W lipcu 2016 r. mija pięćdziesiąt lat od śmierci Jana Brzechwy, którego znają wszyscy jako pisarza i bajkopisarza, a niewielu wie, że był też adwokatem i znawcą prawa autorskiego. Jest to dobra okazja, aby przypomnieć jego życiorys. Artykuł poniższy stanowi jednocześnie zapowiedź trzeciego tomu „Słownika Biograficznego Adwokatów Polskich”, którego zeszyt pierwszy ukaże się w listopadzie br., a także dalszych badań nad prawniczą działalnością bohatera opracowania.

Redakcja

Jan Wiktor Lesman znany jest pod pseudonimem Jan Brzechwa (dalej: B.), którego po wojnie używał jako nazwiska, pozostałe pseudonimy literackie: Szerszeń, Szer-Szeń, Inspicjent Brzeszczot. Znawca prawa autorskiego, literat, autor literatury dziecięcej, scenarzysta filmowy.

Ur. 15.08.1898 (podawana jest także błędna inna data roczna: 1900; prawdziwy jest z pewnością rok urodzenia 1898, co B. potwierdził w podaniu o weryfikację członkostwa ZAiKS-u w 1945) w Żmerynce na Podolu jako syn Aleksandra Stanisława, absolwenta Instytutu Technologicznego w Sankt-Petersburgu, oraz Michaliny z Lewickich, nauczycielki języka francuskiego (zmarłej 24.04.1933). Protoplastą rodziny był Bernard Lesman (3.07.1815–28.08.1878), nauczyciel matematyki w Szkole Rabinów w Warszawie, wydawca podręczników naukowych i księgarz. Po jego śmierci firmę przejął jego syn Antoni, drugi z synów, Aleksander, ojciec B., pracował jako inżynier technik na kolei w Rosji. Trzecim synem był natomiast Izaak (Józef), w przyszłości ojciec Bolesława Leśmiana.

Dzieciństwo oraz wczesną młodość B. spędził w Rosji, przenosząc się często wraz z rodziną w związku ze zmieniającymi się miejscami zatrudnienia ojca, który pracował na kolei. W l. 1907–1913 uczył się w Kijowie. Następnie kształcił się w prestiżowym gimnazjum Zakładu Naukowo-Wychowawczego Ojców Jezuitów w Chyrowie. Egzamin dojrzałości zdał natomiast w Piotrogrodzie (Sankt-Petersburgu) w 1916. Debiutował w 1915 jako poeta w piotrogrodzkim piśmie „Sztandar”, redagowanym przez Remigiusza Kwiatkowskiego, oraz w tym samym czasie w „Kłosach Ukraińskich”, wydawanych w Kijowie. Pierwsze wiersze, w których B. odwoływał się do futuryzmu, surowo skrytykował jego kuzyn Bolesław Leśmian. Znacznie późniejsze utwory B. dla dzieci ocenił jednak jako wartościowe. Pseudonim „Brzechwa” wymyślił właśnie Leśmian (jest to opierzona część strzały, tzw. lotki) w 1937, kiedy to ukazać się miał pierwszy tomik utworów dla dzieci autorstwa Lesmana, pt. Tańcowała igła z nitką (wydany w 1938). Pseudonimem tym B. zaczął się stale posługiwać od 1946. W 1916 B. otrzymał nagrodę za umieszczony w kijowskim „Almanachu” wiersz, napisany w związku ze zgonem Sienkiewicza. W tym samym roku rozpoczął studia inżynierskie, które  szybko przerwał i wstąpił na medycynę na uniwersytecie w gubernialnym Kazaniu, gdzie studiował dwa lata (1916–1918) u prof. Witolda Eugeniusza Orłowskiego, ale tych studiów również nie ukończył. Skoncentrował się na pracy literackiej i dziennikarskiej w założonym własnym sumptem piśmie „Przyszłość”, a także na występach w teatrze.

Pod koniec 1918 wraz z całą rodziną powrócił z Rosji do Polski. Rozpoczął studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Studia szybko przerwał i jeszcze przed końcem 1918 wstąpił ochotniczo do 36. Pułku Piechoty Legii Akademickiej. Służył jako medyk w szpitalu polowym, prowadził gazetę frontową oraz przygotowywał zajęcia kulturalno-oświatowe dla wojska. Brał udział w kampanii lwowskiej 1918 oraz walczył w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 w wyprawie kijowskiej i obronie Warszawy. Za udział w niej został odznaczony Medalem Niepodległości.

Po demobilizacji w stopniu sierżanta sztabowego podjął w 1920 studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Po ich ukończeniu zajął się zrobieniem specjalizacji w prawie autorskim i po latach stał się jednym z wybitniejszych znawców tego prawa nie tylko w Polsce. Był jednym ze współorganizatorów stowarzyszenia Związek Autorów i Kompozytorów Scenicznych (ZAiKS). W 1924 B. rozpoczął jako aplikant adwokacki praktykę w kancelarii adwokackiej w Warszawie. Mieszkał w tym czasie przy ul. 6 Sierpnia 7. Jako specjalista w dziedzinie prawa autorskiego pracował od 1924 do 1939 w ZAiKS-ie. W 1929 został wpisany na listę adwokacką IA w Warszawie. Kancelarię prowadził przy ul. Marszałkowskiej 56. W 1935 reprezentował w sądzie Zenona Przesmyckiego („Miriama”) w głośnym procesie przeciwko Tadeuszowi Piniemu, kierownikowi spółki wydawniczej „Parnas Polski”, wydawcy dzieł Cypriana Kamila Norwida we Lwowie oraz redaktorowi serii „Biblioteki Poetów Polskich”, który poprzez edycję dzieł Norwida bez zgody właściciela praw autorskich naruszył prawa Przesmyckiego do spuścizny po Norwidzie (proces ten, wygrany przez Przesmyckiego, został szczegółowo opisany przez Juliusza Wiktora Gomulickiego w „Palestrze” 2002, nr 3–4). B. występował też m.in. w procesie wytoczonym przez Związek Nauczycielstwa Polskiego redakcji „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” o oszczerstwo, a także w procesie przeciwko wydawcom tygodnika „Płomyk” (m.in. Wandzie Wasilewskiej) o kryptopropagandę komunistyczną. Brał udział w precedensowym procesie dotyczącym praw autorskich w kinematografii. W czerwcu 1931 SN wydał wyrok, w którym stwierdził, że „autor muzyki, zezwalając na nagranie swojego utworu w filmie dźwiękowym, ma prawo osobno pobrać honorarium za samo nagranie, a osobno za wyświetlanie filmu, oraz uzależnić wysokość honorarium od rozmiarów rozpowszechniania jego utworów”. Publikacja relacji z procesu, także w prasie zagranicznej, sprawiła, że B. stał się cenionym ekspertem prawa autorskiego, został też korespondentem zagranicznych czasopism prawniczych oraz wybrano go do Międzynarodowej Komisji Prawa Autorskiego.

B. opublikował wiele opracowań, często nowatorskich, z zakresu prawa autorskiego, m.in. w „Wiadomościach Literackich”, GSW i „Palestrze”. Najważniejsze z nich to: Droit de suite w prawie autorskim (1933, ss. 15), Nowelizacja prawa autorskiego („Palestra”, 1935), Prawo autorskie w ZSRR („Palestra”, 1936), Twórczość i jej ochrona (1936). Godny odnotowania jest przygotowany do druku w 1939 Kodeks prawa autorskiego, podsumowujący twórczość z zakresu prawa autorskiego B. w okresie międzywojennym.

Po wojnie przez ponad 30 lat zasiadał w Komisji Prawniczej Międzynarodowej Konfederacji Związków Autorów i Kompozytorów. Był doradcą prezesa Związku Literatów Polskich podczas wyjazdów zagranicznych, m.in. na kongresie COMES-u (Communità Europea degli Scrittori) we Florencji.

W 1918 B. zaczął pisać teksty satyryczne, skecze, kuplety oraz teksty piosenek dla warszawskich teatrzyków i kabaretów. Używał wówczas pseudonimu „Szer-Szeń”, zaczerpniętego z tytułu znanej powieści brytyjskiej pisarki Ethel Lilian Voynich. Współpracę literacką nawiązał początkowo z teatrem „Argus”, następnie współpracował ze „Sfinksem”, a także „Mirażem” (od 1918 do 1922). W tym okresie Julian Tuwim zaproponował mu  pisanie tekstów dla kabaretu „Gaudeamus”, który jednak szybko zakończył działalność. W 1922 B. związał się z kabaretem „Stańczyk”, następnie pisywał dla rewiowego „Perskiego Oka”, później dla „Karuzeli” i „Czerwonego Asa”. W tym okresie stał się już znanym autorem, zwłaszcza piosenek. W l. 1930–1931 sprawował funkcję kierownika artystycznego i literackiego teatru „Wesoły Wieczór”, począwszy zaś od 1933 kierował „Nowym Momusem”. Jego utwory wykorzystywały także: „Qui pro Quo” oraz „Morskie Oko”. Swe wspomnienia na ten temat opublikował w 1959 w antologii pod redakcją Kazimierza Rudzkiego pt. Dymek z papierosa. Wspomnienia o scenach, scenkach i nadscenkach. Jego przeboje kabaretowe to m.in. piosenki Mój czarny kot, popularna Barbara, napisana we współautorstwie z Emanuelem Schlechterem (do filmu Parada rezerwistów), tango Nietoperze, walc Panna Pelagia. Piosenki z jego tekstami wykonywali do 1939 m.in. tacy artyści, jak Tadeusz Faliszewski, Adolf Dymsza, Adam Wysocki, Janusz Popławski, Mieczysław Fogg, Adam Aston, Irena Carnero, Chór Juranda, Wiera Gran, Tola Mankiewiczówna, Włodzimierz Macherski. Były też nagrywane na płytach gramofonowych w wielu wytwórniach fonograficznych, jak np. „Odeon”, „Columbia”, „Syrena Record”, „Lonora” czy „Cristal Electro”. Na płyty nagrano piosenki B. z rewii Warszawa – Paryż z teatru „Karuzela” (1927), z rewii Tańcowały dwa Michały z teatru „Wesoły Wieczór” (1931), z rewii Grunt to flota i Pieniądze dla wszystkich z teatru „Morskie Oko” (1931) oraz z rewii Bez paszportów i wiz z teatru „Wesołe Oko” (1931). Piosenkę Wielki marsz, napisaną do muzyki Szymona Kataszka i Władysława Eigera do rewii Tańcowały dwa Michały, B. zadedykował Bolesławowi Wieniawie-Długoszowskiemu. Pisał też teksty piosenek reklamowych dla różnych firm, nagrywane na płyty. W jego utworach pojawia się tematyka żydowska, np. w sztuce Moryc, którą napisał wspólnie z Julianem Tuwimem i Marianem Hemarem w 1927.

Pierwszy tom poetycki B. pt. Oblicza zmyślone ukazał się w 1926. Następnym były Talizmany z 1929, z kolei w 1935 ukazał się Piołun i obłok (wydany wkrótce po śmierci Józefa Piłsudskiego); cykl 10 wierszy poświęconych Marszałkowi pt. Imię wielkości ukazał się w 1938. Największą sławę zyskał B. dzięki wierszom dla dzieci. Były to m.in. Żuraw i czapla, Pomidor, Na straganie, W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie, Samochwała, Leń, Skarżypyta, Ptasie radio, Pali się, opublikowane pod koniec lat trzydziestych. Wspomniany pierwszy ich większy zbiór, pt. Tańcowała igła z nitką, został wydany w 1938. Następny, Kaczka dziwaczka, opublikowano w 1939. Kolejne zbiory oraz wierszowane powieści wydawano po wojnie: w 1946 ukazały się: Akademia Pana Kleksa, Ptasie plotki i Pan Drops i jego trupa, w 1947 Baśń o stalowym jeżu, w 1948 Na wyspach Bergamutach oraz Opowiedział dzięcioł sowie i Przygody rycerza Szaławiły, trzy lata później Uczymy się chodzić, w 1953 – Teatr Pietruszki oraz Wagary, w 1954 Szelmostwa lisa Witalisa, w 1957 Magik, w 1958 Wyssane z nogi oraz Sto bajek, w 1961 Podróże Pana Kleksa, w 1964 Śmiechu warte, w 1965 Od baśni do baśni, Tryumf Pana Kleksa oraz ostatnia książka – Pan Kleks w kosmosie.

B. wraz z Tuwimem zainicjował nowy styl w twórczości dla dzieci. Były to satyryczno‑żartobliwe bajki zwierzęce z elementami groteski i satyry. Po wojnie, w związku z szybkim rozwojem technicznym i cywilizacyjnym, B. wymyślił baśń fantastyczno-naukową, pisząc cykliczną powieść fantastyczną, opisującą niesamowite przygody tytułowego Pana Soczewki. Innymi baśniami o takim charakterze była bez wątpienia seria powieści o panu Kleksie; stworzył także specjalny gatunek sceniczny szopek dla młodzieży o charakterze pedagogicznym. B. pisał też bądź współtworzył scenariusze filmowe, zarówno przed wojną, jak i po wojnie, np. do Parady rezerwistów w 1934 (wspólnie z E. Schlechterem), Opowiedział dzięcioł sowie w 1951, Wawrzyńcowego sadu w 1952, Koziołeczka i Historii o czyżykach w 1953, Janosika i Zbuntowanych rysunków w 1954, Przygód rycerza Szaławiły w 1956, i najbardziej znanego filmu w reżyserii Jana Batorego O dwóch takich, co ukradli księżyc w 1962, w którym tytułowe role zagrali Lech i Jarosław Kaczyńscy.

Okupację B. przetrwał, ukrywając się przed Niemcami. Schronił się początkowo w Mianocicach koło Krakowa w majątku Heleny Oskierko-Haller, gdzie zetknął się z Oskarem Schindlerem, później przebywał w Opaczy pod Warszawą. Następnie  pracował jako ogrodnik w gospodarstwie rolnym, podległym Towarzystwu Zachęty do Hodowli Koni na terenie toru wyścigów konnych na Służewcu. Znalazł się na publikowanej w tzw. gadzinowej prasie niemieckiej liście ludzi kultury pochodzenia żydowskiego, co oznaczało dla niego wyrok śmierci („Nowy Kurier Warszawski”, grudzień 1939). Uniknął zamknięcia w getcie warszawskim, padł jednak ofiarą szmalcowników i trafił na Gestapo, skąd zdołał się wydostać. W latach okupacji powstało wiele ważnych dla twórczości B. dzieł z zakresu literatury dla dzieci. Można wymienić np. Akademię pana Kleksa, Pana Dropsa i jego trupę, Pchłę Szachrajkę. Ponadto przetłumaczył poezję rosyjskich pisarzy, jak Aleksander Puszkin (poematy baśniowe), Sergiusz Jesienin i Włodzimierz Majakowski. (Po wojnie tłumaczył także literaturę rosyjską, m.in. opowiadania Antoniego Czechowa, Odwilż Ilii Erenburga, 12 krzeseł Ilfa i Pietrowa). Brał udział w konspiracyjnej działalności artystycznej. Podczas Powstania Warszawskiego publikował wiersze w „Barykadzie Powiśla”, w tym także wiersz z 1939 Piosenka żołnierska, wzywający do walki. Jego wiersze dla dorosłych z tego czasu znalazły się potem w tomie Liryka mego życia (Piosenka żołnierska, Na barykady, Warszawo, Rzeka wolności i in.). Brał udział w budowie barykad, należał do służby przeciwpożarowej, pełnił warty nocne. Występował ponadto z teatrem lalkowym „Kukiełki pod barykadą” w Śródmieściu i na Powiślu i pisał dlań aktualne teksty. Po upadku Powstania trafił do obozu w Pruszkowie, następnie znalazł się w Zalesiu pod Piasecznem, gdzie ukrywał się dalej i doczekał opuszczenia tej miejscowości przez Niemców w styczniu 1945. Wyjechał następnie do Łodzi, gdzie wiosną 1945 założono Spółdzielnię Wydawniczą „Czytelnik”. W Łodzi B. podjął praktykę adwokacką, zostając radcą prawnym „Czytelnika” (1945–1949). W 1948 powrócił do Warszawy. Po przerwie wojennej został radcą ZAiKS-u. Praktyki adwokackiej zaniechał pod koniec 1949, po objęciu stanowiska kierownika literackiego Zespołu Filmowego „Warszawa”.

W okresie stalinowskim publikował utwory propagandowe. W związku z tzw. kongresem zjednoczeniowym PPS i PPR napisał dla tygodnika „Odrodzenie” wiersz Czerwony marsz, pochwalający dokonane zmiany, jednocześnie wstąpił do PZPR. W 1949 na zjeździe Związku Literatów w Szczecinie poparł memorandum o wprowadzeniu realizmu socjalistycznego do literatury. Propagandowe poczynania komunistów wspierał takimi zbiorami wierszy, jak: Strofy o planie sześcioletnim. Pisał też wiersze o wymowie agitacyjnej, np. w tym samym 1949 opublikował tom Pokój zwycięży z propagandowymi, prosowieckimi wierszami, jak np. Pokój zwycięży, Wolności, prowadź!, Warta pokoju, Pieśń bojowników o pokój. Pisał wiersze szkalujące świat zachodni i USA – Kto się śmieje ostatni, Kongres, Ballada o dwudziestu dwóch mordercach czy Głos Ameryki z 1950. Poparł dewaluację złotego w 1950, co w rzeczywistości było rabunkiem prywatnych oszczędności bankowych (wiersz Wymiana), potępił wojnę w Korei (Koreańska piosenka) etc. W 1952 wydano książkę B. Gawęda o dawnych latach, będącą paszkwilem na historię II Rzeczypospolitej. Na Nowy Rok 1953 napisał szopkę Upominki noworoczne 1953, stanowiącą napastliwy w tonie propagandowy teatr kukiełkowy, przygotowany do wystawiania w świetlicach robotniczych.

W l. 1953–1955 B. był prezesem Rady Naczelnej ZAiKS-u, a od 1957 przewodniczącym zarządu. Na przełomie 1957 i 1958 jako prezes ZAiKS-u znalazł się w ZSRS, wizytując RAO – odpowiednik polskiego stowarzyszenia autorów. Od 1958 do 1966 był członkiem Zarządu Polskiego PEN Clubu. W latach sześćdziesiątych był radnym w dzielnicy Mokotów, ponadto należał do Komisji Kultury Rady Narodowej miasta stołecznego Warszawy; za pracę tę otrzymał Złotą Odznakę Honorową „Za zasługi dla Warszawy”. Wyróżniono go ponadto nagrodą literacką miasta Warszawy. W 1954 otrzymał nagrodę miasta Stalinogród (Katowice), w 1956 nagrodę Prezesa Rady Ministrów, w 1964 przyznano mu Order Sztandaru Pracy I Klasy, a w 1965 Nagrodę Literacką Ministra Kultury i Sztuki. B. pracował przez wiele lat w Teatrze „Syrena” jako autor, a od 1955 pełnił funkcję przewodniczącego kolegium repertuarowego tego teatru. Ponad 30 lat zasiadał w Komisji Prawniczej Międzynarodowej Konfederacji Związków Autorów i Kompozytorów, należał też do Związku Literatów Polskich. Był członkiem Rady Programowej Polskiego Radia i Telewizji oraz Rady Programowej Agencji Autorskiej.

Publikował utwory dla dzieci i młodzieży w „Świerszczyku”, „Płomyczku” i „Płomyku”. W l. 1965–1966 w „Expresie Wieczornym” co tydzień ukazywał się jego felieton z cyklu Z piątku na sobotę. Pozostawił również wspomnieniową 500-stronicową powieść, napisaną pod koniec życia, pt. Gdy owoc dojrzewa, zawierającą jego wspomnienia z dzieciństwa, spędzonego głównie w małych miejscowościach rosyjskich, częściowo w Kijowie, w okresie wojny z Japonią i pogromów l. 1905–1906 (wydaną przez „Iskry” po raz pierwszy w 1958, później miała kilka wznowień). Współpracował z czasopismami „Stolica”, „Przyjaźń”, „Szpilki”, z Polskim Radiem – jako autor słuchowisk, z teatrami dramatycznymi – jako adaptator własnych dzieł, m.in. Niezwykłych przygód pana Kleksa. W teatrach grano takie jego dzieła, jak: Baśń o korsarzu Palemonie, Czerwony Kapturek, Kopciuszek, Kot w butach, Jaś i Małgosia i stworzony według zbioru B. Kaczka dziwaczka – Teatr Kaczki Dziwaczki. Utwory B. były także filmowane. Robiono na ich podstawie widowiska telewizyjne, filmy animowane etc., z których największym powodzeniem cieszyły się filmy kinowe z lat osiemdziesiątych, reżyserowane przez Krzysztofa Gradowskiego, Akademia Pana Kleksa (1983), Podróże Pana Kleksa (1985) i Pan Kleks w kosmosie (1988).

B. zmarł w Warszawie 2.07.1966. Spoczął na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach; na jego nagrobku widnieje błędna data urodzin – 1900.

B. był trzykrotnie żonaty: po raz pierwszy ożenił się w 1926 ze swą dalszą krewną, Marią z Sunderlandów, wnuczką swej ciotki (prawdopodobnie zginęła podczas wojny), po dwóch latach rozwiódł się i poślubił Karolinę z Lentów, w 1946 ożenił się zaś z Janiną Serocką z Magajewskich, poznaną w 1940. B. miał starszą siostrę Halinę (ur. 1896), po mężu Korecką. W małżeństwie z Marią Sunderland miał córkę Katarzynę (ur. 1928), po mężu Reyzz.

Stanisław Ryszard Dobrowolski pisał o B.: „Był on świetnym poetą – satyrykiem, pełnym wdzięku humorystą, autorem nacechowanych dużą kulturą pisarską piosenek i pieśni, wierszy lirycznych, znakomitym tłumaczem poezji i prozy artystycznej, doskonałym felietonistą – nie było, wydaje się, rodzajów literackich, których by ten niezwykle pracowity pisarz nie uprawiał z jednakowym zawsze powodzeniem. Pisał dla filmu, dla radia, dla sceny i estrady, w wieku dojrzałym osiągnął wcale niemały sukces jako autor powieści”. Z kolei Jarosław Iwaszkiewicz: „Jan Brzechwa nie miał ani wrogów, ani ludzi obojętnych. Wszyscy kochali tego jasnego, świetlanego człowieka o uśmiechu pogodnym jak jasne niebo. Twórczość jego oddychała tą radością i zabawą, tą jasnością, której był uosobieniem. Dlatego może tak umiał przemawiać do dzieci”. Książki B. doczekały się ogromnych, wielokrotnych nakładów i tłumaczeń na kilkanaście języków. Twórczość dziecięca B. stanowi zaś podstawowy kanon polskiej literatury.

ŹRÓDŁA I WYBRANA BIBLIOGRAFIA

Archiwum ZAiKS; Relacje rodziny; Akademia Pana Brzechwy. Wspomnienia o Janie Brzechwie, pod red. A. Marianowicza, Warszawa 1984; Z. Białek, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1918–1939, Warszawa 1987; T. Lerski, Syrena Record – pierwsza polska wytwórnia fonograficzna 1904–1939, Warszawa–Nowy Jork 2004; M. Urbanek, Brzechwa nie dla dzieci, Warszawa 2013; S. R. Dobrowolski, Jan Brzechwa [artykuł wspomnieniowy], „Biuletyn ZaiKS-u” 1966, nr 15; S. Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945–1970, Warszawa 1982; T. Leszczyńska-Koziak, Spotkanie z Brzechwą. Konkurs czytelniczy dla klas III–IV, „Wszystko dla Szkoły” 2000, nr 9, s. 11–14; A. Maciejek, Jan Brzechwa – poeta dziecięcej radości (scenariusz poranku literackiego), „Poradnik Bibliotekarza” 1988, nr 6, s. 21–23; R. Matuszewski, Z bliska. Szkice literackie, Kraków 1981; M. Pryzwan, O autorze Kaczki Dziwaczki, „Biblioteka w Szkole” 1997, nr 4, s. 17; H. Skrobiszewska, Brzechwa, Warszawa 1965; A. Szmigiel, Czarodziej Jan Brzechwa: scenariusz wystawy, „Biblioteka w Szkole” 2000, nr 11, s. 28; A. Szóstak, Od modernizmu do lingwizmu: o przemianach w twórczości Jana Brzechwy, Kraków 2003; H. Urłub (red.), Pan Kleks na ekranie, Warszawa 1988.