*„Biuletyn Orzecznictwo SA w Katowicach” 2015, nr 1, poz. 1

T eza glosowanego wyroku brzmi:

W razie rzeczywistego zbiegu przepisów ustawy, gdy czyn nieletniego odpowiadającego na podstawie art. 10 § 2 k.k. wykracza poza znamiona przepisu wymienianego w art. 10 § 2 k.k., sięgnięcie do pozostałych zbiegających się przepisów dla pełnej charakterystyki prawnokarnej poprzez kumulatywną kwalifikację prawną czynu jest niemożliwe.

Orzeczenie powyższe zapadło w wyniku rozpoznania apelacji od wyroku Sądu Okręgowego w G. z 3 czerwca 2014 r. o sygn. IV K 27/13.

W sprawie rozpoznawanej przez Sąd Okręgowy jednym z oskarżonych był nieletni poniżej 17. roku życia D. W., oskarżony o to, że w dniu 18 sierpnia 2012 r. w K., działając wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, posługując się nożem, którym zadawał A. N. uderzenia, usiłował doprowadzić wymienionego do stanu bezbronności i zabrać w celu przywłaszczenia na jego szkodę rzeczy ruchome o wartości majątkowej w postaci pieniędzy, lecz zamierzonego celu nie osiągnął z uwagi na postawę pokrzywdzonego, który nie wydał żądanych przedmiotów, przy czym na skutek swojego działania spowodował powstanie u pokrzywdzonego obrażeń w postaci trzech ran kłutych powłok brzucha – prawej okolicy bocznej oraz rany kłutej powłok klatki piersiowej na wysokości lewej łopatki niepenetrujących do jam ciała, które to obrażenia skutkowały naruszeniem czynności narządów ciała pokrzywdzonego na okres nieprzekraczający siedmiu dni, tj. o przestępstwo z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 280 § 2 k.k.Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 20 listopada 2014 r., II AKa 313/14, LEX nr 1665550. 

Wskazanym wyżej wyrokiem Sąd Okręgowy m.in. uznał D. W. za winnego czynu zarzuconego mu w akcie oskarżenia, przyjmując przy tym, że wyczerpał on znamiona przestępstwa z art. 13 § 1 k.k. w zw. z art. 280 § 2 k.k. i art. 157 § 2 k.k. przy zastosowaniu art. 11 § 2 k.k. i za to na zasadzie art. 14 § 1 k.k. w zw. z art. 280 § 2 k.k. przy zastosowaniu art. 11 § 3 k.k. skazano oskarżonego na karę 3 lat pozbawienia wolności.Ibidem.

Obrońca D. W. zaskarżył wyrok na korzyść oskarżonego, ale jedynie w części dotyczącej orzeczenia o karze, zarzucając jej m.in. rażącą niewspółmierność, nie kwestionując natomiast oceny prawnej czynu przypisanego oskarżonemu.

Rozpoznając apelację, sąd drugiej instancji stwierdził jednak, że o ile w realiach analizowanej sprawy zasadnie uznano, że nieletni sprawca D. W. powinien odpowiadać jak osoba dorosła przy zastosowaniu regulacji z art. 10 § 2 k.k., to jednak nie została przez ten sąd dostrzeżona i wyjaśniona kwestia dopuszczalności przypisania nieletniemu zbrodni zakwalifikowanej kumulatywnie z art. 157 § 2 k.k., co skutkowało uzupełnieniem przez tenże sąd kwalifikacji prawnej czynu zarzuconego oskarżonemu.Ibidem.

Sąd Apelacyjny wskazał, że stanowiska sądu okręgowego nie podziela, podkreślając przy tym, że: „Kodeks karny przyjmuje domniemanie, że dopiero osoba, która ukończy lat 17 może ponosić odpowiedzialność karną za swoje czyny, od której to zasady wyjątki wprowadza właśnie powołany przepis art. 10 § 2 k.k. Oczywiste jest, że przepis ten, ustanawiający wyjątek od zasady nieodpowiedzialności karnej nieletnich, nie powinien być interpretowany rozszerzająco, a zawarta w art. 11 § 2 k.k. zasada kumulatywnej kwalifikacji prawnej czynu nie może ignorować treści art. 10 § 1 i § 2 k.k., który wyklucza możliwość skazania osoby popełniającej przed ukończeniem 17 lat za czyn zabroniony, inny niż wymieniony w katalogu z art. 10 § 2 k.k.”.Ibidem.

Uwzględniając powyższe, sąd drugiej instancji poza zarzutami apelacyjnymi dokonał korekty wyroku, kwalifikując czyn przypisany D. W. z art. 13 § 2 k.k. w zw. z art. 280 § 2 k.k. w zw. z art. 10 § 2 k.k. Konsekwencją tego rozstrzygnięcia było także wyeliminowanie z opisu czynu znamion występku z art. 157 § 2 k.k.

Problem, jaki pojawił się na kanwie sprawy rozpoznawanej przez Sąd Apelacyjny w Katowicach, sprowadza się więc do kwestii, czy wobec nieletniego, który popełnił przestępstwo wymienione w art. 10 § 2 k.k., a przy tym ten sam czyn wyczerpał znamiona określone w innym przepisie ustawy karnej, należy zastosować kumulatywną kwalifikację obejmującą oba typy czynów zabronionych.

Zarzuty popełnienia przestępstwa formułowane wobec nieletniego sprawcy w przedmiotowej sprawie doskonale ilustrują, jak odmiennych ocen w tym zakresie dokonywano na różnych etapach tego samego postępowania.

Podkreślić należy, że problem zasadności stosowania wobec nieletniego kwalifikacji kumulatywnej obejmującej także typ czynu zabronionego niewymieniony w art. 10 § 2 k.k. jest nie tylko przedmiotem różnych ocen w praktyce, ale także w doktrynie prawa karnego prezentowane są w tej mierze odmienne stanowiska.Za taką możliwością opowiedzieli się A. Zoll, (w:) A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Tom I. Komentarz do art. 1–116 k.k., wyd. II, Zakamycze 2014, s. 171, LEX nr 23303; V. Konarska-Wrzosek, Wyjątkowa dopuszczalność orzekania kar kryminalnych wobec nieletnich sprawców czynów przestępnych, (w:) Prawny system postępowania z nieletnimi w Polsce, LEX 2013, nr 179311; odrzuciło taką możliwość orzecznictwo – wyrok SA w Lublinie z 5 maja 1995 r., II AKr 47/95, OSA 1995, nr 4, poz. 23; wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 19 czerwca 2001 r., II Aka 218/0, OSA 2001, nr 10, poz. 63, Prok. i Pr. – wkł. 2006, z. 1, poz. 15, KZS 2006, z. 1, poz. 44; wyrok SA w Katowicach z 21 kwietnia 2005 r., II AKa 114/05, Prok. i Pr. 2006, z. 1, poz. 15, a także część przedstawicieli doktryny: M. Budyn-Kulik, (w:) M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz, Lex 2014, nr 367171; A. Grześkowiak, (w:) Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Warszawa, C. H. Beck 2015, s. 106.

Bezspornie Kodeks karny, określając zdatność do ponoszenia odpowiedzialności karnej, wyznaczył granicę wieku na 17 lat – wynika to z treści art. 10 § 1 k.k. Równocześnie jako wyjątek od wskazanej reguły w § 2 wskazanego przepisu przewidziano możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności na zasadach określonych w Kodeksie karnym nieletniego, który ukończył lat 15 – przy czym ustawa ogranicza taką możliwość, wymieniając szereg przesłanek, które mają za tym przemawiać, tj. okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, a w szczególności bezskuteczność poprzednio stosowanych środków wychowawczych i poprawczych.

Z treści powołanego artykułu wynika więc, że odpowiedzialność nieletniego dopuszczona została na zasadzie wyjątku od reguły, a przy tym wyjątek ten został obwarowany szeregiem dodatkowych wymogów.

Ustawa, przyjmując, że dla ponoszenia odpowiedzialności karnej za przestępstwa konieczne jest osiągnięcie określonego poziomu rozwoju – dojrzałości, chroni osoby, które nie ukończyły lat 17, przed możliwością pociągnięcia do odpowiedzialności karnej, ale równocześnie określając wyjątki od tej zasady, uznaje, że reguła ta nie ma charakteru bezwzględnego, popełnienie bowiem określonych przestępstw w połączeniu ze wskazanymi przesłankami, przede wszystkim związanymi z osobą sprawcy, może przemawiać za potraktowaniem takiego nieletniego jak osoby dorosłej, z konsekwencjami w postaci skazania za przestępstwo. Norma wynikająca z art. 10 § 2 k.k. ma charakter zarówno gwarancyjny w stosunku do nieletnich, w zakresie, w jakim wyraźnie ogranicza możliwość pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności karnej na zasadach określonych w Kodeksie karnym, jak i ochronny dla społeczeństwa, przewidując taką możliwość w pewnych sytuacjach.

Analiza uzasadnienia orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Katowicach wskazuje, że oparto je w całości wyłącznie na wykładni art. 10 § 2 k.k. – powołane przez sąd argumenty sprowadzają się bowiem do stwierdzenia, że przepis ten daje podstawy do pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności karnej wyłącznie za przestępstwa enumeratywnie w nim wymienione.

Jest to koronny argument powoływany zarówno we wcześniejszych orzeczeniach,Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 19 czerwca 2001 r., II Aka 218/0, OSA 2001, nr 10, poz. 63, Prok. i Pr. – wkł. 2006, z. 1, poz. 15, KZS 2006, z. 1, poz. 44. jak i w doktrynie przez przeciwników stosowania wobec nieletniego kumulatywnej kwalifikacji, obejmującej także typ czynu zabronionego niewymieniony we wskazanym przepisie, którzy charakteru gwarancyjnego art. 10 § 2 k.k. upatrują w gwarancji, że nieletni może być pociągnięty do odpowiedzialności tylko za przestępstwa w nim wymienione.

Tymczasem brzmienie art. 10 § 2 k.k. nie uprawnia do tak wąskiej wykładni – mówi on bowiem: „nieletni, który dopuszcza się czynu zabronionego (…) może odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie (…)”– a więc określając warunki odpowiedzialności nieletniego, równocześnie nie zawiera sformułowania wykluczającego skazanie na podstawie innych przepisów zbiegających się z przepisem w nim wymienionym.

W związku z powyższym w pełni podzielić należy stanowisko, że gwarancyjny charakter art. 10 § 2 k.k. polega na tym, że nieletni, który nie popełniłby czynu zabronionego wymienionego w tym przepisie, nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej.A. Zoll, (w:) Kodeks karny, s. 171.

Zauważyć należy, że – zapewne jako konsekwencję przyjętego jednoznacznego stanowiska w zakresie interpretacji charakteru gwarancyjnego wskazanego wyżej przepisu – sąd w uzasadnieniu wydanego orzeczenia nie poświęcił właściwej uwagi art. 11 § 1 i § 2 k.k., gdy tymczasem kumulatywny zbieg przepisów ustawy określa równie doniosłą zasadę odpowiedzialności karnej.

Zgodnie z § 1 wskazanego art. 11 k.k. ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo.

Podstawą zbiegu przepisów jest tożsamość czynu, rozumianego jako fragment zachowania sprawcy podlegający prawnokarnemu wartościowaniu.P. Kardas, Zbieg przepisów ustawy w prawie karnym. Analiza teoretyczna, Warszawa: Wolters Kluwer 2011, LEX nr 134463– autor w rozdziale 2.1. Tożsamość czynu jako podstawowa przesłanka zbiegu przepisów wskazuje: „(...) zbieg przepisów ustawy jest wynikiem konkurencji do tego samego fragmentu zachowania się sprawcy ocen prawnokarnych wyrażonych w różnych jednostkach tekstu prawnego, które charakteryzują ten sam fragment zachowania się z punktu widzenia innych elementów konstytutywnych, a przez to właśnie konkurują do jego pełnej oceny”.

Niezależnie od trudności związanych z wyborem kryteriów ustalania jedności czynu,  zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie utrwalony jest pogląd, że wiele wartościowań tego samego czynu nie pociąga za sobą wielości przestępstwJ. Giezek, Komentarz do art. 11 Kodeksu karnego, (w:) J. Giezek (red.), N. Kłączyńska, G. Łabuda, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, WKP 2012, LEX nr 125505; wyrok SA w Katowicach z 3 czerwca 2005 r., II AKa 161/05, KZS 2005, z. 12, poz. 39. i „nie stanowi podstawy do przyjęcia wielości czynów zabronionych, jeżeli ten sam kompleks ruchów stanowi podstawę do przypisania wielości skutków (jednorodnych lub różnorodnych)”.A. Zoll, (w:) A. Zoll (red.) Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz do art. 1–116 k.k., Zakamycze 2004, LEX nr 23303.

W świetle powyższego razi użyte przez Sąd Apelacyjny sformułowanie:

„(…) zawarta w art. 11 § 2 k.k. zasada kumulatywnej kwalifikacji prawnej czynu nie może ignorować treści art. 10 § 1 i § 2 k.k., który wyklucza możliwość skazania osoby popełniającej przed ukończeniem 17 lat za czyn zabroniony, inny [podkreślenie M. K.] niż wymieniony w katalogu z art. 10 § 2 k.k.”.Glosowany wyrok SA w Katowicach z 20 listopada 2014 r.

W przypadku kumulatywnej kwalifikacji nie mamy przecież do czynienia z „innym czynem”, lecz z tym samym czynem, wyczerpującym znamiona typów czynów zabronionych spenalizowanych w co najmniej dwóch przepisach karnych, gdy dla oddania pełnej zawartości bezprawia nie można pominąć żadnego z nich. Czyn kwalifikowany kumulatywnie jest typem czynu zabronionego z sankcją określaną w art. 11 § 3 k.k. Jak słusznie stwierdza P. Kardas: „konstrukcja kumulatywnego zbiegu przepisów ustawy stwarza podstawy do zbudowania w trakcie procesu interpretacji znamion nowego, zespolonego typu czynu zabronionego, których treść określana jest przez znamiona zaczerpnięte ze wszystkich zbiegających się przepisów”.P. Kardas, Zbieg przepisów.

Konstrukcja kumulatywnego zbiegu przepisów ustawy nakłada na sąd obowiązek skazania za jedno przestępstwo na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów – ustawa nie pozostawia tej kwestii do dowolnego uznania organu orzekającego. Po uwzględnieniu reguł wyłączania wielości ocen w prawidłowo dokonanej kwalifikacji prawnej sąd ma obowiązek powołać wszystkie naruszone przez sprawcę i pozostające w zbiegu przepisy ustawy karnej.J. Giezek, Komentarz. Jeżeli więc nieletni dopuszcza się czynu, który wyczerpuje zarówno znamiona przestępstwa wymienionego w art. 10 § 2 k.k., jak i innego przestępstwa w nim niewymienionego, powinno to znaleźć odzwierciedlenie zarówno w opisie czynu, jak i w zastosowanej kwalifikacji prawnej – dopuszcza się on bowiem typu czynu zabronionego kumulatywnie kwalifikowanego, przy równoczesnym spełnieniu przesłanki dopuszczenia się czynu zabronionego wymienionego w art. 10 § 2 k.k.

Nie można wykluczyć takich sytuacji, gdy właściwy opis działania nieletniego wyczerpującego znamiona przestępstwa wymienionego w art. 10 § 2 k.k. będzie niemożliwy bez opisania tych elementów, które wyczerpują znamiona określone także w innym przepisie ustawy karnej, i dla oddania pełnej zawartości kryminalnej niezbędne będzie dokonanie stosownego opisu. Podzielić przy tym należy stanowisko, że wyeliminowanie z kumulatywnej kwalifikacji prawnej jednego z przepisów pociąga konieczność usunięcia z opisu czynu zachowań charakteryzujących przestępstwo określone tym przepisem.Wyrok SN z 4 marca 2015 r., III KK 371/14, OSNKW 2015, nr 7, poz. 63, Prok. i Pr. – wkł. 2015, z. 6, poz. 15, Biul. SN 2015, nr 7, poz. 15, LEX nr 16537,55.

W związku z powyższym podstawowe pytanie związane z opisem czynu przypisanego ostatecznie nieletniemu w przedmiotowej  sprawie sprowadza się do kwestii: czy sam opis działania sprawcy jako usiłowania nieudolnego rozboju z użyciem niebezpiecznego narzędzia, przy jednoczesnym pominięciu, że zadał on pokrzywdzonemu uderzenia nożem, powodując obrażenia naruszające czynności narządów ciała, zawiera cały kryminalny ładunek tego czynu? Trudno znaleźć argumenty na odpowiedź twierdzącą, w czynie sprawcy bowiem to właśnie zadawanie uderzeń nożem i spowodowanie obrażeń ciała określa sposób i intensywność działania sprawcy, wyznaczając także stopień społecznej szkodliwości czynu.

Jak słusznie wskazuje A. Zoll, przepis art. 10 § 2 k.k., określając wyjątki od zasady nieodpowiedzialności karnej nieletnich, nie uzasadnia „wypaczania kwalifikacji prawnej czynu i nie ma żadnych podstaw, aby uznać go za wprowadzający ograniczenie w stosowaniu art. 11 § 2 k.k.”.A. Zoll, (w:) Kodeks karny, s. 171.

Uzasadniając orzeczenie, Sąd Apelacyjny w Katowicach powołał się m.in. na wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 19 czerwca 2001 r. w sprawie II AKa 218/11, który w analogicznym jak zapadłe w przedmiotowej sprawie rozstrzygnięciu wskazał, że:

„W orzecznictwie Sądu Najwyższego i literaturze dominujący jest pogląd, że kumulatywnej kwalifikacji prawnej nie stosuje się do przepisów określających przestępstwa, których ściganie nie jest dopuszczalne ze względu na brak skargi uprawnionego oskarżyciela albo wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że postępowanie zostało wszczęte przez prokuratora na podstawie przepisów 378 § 1 lub 577 § 2 k.p.k. z 1969 roku”.Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 19 czerwca 2001 r., II Aka 218/0, OSA 2001, nr 10, poz. 63, Prok. i Pr. – wkł. 2006, z. 1, poz. 15, KZS 2006, z. 1, poz. 44.

Wprawdzie w orzeczeniu będącym przedmiotem glosy sąd nie przywoływał opisanego argumentu, jednakże powoływał się na wskazany wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu, w związku z czym nie sposób nie odnieść się do cytowanego wywodu.

Podkreślić przede wszystkim należy, że sytuacje, na które powołuje się sąd, dotyczą przestępstw, których ściganie oddano woli pokrzywdzonego – przyczyną, dla której nie stosuje się w takich przypadkach kumulatywnej kwalifikacji, jest rzeczywiście brak możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności karnej, ale wynikający z braku skargi uprawnionego podmiotu,Kwestia ta również jest sporna w doktrynie i orzecznictwie, zauważyć w tym miejscu należy, że w przypadku przestępstw prywatnoskargowych prokurator na podstawie art. 60 k.p.k. ma prawo do objęcia ściganiem z urzędu czynów ściganych z oskarżenia prywatnego, co w praktyce często skutkuje przyjmowaniem kumulatywnej kwalifikacji, w sytuacji gdy czyn wyczerpuje znamiona przestępstwa ściganego z oskarżenia publicznego i przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego. a nie z uwagi na okoliczności leżące po stronie sprawcy. Stosowanie analogii w opisanym zakresie przy rozważaniu odpowiedzialności karnej nieletniego, który jednym czynem wyczerpuje znamiona przestępstwa wymienionego w art. 10 § 2 k.k. i innego czynu zabronionego w przepisie tym niewymienionego, wydaje się więc niezasadne.

Na koniec, rozważając odpowiedzialność karną nieletniego na podstawie art. 10 § 2 k.k. i art. 11 § 2 i 3 k.k., nie można pominąć kwestii związanych z konsekwencjami zastosowania kumulatywnej kwalifikacji wobec takiego nieletniego, tj. skazanie na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów, wymierzenie kary na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą przy równoczesnej możliwości orzeczenia innych środków przewidzianych w ustawie na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów – przy równoczesnym zastosowaniu art. 10 § 3 k.k.

O ile trudny do wyobrażenia jest przypadek, aby surowsza kara przewidziana była za typ czynu zabronionego inny niż wymieniony w art. 10 § 2 k.k., a pozostający z nim w kumulatywnym zbiegu,Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w uzasadnieniu wyroku z 19 czerwca 2001 r. wskazał przykład zbiegu przepisów art. 197 § 1 k.k. i art. 156 § 1 k.k. – obu zagrożonych karą od roku do 10 lat pozbawienia wolności, gdy w konkretnym czynie to znamiona zgwałcenia będą dominujące i najpełniej charakteryzujące czyn i te okoliczności wyznaczą art. 197 § 1 k.k. jako podstawę wymiaru kary, II Aka 218/0, OSA 2001, nr 10, poz. 63, Prok. i Pr. – wkł. 2006, z. 1, poz. 15, KZS 2006, z. 1, poz. 44. o tyle już możliwość orzeczenia środków karnych także na podstawie przepisu niewymienionego w art. 10 § 2 k.k. jest w pełni realna. W określonych sytuacjach orzeczenie środków karnych może być obligatoryjne, przy czym wyraźnie należy podkreślić, że stosując wobec nieletniego kumulatywną kwalifikację prawną czynu, obejmującą także przepis niewymieniony w art. 10 § 2 k.k., należy zgodnie z brzmieniem art. 11 § 3 k.k. uznać za konieczne stosowanie wszystkich regulacji w zakresie wymiaru kary i środków karnych z tym związanych – tych ostatnich bez względu na ich obligatoryjny czy też fakultatywny charakter, oczywiście z równoczesnym uwzględnieniem przepisu art. 10 § 3 k.k. Przyjąć także należy, że zastosowanie wobec nieletniego kumulatywnej kwalifikacji obejmującej także przestępstwo niewymienione w art. 10 § 2 k.k. może w przyszłości powodować dalsze konsekwencje związane z podobieństwem właśnie do niego kolejnego przestępstwa w postaci przyjęcia recydywy czy też obligatoryjnego zarządzenia wykonania warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności itp.

Podsumowując, podkreślić należy, że aktualne brzmienie art. 10 § 2 k.k. w powiązaniu z zasadą określoną w art. 11 § 1 i 2 k.k. nie pozwala podzielić poglądu wyrażonego przez Sąd Apelacyjny w Katowicach w omawianym orzeczeniu, tj. tezy o braku możliwości przyjęcia kumulatywnej kwalifikacji prawnej obejmującej typ czynu zabronionego wskazany w art. 10 § 2 k.k. i inny typ czynu zabronionego.

W świetle zasad określonych we wskazanych wyżej przepisach problem odpowiedzialności karnej nieletniego za czyn kwalifikowany kumulatywnie z przepisu wymienionego w art. 10 § 2 k.k. i innego, w nim niewymienionego, wiąże się nie tyle z kwestią możliwości przyjęcia takiej kwalifikacji, ile z obrazą prawa materialnego, a to art. 11 § 2 k.k., w wypadku jej nieprzyjęcia.

Wydaje się, że szeroki rozdźwięk związany z problemem odpowiedzialności karnej nieletniego, ilustrowany także orzeczeniami wydawanymi na poszczególnych etapach w sprawie II AKa 313/14, powinien skłonić ustawodawcę do ponownego przeanalizowania brzmienia art. 10 § 2 k.k. i rozważenia potrzeby jego doprecyzowania, tym bardziej że liczne wątpliwości dotyczą także innych kwestii związanych ze stosowaniem tego przepisu.Wątpliwości dotyczą chociażby możliwości pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności karnej za podżeganie i pomocnictwo do przestępstw w nim wymienionych, a można je także rozwijać na wątpliwości związane z możliwością pociągnięcia do odpowiedzialności karnej nieletniego, który czynem ciągłym dopuścił się czynu zabronionego wymienionego w art. 10 § 2 k.k. i innego czynu zabronionego w nim niewymienionego.