odstępstwa od modelowej konstrukcji zażalenia wyrażonej w art. 394 w związku z art. 395–397 k.p.c., a nie odrębny rodzajowo środek zaskarżenia, należy uznać za operatywne także dlatego, że pozwala ono sformułować jasną wskazówkę interpretacyjną co do reżimu procesowego licznych przypadków zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji, w których ustawa nie wskazuje, jaki sąd jest właściwy do jego rozpoznania. Dotyczy to zwłaszcza, choć nie tylko, postępowania nieprocesowego (por. art. 518 k.p.c., a także np. art. 505²⁰ § 4, art. 505^27a § 4, art. 727, art. 1144² § 4, art. 1179 § 3, art. 1180 § 3 k.p.c.)” Uchwała SN z 27.11.2020 r. (III CZP 12/20), Legalis nr 2502773. .

Pomimo wskazanego stanowiska Sądu Najwyższego odpowiedź na pytanie, czy zażalenie poziome jest środkiem odwoławczym, czy innym środkiem zaskarżenia, pozostaje w doktrynie sporna. Zdaniem S. Cieślaka argument Sądu Najwyższego, „wskazujący na jednakowy reżim procesowy zażalenia poziomego, pionowego i wnoszonego do Sądu Najwyższego, jest mało przekonujący i wynika raczej z postawy Sądu Najwyższego charakteryzującej się obniżonym stopniem sformalizowania w zakresie oceny skutków procesowych dokonania wadliwej czynności procesowej, aniżeli rzeczywistej oceny obowiązującego w postępowaniu cywilnym modelu zażalenia. Wymaganie ustawowe, polegające na skierowaniu zażalenia do sądu instancyjnie wyższego, wpływa na zaliczenie tego środka do kategorii środków odwoławczych, a więc charakteryzujących się dewolutywnością. Już ta cecha środka zaskarżenia pozwala na jego odróżnienie od zażalenia poziomego o charakterze niedewolutywnym. Zażalenia poziome, pionowe i wnoszone do Sądu Najwyższego są więc odrębnymi bytami prawnymi (środkami zaskarżenia), czego nie może zmienić przyjęta metoda regulacji ustawowej, zakładająca odpowiednie stosowanie przepisów wzorcowych odnoszących się do zażalenia pionowego (art. 394 § 2 i 3 oraz art. 395–397 k.p.c.) w odniesieniu do pozostałych rodzajów zażalenia (poziomego oraz wnoszonego do Sądu Najwyższego). Chodzi w tym wypadku jedynie o ekonomię regulacji ustawowej” S. Cieślak, Wybór właściwego środka zaskarżenia w postępowaniu cywilnym w judykaturze Sądu Najwyższego (w:) Symbolae Andreae Marciniak dedicate, red. J. Jagieła, R. Kulski, Warszawa 2022, s. 221–222. .

W nauce prawa procesowego cywilnego zauważa się, że z jednej strony wykładnia systemowa przepisów dotyczących zażalenia poziomego wynikająca z jego ulokowania w rozdziale Kodeksu postępowania cywilnego dotyczącym „Zażalenia” przemawia za zaliczeniem go do środków odwoławczych, tak samo jak jego istota, rozpoznanie i skutki prawne, które nie różnią się zasadniczo od zażalenia na postanowienia sądu pierwszej instancji (art. 394 k.p.c.) T. Zembrzuski, Dopuszczalność zażalenia..., s. 442; J. May, Zażalenie na postanowienie sądu drugiej instancji do innego składu tego sądu (w:) Honeste procedere. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Kazimierzowi Lubińskiemu, red. A. Laskowska-Hulisz, J. May, M. Mrówczyński, Warszawa 2018, s. 355–357. . Z drugiej strony kryterium dewolutywności, które w nauce prawa procesowego cywilnego uznawane jest za element należący do istoty środków odwoławczych J. Krajewski, Zażalenie w postępowaniu cywilnym, „Palestra” 1973/11, s. 8; W. Siedlecki, Zażalenie..., s. 469; T. Wiśniewski, Problematyka instancyjności postępowania sądowego w sprawach cywilnych (w:) Ars et usus. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005, s. 320 i n. – podaję za: A. Kościółek, Model zażalenia w świetle nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 4.07.2019 r., „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2020/29, s. 143; W. Siedlecki, Pojęcie i rodzaje środków zaskarżenia (w:) System prawa procesowego cywilnego, Ossolineum 1986, t. 3, s. 25 i n.; P. Osowy, System zwyczajnych środków zaskarżenia w prawie procesowym cywilnym w Europie – zagadnienia wybrane, „Rejent” 2003/11, s. 61 – podaję za: J. May, Zażalenie..., s. 355; M.  Michalska-Marciniak, Zasada..., rozdz. IX.3.2.3. , prowadzi do odmiennego wniosku. W doktrynie podkreślono, że kwestia dewolutywności wiąże się z instancyjnością postępowania i rozstrzygnięciem, czy inny skład tego samego sądu może zostać uznany za wyższą instancję A. Kościółek, Model..., s. 144. . Wprawdzie niektórzy autorzy uznają, że instancji wyższej nie należy utożsamiać z sądem hierarchicznie wyższym, co sprawia, że zażalenie przenoszące sprawę do tego samego sądu, ale w innym składzie, należy uznać za rozpoznanie sprawy przez drugą instancję F. Zedler, Zagadnienia instancyjności postępowania cywilnego (w:) Prace z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Janusza Pietrzykowskiego, Warszawa 2000, s. 391 – podaję za: A.  Kościółek, Model..., s. 144. . To jednak instancyjność wymaga istnienia co najmniej dwóch niezależnych organów w układzie hierarchicznym (dewolutywność), co w odniesieniu do postępowań sądowych oznacza istnienie co najmniej dwóch sądów różnego rzędu M. Michalska-Marciniak, Zasada..., s. 90 – podaję za: A. Kościółek, Model..., s. 144. . Dlatego niektórzy autorzy odrzucają tezę, jakoby rolę wyższej instancji mógł odgrywać inny skład tego samego sądu, co w konsekwencji prowadzi do wniosku, że niedewolutywny charakter zażalenia poziomego pozbawia ten środek prawny zasadniczej cechy środka odwoławczego, czyniąc go innym środkiem zaskarżenia M. Michalska-Marciniak, Zasada..., rozdz. IX.3.2.3; M. Michalska-Marciniak (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 2, Art. 205(1)–424(12), red. A. Marciniak, Warszawa 2019, Legalis, komentarz do art. 394(2) k.p.c., nb 2; A. Kościółek, Model..., s. 144. . Zwłaszcza że o kwalifikacji danego środka zaskarżenia powinna decydować nie jego nazwa i miejsce regulacji, lecz jego cechy konstrukcyjne A. Kościółek, Model..., s. 144; zob. także M. Michalska-Marciniak (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do art. 367–729, red. A. Marciniak, K. Piasecki, Warszawa 2014, Legalis, t. 2, komentarz do art. 394(2) k.p.c., nb 3. .

Innego zdania jest P. Rylski, który nie widzi zasadniczej różnicy treściowej między zażaleniem dewolutywnym a zażaleniem poziomym, co widoczne jest na poziomie normatywnym (rozwiązania przyjęte w zażaleniu dewolutywnym stanowią rozwiązania modelowe dla zażalenia poziomego, na co wskazuje odesłanie do odpowiedniego stosowania art. 394 § 2 i 3 oraz art. 395–397 k.p.c. – art. 394^1a § 3 k.p.c.). Ponadto zażalenie poziome w niektórych przypadkach może być zastąpione przez zażalenie dewolutywne (np. gdy nie można utworzyć w sądzie pierwszej instancji odpowiedniego składu – art. 394¹ § 3 k.p.c. lub gdy zaskarżono postanowienie spełniające warunki zarówno z art. 394 § 1, jak i art. 394^1a § 1 k.p.c. – art. 394^1b k.p.c.). Zdaniem powołanego autora sama utrata przez zażalenie poziome cechy dewolutywności również nie może powodować, że jest to odmienny jakościowo środek zaskarżenia od zażalenia dewolutywnego. Jego zdaniem trudno zgodzić się z poglądem, że zażalenie poziome jest środkiem zaskarżenia nowego rodzaju, niedewolutywnym, tzw. innym środkiem zaskarżenia, gdyż zażalenie poziome nie zostało uregulowane w odrębny i samodzielny sposób, bowiem ustawodawca w całości w zasadzie odesłał do stosowania przepisów o zażaleniu dewolutywnym P. Rylski, Zażalenie dewolutywne a zażalenie poziome w postępowaniu cywilnym, „Przegląd Sądowy” 2021/3, s. 5–18; uchwała SN z 24.05.2017 r. (III CZP 2/17), LEX nr 2290558; uzasadnienie uchwały SN z 8.11.2019 r. (III CZP 22/19), LEX nr 2738650. . W konsekwencji przebieg postępowania toczącego się w następstwie zażalenia poziomego nie różni się względem postępowania zażaleniowego o charakterze instancyjnym T. Wiśniewski (w:) Kodeks..., komentarz do art. 394(2) k.p.c., nb 7. . Stanowisko to wydaje się bardziej uzasadnione, zwłaszcza w świetle ostatniej nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 2023 r.

Porównanie klasycznego rodzaju zażalenia z zażaleniem poziomym wiąże się dodatkowo z kwestią zbiegu obu zażaleń. Niekiedy w doktrynie i orzecznictwie wyrażany jest pogląd, zgodnie z którym jeśli ustawa nie określa, jaki rodzaj zażalenia w danym przypadku przysługuje – należy przyjąć, że chodzi o zażalenie poziome O. Marcewicz (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian, red. T. Zembrzuski, Warszawa 2020, s. 1459; T. Zembrzuski, Zażalenie..., s. 248; A. Wróbel, Zażalenie w świetle nowelizacji z 4.7.2019 r. w ujęciu prawnoporównawczym (w:) Nowelizacja kodeksu postępowania cywilnego z 4.07.2019 r. w praktyce, red. K. Flaga-Gieruszyńska, R. Flejszar, M. Malczyk, Warszawa 2020, s. 243; A. Kościółek, Model..., s. 142. . Stanowisko to wiąże się z przekonaniem, że w obecnym stanie prawnym zażalenie poziome stało się podstawowym rodzajem zażalenia w postępowaniu rozpoznawczym i objęło swym zakresem przynależne dotychczas zażaleniu klasycznemu orzeczenia i kwestie procesowe T. Zembrzuski, Zażalenie po nowelizacji..., s. 248. . Bardziej przekonujące wydaje się jednak stanowisko P. Rylskiego, który trafnie zauważa, że zażalenie poziome jest wyjątkiem od reguł wykształconych na gruncie art. 394 w zw. z art. 395–397 k.p.c., jeżeli zatem ustawa nie wskazuje, z jakim modelem zażalenia mamy do czynienia – należy mówić o zażaleniu dewolutywnym i dotyczy to m.in. przypadków zażalenia w postępowaniu nieprocesowym, ale także w postępowaniach odrębnych (art. 505²⁰ § 4, art. 505^27a § 4 k.p.c.), pomocniczych (art. 727 k.p.c.), międzynarodowym postępowaniu cywilnym (art. 1144² § 4 k.p.c.) i w postępowaniach związanych z arbitrażem (art. 1179 § 3 i art. 1180 § 3 k.p.c.). Poza tym jest ono zasadą w sytuacji niemożności rozpoznania sprawy przez inny skład tego samego sądu pierwszej instancji (art. 394^1a § 3 k.p.c.) oraz ma pierwszeństwo w razie zbiegu zażalenia (art. 394^1b k.p.c.) P. Rylski, Zażalenie..., s. 5–18; uchwała SN z 27.11.2020 r. (III CZP 12/20), LEX nr 3088895; uchwała SN z 25.02.2021 r. (III CZP 17/20), LEX nr 3123451. .

Zatem to zażalenie dewolutywne na postanowienia sądu pierwszej instancji jest nadal zasadą, a wyjątkiem – wynikające z wyraźnego przepisu – zażalenia poziome M. Dziurda, Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego z 4.7.2019 r. w orzecznictwie Sądu Najwyższego, „Monitor Prawniczy” 2021/17, s. 899; M. Dziurda, Charakter zażalenia..., s. 606. . Za tym stanowiskiem przemawia wykładnia systemowa, oparta na kolejności przepisów w treści aktu prawnego Uzasadnienie uchwały SN z 25.02.2021 r. (III CZP 17/20), LEX nr 3123451. (Kodeksu postępowania cywilnego). Ponadto „zasada dwuinstancyjności nie wymaga, aby w każdej kwestii wpadkowej, niemającej charakteru odrębnej »sprawy« w rozumieniu Konstytucji RP, przysługiwał dewolutywny środek zaskarżenia do sądu wyższego instancyjnie. Skoro jednak istnieje domniemanie dwuinstancyjności postępowania (i dewolutywności środka zaskarżenia), to konsekwentnie wszelkie wyjątki od tej zasady, a więc dotyczące zażaleń poziomych, powinny wynikać wprost z przepisów ustawy i być wykładane ściśle” J. Forystek, Zaskarżalność postanowienia sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania po nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 2019 r., „Palestra” 2023/1–2, s. 63. . Dewolutywność środków zaskarżenia wynikająca z zasady dwuinstancyjności jest bowiem regułą w postępowaniu cywilnym, zaś odstępstwa od tej reguły powinny być wyraźnie unormowane w przepisach szczególnych M. Manowska (w:) Kodeks..., komentarz do art. 394 k.p.c., nb 1a. . Zatem w razie wątpliwości, czy dane orzeczenie podlega zaskarżeniu zażaleniem dewolutywnym, czy zażaleniem poziomym, właściwym środkiem zaskarżenia będzie zażalenie dewolutywne. Podobnie w razie wątpliwości, który sąd jest właściwy do rozpoznania zażalenia, należy przyjąć, że jest to sąd drugiej instancji B. Pyzder, Zbieg zażalenia dewolutywnego i zażalenia poziomego w postępowaniu cywilnym, „Palestra” 2020/10, s. 30 i 40; tak też: P. Rylski, Zażalenie..., s. 5–18. . Ostatnia nowelizacja z marca 2023 r. przyjęła tę regułę w art. 394 § 4 k.p.c., zgodnie z którym jeżeli przepis szczególny przewiduje, że stronie przysługuje zażalenie na postanowienie sądu, ale nie określa, jaki sąd ma je rozpoznać, zażalenie rozpoznaje sąd drugiej instancji. Przepis ten ma na celu usunięcie wątpliwości co do sposobu rozpoznawania zażaleń przewidzianych w przepisach szczególnych, a niewymienionych w art. 394 k.p.c. czy art. 3941a k.p.c. Już przy wprowadzeniu do postępowania cywilnego instytucji tzw. zażalenia poziomego pierwotnym zamysłem ustawodawcy było utrzymanie zasady, że do rozpoznawania zażaleń powołany jest sąd drugiej instancji, a tzw. zażalenie poziome stanowi wyjątek od zasady w kwestiach wpadkowych o mniejszym ciężarze gatunkowym Uzasadnienie ustawy z 9.03.2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 614), druk 2650. .

6. Zażalenie do Sądu Najwyższego

Przewidziany w art. 394¹ k.p.c. katalog postanowień zaskarżalnych zażaleniem został na przestrzeni lat znacznie rozbudowany, pomimo to zażalenie do Sądu Najwyższego w dalszym ciągu należy traktować jako instytucję wyjątkową T. Zembrzuski, Dopuszczalność zażalenia..., s. 437. .

Do nowelizacji z 2019 r. kontrolą zażaleniową Sądu Najwyższego zostały objęte trzy główne grupy orzeczeń: postanowienia sądu drugiej instancji odrzucające skargę kasacyjną i skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 394¹ § 1 k.p.c.), postanowienia sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie, w której przysługuje skarga kasacyjna, niezaskarżalne skargą kasacyjną (art. 394¹ § 2 k.p.c.) i orzeczenia kasatoryjne sądu drugiej instancji kończące postępowanie apelacyjne (art. 394¹ § 1¹ k.p.c.). Wyjątkowo zażalenie do Sądu Najwyższego przysługiwało na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 394¹ § 1 k.p.c.) P. Grzegorczyk, W kwestii zażalenia do Sądu Najwyższego w postępowaniu cywilnym – wczoraj i dziś (w:) Symbolae Andreae Marciniak dedicate, red. J. Jagieła, R. Kulski, Warszawa 2022, s. 296–297. . Nowelizacja z 2019 r. uchyliła dotychczasowy przepis art. 394¹ § 2 k.p.c. przewidujący zaskarżalność do Sądu Najwyższego m.in. postanowień sądu drugiej instancji kończących postępowanie w sprawie (w sprawach kasacyjnych). W art. 394² § 1 i § 1¹ k.p.c. w nowym brzmieniu enumeratywnie wskazano przedmiot postanowień sądu drugiej instancji zaskarżalnych zażaleniem do innego składu tego samego sądu J. Forystek, Zaskarżalność..., s. 59. .

Nowelizacja z 2019 r. nie wpłynęła jednak zasadniczo na ukształtowany dotychczas charakter zażalenia do Sądu Najwyższego, oparty na ogólnym modelu zażalenia, o którym mowa w art. 394 k.p.c. P. Grzegorczyk, W kwestii..., s. 297; P. Grzegorczyk, Środki zaskarżenia w postępowaniu cywilnym w świetle ustawy nowelizującej z 16.09.2011 r. – ogólna charakterystyka zmian, „Przegląd Sądowy” 2012/4, s. 5–21. Nowelizacja z 2023 r. wyłączyła postanowienia o odrzuceniu skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia spod kontroli zażaleniowej Sądu Najwyższego i poddała je kontroli sądu drugiej instancji w innym składzie w ramach zażalenia poziomego (art. 394² § 1 k.p.c.).

De lege lata nie tylko zażalenie z art. 394¹ § 1 k.p.c. jest środkiem odwoławczym. Pomimo że zażalenie przewidziane w art. 394¹ § 1¹ k.p.c. ma szczególny charakter nie tylko ze względu na substrat zaskarżenia, lecz także zakres kognicji Sądu Najwyższego w postępowaniu zażaleniowym, to pozostaje środkiem odwoławczym, przysługującym od nieprawomocnych orzeczeń kasatoryjnych sądu drugiej instancji wydanych po rozpoznaniu apelacji, których podstawę stanowią okoliczności określone w art. 386 § 2 i 4 k.p.c. P. Grzegorczyk, W kwestii..., s. 303; tak też: A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Zieliński, Warszawa 2022, Legalis, komentarz do art. 394(1) k.p.c., nb 20. Zażalenie kasatoryjne jest zatem również środkiem odwoławczym, dewolutywnym, jego wniesienie wstrzymuje uprawomocnienie skarżonego orzeczenia. Podkreśla się jednak, że wprowadzenie zażalenia od orzeczenia merytorycznego (co do istoty sprawy) jest daleko idącym odstępstwem od klasycznego modelu zażalenia, które zburzyło jednolitość konstrukcji tego środka zaskarżenia i zaburza czytelność podziału środków odwoławczych na apelację i zażalenie T. Zembrzuski, Charakter zażalenia..., s. 394–395. . Ustawodawca, wprowadzając de facto „zażalenie na wyrok”, zrezygnował z fundamentalnej cechy zażalenia jako środka odwoławczego skierowanego przeciw orzeczeniom o charakterze niemerytorycznym T. Zembrzuski, Charakter zażalenia..., s. 394–395. . Strona wnosząca zażalenie z art. 394¹ § 1¹ k.p.c. kwestionuje rozstrzygnięcie zawarte w wyroku, co z perspektywy konstrukcyjnej wydaje się a priori kontrowersyjne, także z tego względu, że wprowadzenie zażalenia kasatoryjnego wytworzyło system trójinstancyjny dla wybranej grupy orzeczeń, przy jednoczesnym wprowadzeniu instancji poziomej (zażalenia poziomego) T. Zembrzuski, Dopuszczalność zażalenia..., s. 449–450. . Jakkolwiek postępowanie w tym przedmiocie należy określić jako zażaleniowe, to sam kształt i cechy środka prawnego znacząco odbiegają od cech typowego zażalenia T. Zembrzuski, Dopuszczalność zażalenia..., s. 448. . Zażalenie to ma charakter odwoławczy, co oznacza, że jego wniesienie wszczyna postępowanie o charakterze kontrolnym. Jednocześnie nie ma charakteru restytucyjnego, gdyż jego wniesienie nie służy przeprowadzeniu ponownego postępowania w sprawie, lecz polega na dalszym rozpoznaniu sprawy w zakresie określonym zażaleniem. Uwzględnienie zażalenia powoduje wprawdzie uchylenie zaskarżonego orzeczenia, ale nie należy tego utożsamiać z przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania w tym zakresie T. Zembrzuski, Charakter zażalenia..., s. 392–393. .

O specyfice zażalenia kasatoryjnego decyduje przeniesienie kompetencji do jego rozpoznania poza tok instancji w sprawie i powierzenie jej Sądowi Najwyższemu M. Romańska (w:) Kodeks..., LEX, komentarz do art. 394 k.p.c., nb 3. . Pomimo to Sąd Najwyższy uznał, że „zażalenie przewidziane w art. 394¹ § 1¹ k.p.c., przy swojej specyfice, jest zwykłym środkiem odwoławczym, za pomocą którego rozstrzygane są kwestie procesowe” Postanowienie SN z 22.11.2017 r. (IV CZ 74/17), LEX nr 2428794. . Sąd Najwyższy nie dopatrzył się więc zróżnicowania w przypadku zażalenia dewolutywnego w sądzie drugiej instancji i zażalenia do Sądu Najwyższego (art. 394¹ k.p.c.), chociaż prima facie środki te wykazują większe zróżnicowanie oraz specyfikę treściową i konstrukcyjną niż zażalenie dewolutywne i zażalenie poziome w sądzie pierwszej instancji. Zdaniem P. Rylskiego za tym stanowiskiem przemawia kilka argumentów. Po pierwsze, wobec zażalenia przysługującego do Sądu Najwyższego stosuje się niektóre przepisy o skardze kasacyjnej, a stosowanie przepisów o apelacji następuje za pośrednictwem przepisów o skardze kasacyjnej, a nie o zażaleniu (art. 394¹ § 3 w zw. z art. 398²¹ k.p.c.). Po drugie – zażaleniem tym są także objęte wyroki uchylające i przekazujące sprawę do ponownego rozpoznania. Po trzecie – odmienne są wymagania konstrukcyjne tych środków prawnych P. Rylski, Zażalenie..., s. 5–18. .

Zażalenie kasatoryjne jest środkiem odwoławczym dewolutywnym, natomiast klasyczne zażalenie jest środkiem semidewolutywnym, co oznacza, że może być rozpoznane przez sąd, który wydał zaskarżone orzeczenie (art. 395 § 2 k.p.c.). Ma ono charakter suspensywny T. Zembrzuski, Charakter zażalenia..., s. 399. . Pomimo wskazanych różnic środek zaskarżenia unormowany w art. 394¹ § 1¹ k.p.c., przy całej swojej specyfice, pozostaje zażaleniem, nie służy zatem ocenie prawidłowości czynności procesowych sądu podjętych w celu wydania rozstrzygnięcia co do istoty sprawy ani także zaprezentowanego przez ten sąd poglądu na temat wykładni prawa materialnego mającego zastosowanie w sprawie M. Malczyk, Zażalenie w postępowaniu cywilnym do Sądu Najwyższego jako gwarancja konstytucyjnego prawa do sądu – uwagi na tle art. 394(1) § 1 k.p.c. (czego oczekujemy od przyszłego Kodeksu postępowania cywilnego) (w:) Postępowanie rozpoznawcze w przyszłym Kodeksie postępowania cywilnego, red.  K.  Markiewicz, A. Torbus, Warszawa 2014, Legalis, cz. IV, rozdz. 5. .

Zażalenie do Sądu Najwyższego jest zatem klasycznym środkiem odwoławczym, cechującym się dewolutywnością i suspensywnością, który przysługuje w toku instancji Oznacza to, że Sąd Najwyższy, rozpoznając zażalenie, działa jako sąd trzeciej instancji, co dotyczy również zażalenia na orzeczenie kasatoryjne sądu drugiej instancji – tak: M. Michalska--Marciniak (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 2, Art. 205(1)–424(12), red. A. Marciniak, Warszawa 2019, Legalis, komentarz do art. 394(1) k.p.c., nb 3; M. Malczyk, Zażalenie..., cz.  IV, rozdz. 5 i powołana tam literatura. . W doktrynie zwraca się uwagę, że zażalenie do Sądu Najwyższego konstrukcyjnie nie różni się od zażalenia uregulowanego w art. 394 k.p.c., natomiast różnica sprowadza się do innego ukształtowania podmiotów uprawnionych do rozpoznania środka zaskarżenia, jak również innego ukształtowania katalogu orzeczeń zaskarżalnych zażaleniem T. Zembrzuski, Dopuszczalność zażalenia..., s. 436; zob. także P. Grzegorczyk, Środki..., s. 5–21; A.  Łazarska, K. Górski (w:) Kodeks..., komentarz do art. 394(1) k.p.c., nb 1. . Zażalenie do Sądu Najwyższego nie jest zatem szczególnym rodzajem środka zaskarżenia, całkowicie odmiennym od zażalenia kierowanego do sądu drugiej instancji. Celem bowiem odnośnej regulacji jest również kontrola o charakterze instancyjnym, z tym że określonych postanowień sądu drugiej instancji (a w pewnym zakresie także postanowień sądu pierwszej instancji) T. Wiśniewski (w:) Kodeks..., komentarz do art. 394(1) k.p.c., nb 3. . Również w orzecznictwie zauważono, że postępowanie toczące się przed Sądem Najwyższym na skutek zażalenia wniesionego na podstawie art. 394¹ k.p.c. stanowi kontynuację postępowania przed sądami powszechnymi, które nie zostało jeszcze prawomocnie zakończone Postanowienie SN z 23.05.2013 r. (I CZ 46/13), Legalis nr 722310. .

Za tezą tą przemawia także odesłanie do odpowiedniego stosowania do postępowania zażaleniowego przed Sądem Najwyższym przepisów dotyczących klasycznego zażalenia (art. 394¹ § 3 k.p.c.), co oznacza, że nie jest to środek odwoławczy odmienny od zażalenia wnoszonego do sądu drugiej instancji. Chociaż rozpoznaje je Sąd Najwyższy, to zażaleniem tym są zaskarżane – co do zasady – nieprawomocne postanowienia (ściśle określone) sądów pierwszej i drugiej instancji. Odesłanie w art. 394¹ § 3 k.p.c. do art. 394 § 2 i 3 k.p.c. świadczy o tym, że ustawodawca przyjął model zażalenia do Sądu Najwyższego pokrywający się z modelem zażalenia do sądu drugiej instancji T. Szanciło, Zażalenia (w:) System Postępowania Cywilnego, t. 5, Środki zaskarżenia, red. A. Góra--Błaszczykowska, Warszawa 2023, s. 246–247; T. Wiśniewski (w:) Kodeks..., komentarz do art. 394(1) k.p.c., nb 3. .

Z drugiej strony w nauce prawa procesowego cywilnego funkcjonuje pogląd, że zażalenie to ma charakter nadzwyczajnego środka zaskarżenia I. Kunicki (w:) Postępowanie..., s. 329–330. . Jednakże jeśli przyjąć, że zażalenie do Sądu Najwyższego jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, to kryterium, według którego wskazuje się nadzwyczajne środki zaskarżenia, tj. że przysługują one od orzeczeń prawomocnych, przestaje być transparentne i jednolite. To wskazuje, że zażalenie z art. 394¹ k.p.c. należy kwalifikować jako zwyczajny środek zaskarżenia M. Malczyk, Zażalenie..., cz. IV, rozdz. 5. .

7. Podsumowanie

Zażalenie jako środek zaskarżenia służy podważeniu wydanego przez organy procesowe rozstrzygnięcia i ma na celu uchylenie lub zmianę czynności decyzyjnych podjętych w toku postępowania T. Zembrzuski, Charakter zażalenia..., s. 387. . Co do zasady przysługuje ono od orzeczeń niemerytorycznych zapadłych w pierwszej instancji – postanowień i zarządzeń przewodniczącego wyczerpująco wyliczonych w Kodeksie postępowania cywilnego, jak również w innych aktach normatywnych T. Zembrzuski, Dopuszczalność zażalenia..., s. 404. . Zażalenie służy zaskarżaniu i weryfikacji prawidłowości podejmowanych czynności decyzyjnych dotyczących kwestii procesowych; ponadto służy rozstrzyganiu kwestii wpadkowych, incydentalnych, tj. obejmujących wszystkie wyłaniające się w toku postępowania zagadnienia inne niż merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy, a także umożliwia zweryfikowanie orzeczeń wydanych w toku postępowania lub formalnie kończących to postępowanie. Zażalenie ma na celu ostateczne rozstrzygnięcie kwestii formalnych, wynikłych w toku postępowania co do istoty sprawy, i zakłada wieloaspektową kontrolę prawidłowości zaskarżonego orzeczenia z punktu widzenia zasadności i legalności T. Zembrzuski, Charakter zażalenia..., s. 393–394. .

Ustawodawca nie definiuje pojęcia orzeczeń procesowych zaskarżalnych zażaleniem, ale należy przez nie rozumieć wydane w formie postanowień orzeczenia przesądzające o dopuszczalności postępowania w sprawie oraz rozstrzygające poszczególne kwestie o charakterze formalnym, technicznym czy porządkowym. Zażalenie przysługuje zarówno na postanowienia kończące postępowanie w sprawie, jak i na enumeratywnie wyliczone postanowienia i zarządzenia przewodniczącego dotyczące kwestii wpadkowych T. Zembrzuski, Charakter zażalenia..., s. 393–394. .

Liczne nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego obejmujące zażalenie spowodowały, że zażalenie nie ma współcześnie jednolitego kształtu. Pomimo że kolejne nowelizacje pogłębiały jego „rozczłonkowanie”, wprowadzając nowe rodzaje (modele) zażalenia, odbiegające w mniejszym lub większym stopniu od klasycznego – dewolutywnego – wzorca, to zażalenie należy postrzegać przede wszystkim jako zwykły środek zaskarżenia w toku instancji. Dewolutywność, charakteryzująca zażalenie jako środek odwoławczy, była uznawana dotychczas za element należący do istoty tego środka prawnego T. Zembrzuski, Zażalenie po nowelizacji..., s. 245–246. , od którego obecnie ustawodawca odchodzi, tworząc wyjątki odnoszące się do zażalenia poziomego.

Dlatego T. Zembrzuski słusznie stawia pytanie o celowość „multiplikowania” zażaleń, którego efektem jest tworzenie instytucji odbiegających od typowej formy zażalenia i wprowadzenie przez to chaosu pojęciowego, który komplikuje system środków zaskarżenia. Jego zdaniem remedium na ten stan prawny może być powrót do jednej klasycznej formuły zażalenia jako środka odwoławczego. Zmiana taka nie musi wiązać się z usunięciem nowych modeli zażalenia, lecz powinna dążyć do stworzenia jasnych podziałów środków zaskarżenia T. Zembrzuski, Charakter zażalenia..., s. 400. .