Zagadnienia wstępne

W prawie polskim podstawową regulacją dotyczącą problematyki odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu niesłusznego skazania jest ta ujęta w rozdziale 58 – art. 552 i kolejnych Kodeksu postępowania karnegoDz.U. nr 89, poz. 555 ze zm. (k.p.k.).

Wraz ze zmianą modelu procesu karnego przejawiającą się odejściem od zasad procesu karnego czerpiących ze wzorców radzieckich Wraz ze zmianą modelu procesu karnego przejawiającą się odejściem od zasad procesu karnego czerpiących ze wzorców radzieckich2 dokonano korekty wielu mniej istotnych dla modelu postępowania, choć równie ważnych przepisów k.p.k. dokonano korekty wielu mniej istotnych dla modelu postępowania, choć równie ważnych przepisów k.p.k.

W stanie prawnym obowiązującym od 1 lipca 2015 r. regulacje zawarte w k.p.k. dotyczyć będą odszkodowania i zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie, za wykonanie środka przymusu określonego w dziale VI k.p.k. (art. 552 § 1 k.p.k.) oraz za podjęcie warunkowo umorzonego postępowania i orzeczenie wobec sprawcy kary lub środka karnego, jeżeli było to niewątpliwie niezasadne (art. 552 § 4 k.p.k.).

W pierwszych dwóch przypadkach oskarżonemu, który w wyniku kasacji lub wznowienia postępowania został uniewinniony lub wobec którego orzeczono łagodniejszą karę lub środek karny albo środek związany z poddaniem sprawcy próbie, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem niego w całości w części kary lub środka, których nie powinien był ponieść, oraz wykonywania wobec niego środka przymusu określonego w dziale VI k.p.k. Tożsame uprawnienie przysługuje w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia wobec niego postępowania w wypadkach innych niż określone w art. 552 § 1–3 k.p.k. Wprowadzenie takiej regulacji do prawa krajowego ma charakter gwarancyjny S. Stachowiak, Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w kodeksie postępowania karnego, „Prokuratura i Prawo” 1999, z. 1, s. 59. i służy wykonaniu zobowiązań międzynarodowych związanych z przyjęciem Międzynarodowego Paktu Praw Politycznych i Obywatelskich Z dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167).(art. 9 ust. 5) oraz europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności Z dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. nr 61, poz. 284).(art. 5 ust. 5)Zob. W. Grzeszczyk, Podstawy i zakres odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, „Prokuratura i Prawo” 2010, nr 1–2, s. 41.. Z tym że normy prawa międzynarodowego, ze szczególnym uwzględnieniem roli Konwencji europejskiej, wyznaczają jedynie minimalny standard w zakresie ochrony praw i wolności człowieka. Państwa dysponują pełną autonomią działania w zakresie doboru środków i metod zapewnienia ochrony oraz gwarancji prawnych swoim obywatelomE. Mądrecka, Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie, Stud. Erasmiana Wr. Acta Studentium 2009, nr 3, s. 178..

Inną zmianą jest ustalenie w znowelizowanej treści art. 554 § 2 k.p.k., że sąd okręgowy orzeka wyrokiem na rozprawie w składzie jednego sędziego i dwóch ławników.

Rekompensata nie przysługuje, jeżeli osoba sama skierowała oskarżenie przeciwko sobieArt. 553 k.p.k.. Warto w tym miejscu wspomnieć, że głównymi czynnikami wpływającymi na niesłuszne skazanie są: błędy w ustaleniu tożsamości sprawcy, wyłączenie analizy serologicznej, uchybienia policji i prokuratury, błędne albo nierzetelne opinie biegłych, niekompetencja adwokata lub zła obrona, fałszywe zeznania świadków. Za tym wszystkim stoi też niewłaściwe przygotowanie zawodowe sędziów, którzy często nie mają wiedzy o naukowych sposobach oceny wiarygodności zeznań świadkówZob. E. Gruza, Ocena wiarygodności zeznań świadków w procesie karnym. Aspekty kryminalistyczne, Kraków 2003., nie umieją właściwie interpretować dowodów, przyzwalają na uproszczenia i błędy organów ścigania, a czasem nawet główne tezy uzasadnienia orzeczeń przepisują z aktów oskarżenia.

Przyjmuje się, że omawiana regulacja ma charakter kompensacyjny (o charakterze cywilistycznym), jednocześnie – ze względu na sposób regulacji T. Woźny, Charakter prawny postępowania o odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, „Państwo i Prawo” 2004, z. 8, s. 61.– jest instytucją prawa karnegoA. Wilczyńska, Charakter odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania, „Prokuratura i Prawo” 2011, z. 4, s. 52. zaliczaną nie tyle do reżimu odpowiedzialności cywilnej, ile szerzej – odpowiedzialności odszkodowawczej. Szkoda w tym przypadku dotyczy tak poniesionych strat, jak i utraconych korzyściP. Cioch, Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania, Warszawa 2007, s. 242 i n..

Jako zaletę omawianej regulacji prawnej sprzed nowelizacji wskazywano, że regulacja rozdziału 58 k.p.k. ma charakter gwarancyjny, a „procedura cywilna jest niejednokrotnie zawiła oraz wiąże się z przerzucaniem ciężaru dowodu na osobę, która z danego twierdzenia wywodzi określone skutki prawne”A. Tęcza-Paciorek, Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie, tymczasowe aresztowanie i skazanie, (w:) Zasada domniemania niewinności w polskim procesie karnym, Lex 2012.. Obecnie wobec znowelizowanych treści art. 558 k.p.k., art. 167 k.p.k. oraz art. 5 § 2 k.p.k. rozważanie takie zdezaktualizowało się.

Dopuszczalność roszczeń kompensacyjnych

Jak wyjaśniono w orzecznictwie, odszkodowanie ma wyrównać poniesione szkody majątkowe, a zadośćuczynienie – krzywdy moralne i cierpienia fizyczne. Dla zasądzenia odszkodowania należy więc ustalić konkretne szkody i ich wysokość. Zadośćuczynienie oznacza się zaś odpowiednio do rozmiaru krzywd i cierpień, a więc ich rodzaju, stopnia dolegliwości, czasu ich trwania itd.Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 9 listopada 1994 r., II AKz 203/94, Lexis.pl nr 386674 Pojawił się i taki pogląd jak ocena, że zadośćuczynienie za doznaną krzywdę jest w swej istocie odszkodowaniem za szkodę niematerialnąWyrok Sądu Najwyższego – Izba Wojskowa z 29 stycznia 2009 r., WA 49/08, R-OSNKW 2009, poz. 275..

Zaznaczyć trzeba, że w myśl analizowanych rozwiązań zerwano z dotychczasowym restrykcyjnym uregulowaniem, według którego odszkodowanie przysługiwało jedynie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Nie jest właściwe różnicowanie sytuacji prawnej osób, wobec których zastosowano środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania. A niedopuszczalna jest odmowa przyznania środków odszkodowawczych z tej przyczyny, że do skazania ostatecznie nie doszło, ale utrzymują się wątpliwości – interpretowane na korzyść oskarżonego – co do jego winynych rozwiązań zerwano z dotychczasowym restrykcyjnym uregulowaniem, według którego odszkodowanie przysługiwało jedynie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Nie jest właściwe różnicowanie sytuacji prawnej osób, wobec których zastosowano środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania. A niedopuszczalna jest odmowa przyznania środków odszkodowawczych z tej przyczyny, że do skazania ostatecznie nie doszło, ale utrzymują się wątpliwości – interpretowane na korzyść oskarżonego – co do jego winy16. Stąd zmianę normatywną w powyższym zakresie należy ocenić pozytywnie.. Stąd zmianę normatywną w powyższym zakresie należy ocenić pozytywnie.

Na podstawie regulacji k.p.k. nie można jednak dochodzić roszczeń z tytułu internowania Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 3 października 2002 r., II AKa 261/2002, „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2003, z. 4, poz. 74, OSA 2003, nr 10, poz. 104, s. 44, „Prokuratura i Prawo” – dodatek 2003, z. 10, poz. 28. lub za nałożenie aresztu lub kary pozbawienia wolności na świadka czy biegłego. Natomiast przez dodanie art. 552b ustanowiono prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia przysługujące również innej osobie niż oskarżony, ale tylko w razie niewątpliwie niesłusznego zatrzymania w związku z postępowaniem karnym.

Przy traktowaniu przedstawionej regulacji jako regulacji szczególnej w rozumieniu art. 421 Kodeksu cywilnego Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93 ze zm(k.c.) jest nie tylko zgodne z zasadą sprawiedliwości społecznej, ale i uzasadnione dochodzenie roszczeń w sprawach innych niż wymienione w art. 552 i następnych k.p.k. na podstawie art. 417 k.c.

Sądownictwo pośrednio dopuściło możliwość dochodzenia roszczenia wprost na podstawie przepisów Konstytucji RPWyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 9 grudnia 1999 r., II AKa 309/99, „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2000, z. 2, poz. 58, „Wokanda” 2000, nr 5, s. 44.. Stąd wydaje się uzasadnione – w takich przypadkach jak wskazane – opieranie roszczenia również na art. 417 k.c. Skoro jakieś zagadnienie regulowane jest w sposób fragmentaryczny przez normę prawną wywodzoną z przepisu szczególnego, przepis ogólnyWywiedziona z niego norma prawna. odnosi się do stanów prawnych leżących poza zakresem regulacji normy lex specialis. Dlatego możliwe jest dochodzenie na zasadach ogólnych odpowiedzialności za niesłuszne tymczasowe aresztowanie, które nie jest niewątpliwie niesłuszne (nie można już prima facie zauważyć oczywistej niesłuszności aresztowania). Bezdyskusyjnym celem ogólnym zasady domniemania niewinności jest ochrona oskarżonego przed wszystkimi decyzjami sądowymi lub wypowiedziami oficjalnych organów państwa, które zawierają lub implikują ocenę kwestii winy osoby, której to kwestii wcześniej nie udowodniono zgodnie z obowiązującym prawem„Prokuratura i Prawo” 2002, z. 4, s. 146–147..

Jeżeli w wyniku sposobu wykonania środka przymusu doszło do dalszych szkód, w szczególności takich, które powodują, że aresztowany czy zatrzymany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej, albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, nic nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu od Skarbu Państwa renty (art. 444 § 2 k.c.), także w postaci skapitalizowanej (art. 447 k.c.), na drodze procesu cywilnegoW. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2006, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis (wydanie IV), s. 692..

Charakter zadośćuczynienia

Co istotne, samo zadośćuczynienie, wobec niewspółmierności szkody niemajątkowej, ma zrównoważyć negatywne przeżycia pokrzywdzonego. Takie stwierdzenie determinuje więc obowiązek ustalenia zakresu tych negatywnych przeżyć oraz formy zadośćuczynienia i jego wysokościP. Cioch, Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania, Wolters Kluwer Polska 2007, s. 111.. Błędne jest przyjęcie przez Sąd Najwyższy w przytaczanym wyżej orzeczeniu, że w aspekcie sposobu rekompensowania szkód i krzywd wynikłych z niesłusznego tymczasowego aresztowania występuje spójnik alternatywy rozłącznej, to znaczy zastosowanie którejkolwiek z tych form rekompensaty wyklucza możliwość zastosowania drugiej. Ów związek logiczny zachodzi bowiem jedynie w takich okolicznościach, gdy poprzednik związany jest z następnikiem funktorem „albo”, co w omawianej sytuacji nie zachodzi. Sądownictwo powszechnie orzeka kwoty w nieodbiegającej od siebie wysokości w „sprawach podobnych do rozstrzyganej”, nie patrząc na indywidualny charakter każdej sprawyZob. wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 6 maja 2003 r., II AKa 130/2003..

Szkoda wyrażająca się uszczerbkiem w dobrach i interesach mających wartość majątkową Wyrok Sądu Najwyższego z 19 czerwca 2002 r., II CKN 795/00, LEX nr 1171425. stanowi różnicę między stanem majątkowym, jaki by istniał, gdyby wobec poszkodowanego nie wykonywano orzeczenia i nie został pozbawiony wolności (stan hipotetyczny), a stanem rzeczywistym w chwili odzyskania wolności. Różnica z porównania obu stanów zależy od tego, czy i jakie poszkodowany miałby dochody, gdyby pozostawał na wolności, wysokość zaś szkody z tytułu utraconych dochodów wyznacza tylko ta ich część, która mogła być przeznaczona przez represjonowanego na powiększenie swego majątku, po pokryciu przez niego bieżących potrzebWyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 26 marca 2014 r., II AKa 44/14, www.orzeczenia.ms.gov.pl, tj. pomniejszona o kwotę, którą wnioskodawca w tym czasie byłby zmuszony przeznaczyć na swoje utrzymanieWyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 15 kwietnia 2011 r., II AKa 96/11, www.katowice.sa.gov.pl. Ustalanie wartości odszkodowania może odnosić się dla ustalenia wartości do przeciętnego miesięcznego wynagrodzeniaWyrok Sądu Najwyższego – Izba Wojskowa z 28 września 2001 r., WA 28/01, Lexis.pl nr 2410240, a także winno brać pod uwagę hipotetyczne możliwości zarobkowe poszkodowanegoWyrok Sądu Najwyższego z 3 marca 1999 r., V KKN 526/98, OSP 1995, nr 12, poz. 253..

Zadośćuczynienie musi przedstawiać odczuwalną wartość ekonomiczną i ustalenie sądu w tym zakresie musi uwzględniać wszystkie okoliczności sprawyWyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 2 czerwca 2010 r., II AKa 166/10, LEX nr 1271845.. Krzywda nie ogranicza się do skutków powstałych w wyniku fizycznego pozbawienia wolności i tylko w czasie ich trwaniaWyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 3 kwietnia 2013 r., II AKa 77/13, POSAG 2013, nr 3, s. 171–173..

Prawidłowe ustalenie wysokości zadośćuczynienia wymaga uwzględnienia wszystkich okoliczności mogących mieć znaczenie w danym przypadku. Kryteria oceny wysokości zadośćuczynienia winny być rozważane w związku z konkretną osobą pokrzywdzonegoWyrok Sądu Najwyższego z 3 lipca 2012 r., V KK 464/12, LEX nr 1341290..

Zadośćuczynienie powinno być odpowiednie, a więc naprawiające w miarę możliwości krzywdę wyrządzoną osobie niesłusznie pozbawionej wolności. Przy ustalaniu zatem przez sądy, w ramach swobodnego uznania, wysokości zadośćuczynienia za krzywdę wyrządzoną niesłusznym pozbawieniem wolności należy brać pod uwagę wszystkie ustalone w sprawie okoliczności rzutujące na określenie rozmiaru krzywdy wyrządzonej osobie pozbawionej wolnościWyrok Sądu Najwyższego z 30 września 2013 r., IV KK 159/13, www.sn.pl. Ustalając wysokość kwoty zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, należy brać pod uwagę nie tylko czas trwania odbytej kary i warunki jej odbywania, lecz również skutki, jakie niesłuszne skazanie wywołało dla dobrego imienia skazanego, negatywne przeżycia psychiczne, wiążące się z faktem skazania i odbywania kary, negatywne skutki o charakterze niematerialnym w zakresie zdrowia poszkodowanego.

Nie jest odpowiednie odwoływanie się do zazwyczaj przyznawanej odpowiedniej sumy pieniężnej w podobnych wypadkach, skoro chodzi o zrekompensowanie cierpień fizycznych i psychicznych, jakie były udziałem konkretnego poszkodowanego zdarzeniemWyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 26 lutego 2014 r., II AKa 20/14, www.orzeczenia.ms.gov.pl, czy stosowanie arytmetycznych przeliczników do ustalenia wysokości zadośćuczynienia za niesłuszne represje, nawet stosowanie proporcji do sumy odszkodowania. Jedynie długotrwałość pozbawienia wolności może być kryterium „arytmetycznym”, a i to nie zawsze najważniejszymPostanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 14 listopada 1996 r., II AKz 448/96, KZS 1996, z. 11–12, poz. 47.. Przeliczanie przyznanej sumy zadośćuczynienia poprzez ustalanie stawki za każdy dzień izolacji nie jest właściwe Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 7 kwietnia 2009 r., II AKa 68/09, www.orzeczenia.ms.gov.pl i – co oczywiste – odpowiednie rozważania pozostają aktualne do przeliczania sumy zadośćuczynienia przez ustalenie stawki za każdy miesiąc izolacji.

Prawo regresu

Zapisana w Kodeksie postępowania karnego odpowiedzialność Skarbu Państwa ponoszona jest na zasadach ryzyka z prawem regresu wobec osób, które „swym bezprawnym zachowaniem spowodowały niesłuszne skazanie, zastosowanie środka zabezpieczającego, lub środka przymusu albo niesłuszne zarządzenie wykonania kary warunkowo zawieszonej lub kary, z której wykonania zwolniono oskarżonego, albo niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie osoby, wobec której nie prowadzono postępowania karnego”.

W doktrynie pojawił się postulat rozumienia wyżej wymienionych kategorii osób jako „bezpośrednich sprawców szkody”, to jest sąd, prokuraturę, policję, które bezprawnym działaniem spowodowały pozbawienie kogoś wolnościP. Cioch, Istota roszczeń odszkodowawczych przysługujących z tytułu niesłusznego skazania, „Rejent” 2004, nr 11, s. 27..

Pogląd taki można zakwestionować wobec odwołania się przez ustawodawcę do określenia „osób”. Nie rozróżniając zakresu pojęcia na osoby fizyczne i osoby prawne, z całą pewnością można stwierdzić, że tak sąd, jak prokuratura, a także policja osobowości prawnej nie posiadają.

Innym prezentowanym w doktrynie poglądem jest ocena, że w hipotezie omawianej normy prawnej mieszczą się sędziowie, prokuratorzy czy funkcjonariusze organów stosujących zatrzymanieP. Hofmański, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, komentarz do art. 557, Legalis 2007., co jest uszczegóławiane w ten sposób, że określa się, iż chodzi o działanie w ramach organu procesowegoF. Prusak, Komentarz do kodeksu postępowania karnego, komentarz do art. 557, LexPolonica 1999..

Według kolejnej teorii w żadnym razie nie można byłoby przyjąć regresu wobec np. świadka, którego fałszywe zeznania stanowiły podstawę niesłusznego skazania. Po pierwsze, trudno byłoby tu mówić o tym, że takie fałszywe zeznania „spowodowały” niesłuszne skazanie, w każdym razie przy założeniu wymagania adekwatnego związku przyczynowego. Po drugie, co chyba jest decydujące, Skarb Państwa odpowiada wyłącznie za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszyZ. Gostyński, komentarz do art. 557 Kodeksu postępowania karnego (Dz.U.97.89.555), (w:) Z. Gostyński (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, tom II, Dom Wydawniczy ABC 1998, Lex..

Ustawodawca nie ograniczył odpowiedzialności osób przyczyniających się do niesłusznego skazania dodatkowymi przesłankami. Trzeba też zauważyć, że odnosząc się do związku przyczynowego stosownie do art. 558 k.p.k., trzeba mieć na uwadze postrzeganie problemu przez pryzmat procedury cywilnej, a nie karnej.

W obecnym stanie prawnym zdezaktualizowany jest już pogląd o odpowiedzialności Skarbu Państwa wyłącznie za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy. Jednak nawet w poprzednio obowiązującym stanie prawnym należało odróżnić odpowiedzialność Skarbu Państwa wobec osób trzecich za wykonywanie władzy publicznej od odpowiedzialności osób trzecich wobec Skarbu Państwa za spowodowanie niesłusznego skazania czy innych opisywanych skutków. Pojęcia te nie są wobec siebie relewantne i nie powinny być ze sobą zestawiane.

Sąd wydaje orzeczenie w przedmiocie skazania czy zastosowania tymczasowego aresztowania, a prokurator w przedmiocie zastosowania innego środka zabezpieczającego. Zatrzymanie jako czynność faktyczna dokonywane jest najczęściej przez funkcjonariuszy organów ścigania.

Z tego jednak nie wynika, że tylko te osoby mogą spowodować skutki opisane w art. 557 k.p.k. Ustawodawca nie ograniczył regulacji do działań bezpośrednich.

Nie ma przeszkód, aby odpowiedzialność regresową ponosili na przykład świadkowie, którzy fałszywie oskarżali o popełnienie przestępstwa. Ustawodawca dopuścił odpowiedzialność regresową skierowaną przeciwko osobie, a nie Skarbowi Państwa. Występowanie z roszczeniem regresowym przeciwko sądom jako instytucjom nie wydaje się zawierać w dyspozycji omawianej normy prawnej.

Odpowiedzialność osobista sędziego czy ławnika, niebędąca przedmiotem sporów, wskazuje pośrednio na możliwość odpowiedzialności innych osób. Sędzia orzeka w granicach niezawisłości, ale na podstawie materiału zebranego w sprawie. Złożenie fałszywych zeznań – przy założeniu przeprowadzenia oceny dowodów według wskazań proceduralnych – może prowadzić do nieprawidłowych ocen formułowanych w wyrokach. Stąd zasadne jest uznanie, że także świadkowie mogą powodować – pośrednio – skutki pozwalające na zaktualizowanie się roszczeń regresowych.

Konkludując, trzeba zauważyć, że niesłuszne skazanie spowodować może nie tylko osoba stanowiąca (czy poprawniej – działająca w ramach) organ wydający orzeczenie w tym zakresie czy osoby podejmujące czynności procesowe w toku postępowania przygotowawczego (np. prokurator, funkcjonariusz Policji), ale również biegły wydający opinię, specjalista dokonujący czynności technicznych czy tłumacz, a nawet pracownik sekretariatu czy pracownik obsługi, jeżeli taki był właśnie skutek ich bezprawnych zachowańL. Paprzycki, komentarz do art. 557 Kodeksu postępowania karnego (Dz.U.97.89.555), (w:) J. Grajewski, L. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Tom II (art. 425–673), Zakamycze 2006, Lex..

Nie jest poprawny wyrażony w doktrynie pogląd, że odpowiedzialność osobista na przykład funkcjonariusza Policji ograniczona jest do uregulowania zawartego w ustawie o odpowiedzialności majątkowej funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Więziennej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego i Centralnego Biura AntykorupcyjnegoPogląd taki wyraził P. Hofmański, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, komentarz do art. 557, Legalis 2007.. Wskazywana ustawa wydaje się być regulacją lex generali w stosunku do prezentowanych unormowań.

Termin przedawnienia

Ważnym odstępstwem od ogólnej regulacji terminu przedawnienia zawartej w prawie cywilnym jest ustalenie, że przedmiotowe roszczenia przedawniają się w 3 lata od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawę do odszkodowania i zadośćuczynienia, w wypadku tymczasowego aresztowania – od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, w razie zaś zatrzymania – od daty zwolnienia.

Wcześniej obowiązujący roczny termin przedawnienia był przedmiotem rozważań Trybunału Konstytucyjnego. W wyroku z 11 października 2012 r.SK 18/10, Dz.U. z 2012 r. poz. 1141 Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 555 Kodeksu postępowania karnego w zakresie, w jakim wprowadza roczny okres przedawnienia dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia od Skarbu Państwa w przypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania, jest zgodny z art. 41 ust. 5 Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny stwierdził również, że kwestionowana regulacja nie naruszała istoty prawa do odszkodowania. Odszkodowanie może być realizowane na podstawie przepisów rozdziału 58 k.p.k. Ukształtowanie terminu przedawnienia jako zawitego umożliwia dochodzenie roszczenia także po upływie tego terminu. Stanowi to gwarancję, że w sytuacjach, w których wymagają tego zasady współżycia społecznego, a zatem wówczas, gdy złożenie wniosku o odszkodowanie następuje po terminie, odszkodowanie może zostać przyznane ze względu na szczególne okoliczności. Okolicznością taką nie może być jednak fakt nieznajomości prawaPor. Komunikat prasowy po rozprawie dotyczącej okresu przedawnienia dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia od Skarbu Państwa w przypadku bezpodstawnego tymczasowego aresztowania, http://www.trybunal. gov.pl/Rozprawy/2012/rozprawy.htm (dostęp: 31 października 2012 r.)..

Jako ciekawostkę można zauważyć, że odszkodowanie z tytułu niesłusznego skazania uregulowane jest także dla postępowań przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym. Tam jednak odmiennie niż w regulacji krajowej całość odszkodowania wypłacana jest ze środków trybunału bez prawa regresuJ. Izydorczyk, P. Wiliński, Międzynarodowy Trybunał Karny, Kraków 2004, s. 113 i 348–351..

Problem zbiegu norm

Zdaniem Sądu Najwyższego zaliczenie, według reguł wynikających z art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k., okresu tymczasowego aresztowania na poczet kar orzeczonych wobec skazanego w tej samej lub w innej sprawie wyklucza późniejsze skuteczne wystąpienie z roszczeniem o odszkodowanie lub zadośćuczynienie na podstawie przepisów Rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego, za ten sam okres, jak również wcześniejsze uzyskanie odszkodowania lub zadośćuczynienia w tym trybie wyklucza zaliczenie tego okresu tymczasowego aresztowania na poczet takich karPostanowienie składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 20 września 2007 r., I KZP 28/07, OSNKW 2007, nr 10, poz. 70, „Prokuratura i Prawo” – dodatek 2007, z. 12, poz. 18, Biul. SN 2007, nr 10, poz. 16..

Analizując zachodzącą – zdaniem Sądu Najwyższego – konsumpcję roszczenia odszkodowawczego, zauważyć trzeba, że w brzmieniu art. 46 k.k. sprzed nowelizacji Art. 46 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553 ze zm.).sąd nie mógł odmówić ustalenia w orzeczeniu obowiązku naprawienia szkody, jeżeli złożono wniosek, istnieją podstawy do skazania, a szkoda została określona i udowodnionaWyrok Sądu Najwyższego z 21 listopada 2002 r., III KKN 269/2000, „Krakowskie Zeszyty Sądowe” 2003, z. 7–8, poz. 13, „Prokuratura i Prawo” – dodatek 2003, z. 7–8, poz. 4..

Nie miało tu znaczenia, czy pokrzywdzony dochodził (również skutecznie) środków odszkodowawczych na drodze postępowania cywilnego. Nawet wypłacenie przez ubezpieczyciela odszkodowania za szkody spowodowane ruchem pojazdów mechanicznych nie wyłączało orzeczenia o środkach karnychUchwała Sądu Najwyższego – Izba Karna z 20 czerwca 2000 r., I KZP 5/2000, Biul. SN 2000, nr 6, s. 16..

Skoro więc uprzednie orzeczenie w przedmiocie odszkodowania nie wyłączało możliwości orzeczenia środków karnych, a pod pewnymi warunkami nakazywało takie zachowanie, wydaje się, że również pierwotne orzeczenie o środkach karnych nie powinno wyłączać dochodzenia roszczenia na drodze cywilnejK. Pachnik, Środki kompensacyjne w projekcie zmian Kodeksu karnego (uwagi na tle druku 2393 Sejmu RP VII kadencji), (w:) Reforma prawa karnego, red. I. Sepioło-Jankowska, Warszawa 2014, s. 223.. Nie można pominąć, że zdaniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu zrekompensowanie niesłusznego pozbawienia wolności przez zaliczenie go na poczet kary nie pozbawia skazanego prawa do zadośćuczynieniaP. Domagała, Glosa do postanowienia składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2007 r., sygn. akt I KZP 28/07 z przywołaniem na wyrok ETPC z dnia 8 listopada 2005 r., skarga nr 49913/99 w sprawie Zielonka przeciwko Polsce, „Prokurator” 2008, nr 4, s. 98..

Podobnie zasądzenie od skazanego na rzecz powoda cywilnego symbolicznej złotówki jest równoznaczne z pozostawieniem bez rozpoznania roszczeń majątkowych wynikających z przestępstwa, chyba że sąd w wyroku stwierdził, iż zasądzenie symbolicznej złotówki wyczerpuje w całości zadośćuczynienie pieniężne za krzywdęPogląd zapoczątkowany uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 17 marca 1965 r., VI KO 14/60, OSNKW 1965, nr 6, poz. 57..