I nstytucja końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego uległa gruntownemu przeobrażeniu ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustawDz.U. poz. 396. Należy wyjaśnić, że art. 321 k.p.k. został najpierw zmieniony ustawą z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1247), po czym art. 12 pkt 1 lit. s ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. ustawodawca dokonał tzw. noweli do nowelizacji, zmieniając treść art. 321 k.p.k. i przewidując jego wejście w życie z dniem 1 lipca 2015 r. . W pierwszej kolejności należy zauważyć, że nadanie art. 321 k.p.k. nowej treści normatywnej jest konsekwencją głębokiej reformy postępowania karnego, zapoczątkowanej ustawą z dnia 27 września 2013 r. Owa reforma ma na celu przede wszystkim przemodelowanie dotychczasowego postępowania sądowego. Jak bowiem zauważył ustawodawca w uzasadnieniu do noweli z dnia 27 września 2013 r., odejście od kontradyktoryjności postępowania sądowego na rzecz inkwizycyjnego wyjaśniania faktów sprawy w toku postępowania sądowego, a w konsekwencji nieprawidłowe rozłożenie odpowiedzialności za wynik procesu, jest związane m.in. z przepisami umożliwiającymi rozpoznanie sprawy pod nieobecność oskarżyciela publicznego w ramach postępowania uproszczonego, jak i możliwościami sądu do wykazywania inicjatywy dowodowej i przejmowania na siebie obowiązku dowodzenia w sytuacji, kiedy strony postępowania – a w szczególności oskarżyciel publiczny – zachowują się biernie. W efekcie narusza to fundamentalne założenie procesu trójpodmiotowego, w którym funkcję oskarżania ma realizować oskarżyciel, funkcję obrony – oskarżony i jego obrońca, sąd zaś powinien się skupić wyłącznie na funkcji orzekania i wydania sprawiedliwego rozstrzygnięcia. Przejmowanie przez sąd, co do zasady, roli przypisanej oskarżycielowi i wyręczanie go w przeprowadzaniu dowodów oskarżenia w sposób ewidentny narusza zasadę równouprawnienia stron, a nadto czyni proces karny de facto dwupodmiotowymUzasadnienie do ustawy z dnia 27 września 2013 r., druk sejmowy nr 870, s. 4..

Zakładane przemodelowanie postępowania jurysdykcyjnego nie było możliwe w oderwaniu od dokonania odpowiednich zmian w odniesieniu do postępowania przygotowawczego. W tym zakresie na szczególną uwagę zasługuje odmienne od dotychczasowego określenie celów postępowania przygotowawczego. Kluczowe znaczenie w tym zakresie ma treść art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k., który zakłada, że celem postępowania przygotowawczego jest zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów w zakresie niezbędnym do stwierdzenia zasadności wniesienia aktu oskarżenia albo innego zakończenia postępowania, jak również do przedstawienia wniosku o dopuszczenie tych dowodów i przeprowadzenie ich przed sądem. Powyższa regulacja prawna oznacza, że ten etap postępowania jest prowadzony dla prokuratora, jako przyszłej strony postępowania sądowego, a nie dla sądu, jak dotychczas. Zadaniem organów ścigania jest zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów, na kanwie których możliwe będzie podjęcie trafnej decyzji procesowej co do dalszych czynności procesowych, jakie należy podjąć w danej sprawie, tj. wniesienia aktu oskarżenia do sądu albo innego zakończenia postępowania. Postępowanie przygotowawcze ma służyć prokuratorowi w tym sensie, że jego zadaniem jest przeprowadzenie takich czynności procesowych, które w jego przekonaniu mają udzielić mu odpowiedzi na pytanie, czy są podstawy do oskarżenia i wniesienia aktu oskarżenia do sądu, czy też należy podjąć inną decyzję procesową. Prokurator ma zebrać takie dowody, które jego zdaniem będą przesądzały o trafności podjętej przez niego decyzji procesowejZob. szerzej odnośnie do nowej treści art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k. krytycznie: Ł. Chojniak, Postępowanie przygotowawcze w założeniach reformy procesu karnego – uwagi krytyczne, (w:) Kontradyktoryjność w polskim procesie karnym, pod red. P. Wilińskiego, Warszawa 2013, s. 281 i n..

Jeżeli, zdaniem organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, ziściła się przesłanka w postaci „istnienia podstaw do zamknięcia śledztwa (lub dochodzenia)”, wówczas dokonuje czynności przewidzianych w art. 321 k.p.k.

Przystąpienie do uruchomienia instytucji statuowanej w art. 321 k.p.k. oznacza, że w dalszej kolejności zostanie skierowany akt oskarżenia do sądu, co a contrario wprost wynika z brzmienia art. 322 § 1 k.p.k. i art. 331 § 1 k.p.k., bądź też wniosek o warunkowe umorzenie (art. 336 § 1 k.p.k.), wniosek o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar lub innych środków przewidzianych za zarzucany mu występek (art. 335 § 1 k.p.k.), wniosek o umorzenie postępowania ze względu na niepoczytalność podejrzanego i zastosowanie wobec niego środków zabezpieczających (art. 324 § 1 k.p.k.). Czynności przewidzianych w art. 321 k.p.k. nie przeprowadza się w razie podjęcia decyzji odnośnie do umorzenia postępowania (art. 322 § 1 k.p.k.). Mając na uwadze nową pojemność normatywną art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k., ocenę o istnieniu podstaw do zamknięcia postępowania przygotowawczego prokurator podejmuje, kiedy jest przekonany, że dysponuje wystarczającymi dowodami, za pomocą których udowodni w postępowaniu jurysdykcyjnym swoją tezę, tj. sprawstwo i winę oskarżonego.

Zapoznanie z materiałami śledztwa (dochodzenia) jest czynnością fakultatywną w tym sensie, że następuje z wyłącznej inicjatywy stron lub ich przedstawicieli procesowych, konieczne jest bowiem złożenie stosownego wniosku w tym zakresie (art. 321 § 1 k.p.k.). O możliwości wystąpienia z wnioskiem o końcowe zapoznanie z materiałami postępowania przygotowawczego podejrzany i pokrzywdzony są pouczani przed pierwszym przesłuchaniem, stosownie do treści art. 300 § 1 i 2 k.p.k. Należy zauważyć, że nowelizacja Kodeksu postępowania karnego przeredagowała dotychczasową treść art. 300 k.p.k., który przewidywał realnie wykonywaną zasadę informacji procesowej wyłącznie w stosunku do podejrzanego, mimo że pokrzywdzony, w myśl art. 299 § 1 k.p.k., był stroną tego postępowaniaNowa treść art. 300 § 2 k.p.k. stanowi realizację ogólnego celu postępowania karnego, wyrażonego w art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k., jak również implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW, a także dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/99/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie europejskiego nakazu ochrony. Nadto jest realizacją Krajowego Programu Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013–2016 oraz Krajowego Programu na rzecz Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2014–2020. Zob. też m.in.: E. Bieńkowska, Pokrzywdzony w świetle najnowszych nowelizacji przepisów prawa karnego, Prok. i Pr. 2014, z. 3, s. 18–20; E. Bieńkowska, Ofiary przestępstw w postępowaniu karnym – nowe standardy Unii Europejskiej, PiP 2014, z. 4, s. 61–65; K. Kochel, Pozycja oraz uprawnienia pokrzywdzonego w projekcie nowelizacji kodeksu postępowania karnego, (w:) Kontradyktoryjność, s. 586–590; A. Drozd, Inicjatywa dowodowa pokrzywdzonego w świetle kontradyktoryjnego procesu karnego, Prok. i Pr. 2014, z. 10, s. 49–53. . Uprawnienie pokrzywdzonego i jego pełnomocnika do końcowego zapoznania z materiałami postępowania przygotowawczego doprowadziło do – w nawiązaniu do uzasadnienia noweli z dnia 27 września 2013 r. – równego traktowania w stadium postępowania przygotowawczego obu jego stron, czyli podejrzanego i pokrzywdzonego, także w końcowej jego fazieUzasadnienie, s. 73..

Nowelizacja Kodeksu postępowania karnego nadal nie doprecyzowała tzw. „widełek”, tj. terminu złożenia wniosku o końcowe zapoznanie z materiałami postępowania przygotowawczego przez uprawnione podmioty. Nie ma żadnych przeszkód formalnych, aby ów wniosek został złożony przez strony tuż po pouczeniu ich w trybie art. 300 § 1 i 2 k.p.k. Problematyczny może być termin ostateczny do złożenia wniosku, o którym mowa w art. 321 § 1 k.p.k. Nietrafny jest pogląd, że przedmiotowy wniosek może być złożony do chwili zawiadomienia o zamknięciu śledztwa (dochodzenia), względnie do chwili ogłoszenia stronom takiego postanowieniaP. Hofmański (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2007, t. II, s. 124. Zamknięcie śledztwa (dochodzenia) następuje w chwili wydania tego orzeczenia, a nie ogłoszenia go stronom. Stąd pogląd, że strony mogą stosowny wniosek złożyć do momentu wydania postanowienia o zamknięciu postępowania przygotowawczego. Oczywiście powstaje wówczas otwarte zagadnienie, w jaki sposób strony mają pozyskać wiedzę odnośnie do tego, że organ ścigania nosi się z zamiarem zamknięcia postępowania przygotowawczego. Z uwagi na nowe założenia przebiegu postępowania karnego, w tym przygotowawczego, oraz nową treść art. 300 § 1 i 2 k.p.k., właściwe wydaje się przyjęcie poglądu, że z uwagi na fakt, iż generalnie zamierzeniem ustawodawcy jest uaktywnienie stron postępowania w ramach każdej fazy procesu, obowiązkiem stron będzie obserwowanie toku prowadzonego śledztwa (dochodzenia) oraz zasięganie informacji od organu ścigania odnośnie do jego zamierzeń, co do dalszego planu czynności, tak aby złożyć wniosek o końcowe zapoznanie się z materiałami postępowania przygotowawczego jeszcze przed wydaniem postanowienia o zamknięciu śledztwa (dochodzenia).

Samo zaznajomienie z materiałem dowodowym zebranym w postępowaniu przygotowawczym ma polegać na zaznajomieniu się samodzielnie (osobiście) z tym materiałem przez wnioskodawcę, a nie – jak dotychczas – na zaznajamianiu się przez organ ścigania z tym materiałem wnioskodawcy, a następnie udostępnianiu go uprawnionemuWedług dotychczasowych przepisów zapoznanie jedynie podejrzanego z materiałami postępowania przygotowawczego następowało w ten sposób, że prowadzący postępowanie zapoznawał go z materiałami postępowania przygotowawczego, referując przebieg poszczególnych czynności. Jeśli podejrzany wyraził takie życzenie, mógł wcześniej przejrzeć akta. W wypadku gdy sam podejrzany lub z obrońcą przeglądał akta, zaznajamianie ich z materiałami postępowania przez prowadzącego postępowanie stawało się bezprzedmiotowe.. Udostępniając akta postępowania przygotowawczego, organ ścigania jest zobowiązany (musi) poinformować wnioskodawcę, jakie materiały z tych akt stosownie do wymogów określonych w art. 334 § 1 k.p.k. będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia, pozostały materiał zgromadzony w postępowaniu przygotowawczym pozostaje bowiem w odrębnych aktach tego postępowania i w dyspozycji organu ścigania. W celu przejrzenia akt prokurator na podstawie art. 321 § 1 in fine k.p.k. może udostępnić stronom, obrońcom i pełnomocnikom akta w postaci elektronicznej.

Dodatkowo organ ścigania wyznacza uprawnionemu podmiotowi termin do zapoznania się z materiałami śledztwa (dochodzenia). Ów termin jest wyznaczany stosownie do objętości akt postępowania przygotowawczego. Nadto organ poucza zapoznającego się z aktami o przysługujących mu prawach do składania wniosków dowodowych oraz wniosków o uzupełnienie materiału dowodowego przekazywanego do sądu o określone dokumenty zawarte w aktach, co odnotowuje się w protokole końcowego zapoznania się strony, obrońcy lub pełnomocnika (art. 321 § 1 k.p.k. w zw. z art. 143 § 1 pkt 8 k.p.k.). Możliwość składania tych wniosków jest dopuszczalna w ciągu 3 dni od dnia zapoznania się z materiałami postępowania (art. 321 § 5 k.p.k.).

Nowa regulacja prawna z art. 321 k.p.k. powoduje, że strony oraz ich pełnomocnicy będą musieli zmienić swoje podejście do „luźnego” traktowania instytucji zaznajomienia z materiałami postępowania, ponieważ postępowanie przygotowawcze jest prowadzone przez prokuratora i dla prokuratora, i mimo że jest on związany zasadą prawdy materialnej oraz zasadą obiektywizmu, nie można wykluczyć, iż mógł nie zauważyć potrzeby przeprowadzenia określonego dowodu bądź potrzeby jego załączenia do aktu oskarżeniaP. Kruszyński, M. Zbrojewska, Nowy model postępowania karnego ukształtowany nowelą do k.p.k. z 27 września 2013 r., „Palestra” 2014, nr 1–2, s. 61.. To organy ścigania dokonują wstępnej selekcji dowodów przesyłanych wraz z aktem oskarżenia do sądu. Jeśli strona nie zapozna się na tym etapie z materiałem dowodowym, to nie będzie wiedziała, jaki materiał dowodowy nie trafił do sądu, ponieważ materiał dowodowy nieprzekazany sądowi pozostaje w odrębnych aktach postępowania przygotowawczego. Dlatego też po zapoznaniu się z całością materiału zgromadzonego w postępowaniu przygotowawczym strony, obrońcy i pełnomocnicy mogą w terminie 3 dni od dokonania tej czynności złożyć wniosek o uzupełnienie materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi wraz z aktem oskarżenia, o określone dokumenty, które mają pozostać w aktach postępowania przygotowawczego. Wniosek w tym przedmiocie może być złożony do protokołu końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego albo na piśmie. We wniosku należy wskazać, jakie dokumenty powinny zostać załączone do materiału postępowania przygotowawczego, który ma zostać przekazany sądowi wraz z aktem oskarżenia (art. 334 § 2 k.p.k.). W doktrynie procesu karnego wyrażono pogląd, że wniosek o dołączenie dokumentów złożony w terminie 3 dni jest wiążący dla prokuratora, co może doprowadzić do efektu sprzed nowelizacji, czyli przekazywania do sądu całego materiału postępowania przygotowawczego, co jest sprzeczne z celami reformyM. Kurowski, Zagadnienia ogólne i postępowanie przygotowawcze, Kraków 2015, s. 75.. Ów pogląd nie wydaje się trafny, ponieważ należy domniemywać, że strony będą wnioskować o załączenie dokumentów, które mają istotne znaczenie dla ich interesu procesowego i będą chciały je wykorzystać w postępowaniu przed sądem.

Oprócz wniosków o uzupełnienie materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi wraz z aktem oskarżenia, o określone dokumenty zawarte w aktach sprawy, strony, obrońcy i pełnomocnicy mogą składać także w ciągu 3 dni wnioski dowodowe. Wnioski dowodowe nie mają dla prokuratora charakteru wiążącego i mogą zostać oddalone na podstawie art. 170 k.p.k. Z uwagi na nowe, modelowe założenia postępowania przygotowawczego, że ten etap kształtuje wyłącznie prokurator pod kątem wyrobienia sobie poglądu odnośnie do zasadności wniesienia aktu oskarżenia lub innego zakończenia postępowania, ustawodawca przewidział niezależną od art. 170 k.p.k. podstawę do oddalenia wniosków dowodowych zgłaszanych przez strony w ramach czynności końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego. Zgodnie z art. 321 § 6 k.p.k. wnioski dowodowe zgłoszone w ramach art. 321 § 5 k.p.k. mogą być przez prokuratora nieuwzględnione, jeżeli cele postępowania, o których mowa w art. 297 § 1 k.p.k., zostały osiągnięte, a wnioski te nie mają wpływu na zakres ustaleń wskazanych w art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k., chyba że chodzi o wniosek dotyczący dowodu, którego nieprzeprowadzenie grozi jego utratą lub zniekształceniem. Unormowanie to znacznie wzmacnia pozycję prokuratora w zakresie oceny kompletności zebranego materiału dowodowego i służy skróceniu postępowania. Fakt nieuwzględnienia przez prokuratora wniosków dowodowych nie unicestwia ich, prokurator jest bowiem zobowiązany przekazać te wnioski wraz z aktem oskarżenia sądowi. Ostatecznie co do nieuwzględnionych przez prokuratora wniosków dowodowych załączonych do aktu oskarżenia wypowiada się przewodniczący składu orzekającego lub sąd przed rozprawąTamże, s. 80..

Termin, w którym podmioty uprawnione mogą zapoznawać się z aktami sprawy, nie został określony jednoznacznie. Z treści art. 321 § 3 k.p.k. wynika jedynie, że termin ten powinien być tak wyznaczony, aby od dnia doręczenia zawiadomienia o możliwości takiego zapoznania się upłynęło co najmniej 7 dni. Nie precyzuje się tu czasu trwania samej czynności zapoznania, tylko wskazuje, że informacja odnośnie do czasu i miejsca zapoznania winna dotrzeć do uprawnionego podmiotu na co najmniej 7 dni przed planowaną datą czynnościR. A. Stefański, Końcowe zapoznanie, s. 96.. Z praktycznego punku widzenia należy przyjąć, że sama czynność zapoznania się z zebranym w postępowaniu przygotowawczym materiałem dowodowym powinna trwać adekwatnie do obszerności materiału dowodowego, jego czytelności i przejrzystości, indywidualnych zdolności percepcyjnych strony, związanych np. z wykształceniem, stanem zdrowia itp.

Nieusprawiedliwione niestawiennictwo stron, obrońców i pełnomocników w wyznaczonym terminie mimo prawidłowego doręczenia im zawiadomienia nie tamuje dalszego postępowania (art. 321 § 4 k.p.k.).

Regulacja prawna zawarta w art. 321 § 2 k.p.k. uprawnia prokuratora do zawężenia liczby, ale tylko pokrzywdzonych, w czynnościach końcowego zapoznania z materiałami postępowania przygotowawczego. Zgodnie z powołaną normą prawną prokurator może ograniczyć liczbę pokrzywdzonych, którym umożliwi końcowe zapoznanie się z materiałami postępowania przygotowawczego, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. W takim wypadku pozostali pokrzywdzeni mają prawo do przejrzenia akt, a prowadzący postępowanie zapewnia im udostępnienie akt sprawy wraz z informacją, jakie materiały z tych akt stosownie do wymogów określonych w art. 334 § 1 k.p.k. będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia, i poucza ich o uprawnieniu do składania wniosków dowodowych, a także wniosków o uzupełnienie materiału dowodowego, który ma być przekazany sądowi wraz z aktem oskarżenia, o określone dokumenty zawarte w aktach sprawy. O przejrzeniu akt przez każdego z tych pokrzywdzonych, udzielonej informacji i pouczeniu zamieszcza się adnotację w aktach sprawy.

Rozwiązanie przewidziane w art. 321 § 2 k.p.k. zbliżone jest do ograniczenia liczby oskarżycieli posiłkowych w toku postępowania sądowego (art. 56 § 1 k.p.k.). Jednakże należy zauważyć, że na gruncie art. 56 § 1 k.p.k. sąd jest uprawniony do wydania dwóch różnych postanowień, tj. postanowienia o ograniczeniu liczby oskarżycieli posiłkowych mogących brać udział w postępowaniu oraz postanowienia o niemożności wzięcia udziału w postępowaniu danego oskarżyciela posiłkowego, gdy bierze w nim już udział określona przez sąd liczba oskarżycieli. Na podstawie art. 321 § 2 k.p.k. możliwe jest wydanie tylko postanowienia o ograniczeniu liczby pokrzywdzonych, którzy mogą wnioskować o końcowe zapoznanie z materiałami postępowania przygotowawczego. Postanowienie ograniczające liczbę pokrzywdzonych mogących ubiegać się o końcowe zapoznanie się z materiałami postępowania przygotowawczego powinno zapaść niezwłocznie po ujawnieniu się możliwości zgłoszenia do czynności przewidzianej w art. 321 k.p.k. znacznej liczby pokrzywdzonych, co może już wynikać z liczby ujawnionych w toku postępowania przygotowawczego. Innymi słowy – prokurator powinien wydać postanowienie, że z uwagi na konieczność zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania do czynności zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego zostanie dopuszczona określona (cyfrowo) liczba pokrzywdzonych. Postanowienie wydane na podstawie art. 321 § 2 k.p.k. jest niezaskarżalne.

W art. 321 § 2 k.p.k. ustawodawca nie wskazał żadnego kryterium, jakim powinien kierować się prokurator, uznając, że dany pokrzywdzony ma prawo lub nie ma prawa udziału w czynnościach końcowego zapoznania z materiałami postępowania przygotowawczego. Jak się wydaje, najbardziej zasadnym rozwiązaniem jest przyjęcie, że o tym, kto będzie dopuszczony do czynności przewidzianych w art. 321 § 1 k.p.k., powinna decydować kolejność składanych wniosków w tym zakresie. Fakt, że dany pokrzywdzony nie mógł wziąć udziału w czynnościach procesowych określonych w art. 321 § 1 k.p.k. z uwagi na wydane postanowienie prokuratora o ograniczeniu w dostępie pokrzywdzonych do tych czynności, nie ma wpływu na jego uprawnienie odnośnie do złożenia oświadczenia o występowaniu przed sądem w charakterze oskarżyciela posiłkowego. W takiej sytuacji pokrzywdzony, będąc oskarżycielem posiłkowym, będzie mógł zapoznać się zarówno z aktami postępowania sądowego (art. 156 § 1 k.p.k.), jak i tą częścią, która pozostała w prokuraturze (art. 156 § 1a k.p.k.), i zasadnie wnioskować o uzupełnienie materiału dowodowego (art. 381 § 2 k.p.k.). Należy nadmienić, że jeżeli na podstawie art. 321 § 2 k.p.k. prokurator wydał postanowienie o ograniczeniu liczby pokrzywdzonych uprawnionych do końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego, to wówczas sąd w takiej sytuacji, na podstawie art. 337 § 1a k.p.k., nie będzie władny do dokonania zwrotu aktu oskarżenia oskarżycielowi publicznemu w celu dokonania czynności, o których mowa w art. 321 k.p.k.

Z czynności zapoznania się pokrzywdzonych z materiałami postępowania przygotowawczego sporządza się protokół stosownie do treści art. 143 § 1 pkt 8 k.p.k. Natomiast w razie ograniczenia liczby pokrzywdzonych uprawnionych do końcowego zapoznania się z materiałami postępowania (art. 321 § 2 k.p.k.) protokołu się nie sporządza, tym niemniej w aktach sprawy umieszcza się adnotację odnośnie do przejrzenia akt przez każdego z pokrzywdzonych niedopuszczonych do zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego, udzielonej informacji, jakie materiały z akt postępowania przygotowawczego będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia oraz udzieleniu pouczenia odnośnie do uprawnienia przewidzianego w art. 321 § 5 k.p.k.

Ostatnią czynnością przewidzianą w ramach instytucji końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego jest wydanie postanowienia o zamknięciu postępowania przygotowawczego. Jeżeli postępowanie przygotowawcze było prowadzone w formie śledztwa, wydanie postanowienia o jego zamknięciu jest obligatoryjne. W przypadku dochodzenia wydanie takiego postanowienia jest wymagane, jeżeli podejrzany jest tymczasowo aresztowany (art. 325g § 1 k.p.k.).

Zgodnie z treścią art. 337 § 1a k.p.k. akt oskarżenia podlega zwrotowi, gdy oskarżyciel publiczny nie dokonał czynności końcowego zapoznania z materiałami postępowania przygotowawczego. Przepis art. 337 § 1a k.p.k. może mieć zastosowanie, gdy organ prowadzący postępowanie przygotowawcze zignorował wniosek podmiotów uprawnionych o dokonanie czynności przewidzianych w art. 321 k.p.k., gdy przyczyną niedokonania czynności zapoznania było wyznaczenie terminu z naruszeniem art. 321 § 3 k.p.k. albo gdy nie wyznaczono nowego terminu na zapoznanie mimo usprawiedliwienia nieobecności (art. 321 § 4 k.p.k.). Przepis art. 337 § 1a k.p.k. ma zastosowanie z urzędu, z tym że strona na podstawie art. 9 § 2 k.p.k. może wnioskować o dokonanie zwrotu aktu oskarżenia w celu końcowego zapoznania z materiałem postępowania przygotowawczego. Jeżeli dopiero po skierowaniu aktu oskarżenia do sądu strona ustanowi przedstawiciela procesowego bądź taki przedstawiciel zostanie jej wyznaczony z urzędu (art. 80a k.p.k. i art. 87a k.p.k.), wówczas w pierwszej kolejności przedstawiciel procesowy, na podstawie art. 156 § 1a k.p.k., powinien złożyć wniosek o udostępnienie akt postępowania przygotowawczego w części, w jakiej nie zostały przekazane sądowi. Zapoznanie się z tymi materiałami w trybie art. 156 § 1a k.p.k. umożliwi przedstawicielowi procesowemu dokonanie oceny, czy zachodzi potrzeba wystąpienia z wnioskiem o uzupełnienie materiałów dołączonych do aktu oskarżenia o określone dokumenty. W tym układzie takie uzupełnienie będzie możliwe na zasadzie określonej w art. 338 § 1 k.p.k. lub w art. 381 § 2 k.p.k., zatem art. 337 § 1a k.p.k. nie będzie miał zastosowania.

Zwrot w trybie art. 337 § 1a k.p.k. obejmuje akt oskarżenia wraz z aktami sprawy, ze wskazaniem terminu, w jakim czynności określone w art. 321 k.p.k. mają być wykonane (art. 337 § 1a k.p.k.).

Na zarządzenie wydane przez prezesa sądu na podstawie art. 337 § 1a k.p.k. oskarżycielowi przysługuje zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy (art. 337 § 2 k.p.k.).

Prawomocne zarządzenie prezesa sądu wydane w trybie art. 337 § 1a k.p.k. jest wiążące wyłącznie dla oskarżyciela publicznego, przewidziany zaś w tym przepisie termin ma charakter instrukcyjnyI. Nowikowski, Charakter terminu przewidzianego w art. 337 § 1 k.p.k., (w:) Współczesny proces karny. Księga ofiarowana Profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, pod red. S. Stachowiaka, Poznań 2002, s. 298.. Jeżeli oskarżyciel publiczny nie uczyni zadość zarządzeniu prezesa sądu wydanemu na mocy art. 337 § 1a k.p.k., wówczas powinna zostać uruchomiona przez sąd, na mocy art. 20 § 2 k.p.k., instytucja sygnalizacji. Jednocześnie należy nadmienić, że na podstawie art. 337 § 4 k.p.k. oskarżyciel publiczny może wystąpić do prezesa sądu o przedłużenie wyznaczonego mu terminu na dokonanie czynności, o których mowa w art. 321 k.p.k.

Decyzja procesowa podejmowana przez prezesa sądu na mocy art. 337 § 1a k.p.k. nie ma wpływu na zawisłość sądu, która powstaje w momencie skierowania do niego sprawy.

Jeżeli akt oskarżenia odpowiada warunkom formalnym, to zgodnie z dyspozycją zawartą w art. 338 § 1 k.p.k. prezes sądu lub referendarz sądowy niezwłocznie zarządza doręczenie jego odpisu oskarżonemu, wzywając go do składania wniosków dowodowych w terminie 7 dni od doręczenia mu aktu oskarżenia, a także pouczając o prawie do złożenia wniosku o zobowiązanie prokuratora do uzupełnienia materiałów postępowania przygotowawczego dołączonych do aktu oskarżenia o określone dokumenty zawarte w aktach tego postępowania, gdy ma to znaczenie dla interesu oskarżonego. Mimo dość kategorycznego sformułowania odnośnie do wzywania oskarżonego do składania wniosków dowodowych unormowanie to nie wprowadza instytucji prekluzji dowodowej i ma na celu jedynie sprawne przygotowanie do rozprawy głównej (art. 352 k.p.k.). Z kolei możliwość złożenia przez oskarżonego wniosku o zobowiązanie prokuratora do uzupełnienia materiałów postępowania przygotowawczego dołączonych do aktu oskarżenia o określone dokumenty zawarte w aktach tego postępowania jest dopuszczalna, o ile oskarżony lub obrońca nie uczestniczyli w czynnościach przewidzianych w art. 321 k.p.k. mimo składanego wniosku w tym zakresie, lub usprawiedliwiając swoją nieobecność (art. 321 § 4 k.p.k.), a organ ścigania przeprowadził czynności w trybie art. 321 k.p.k., bądź też obrońca został ustanowiony dopiero na etapie postępowania przed sądem. We wniosku oskarżony powinien wskazać, jakie dokumenty z materiałów postępowania przygotowawczego, jego zdaniem, powinny zostać dołączone do akt sprawy, a nadto wykazać, że ich dołączenie ma znaczenie dla jego interesu. Chodzi tu o interes procesowy w korzystnym dla oskarżonego rozstrzygnięciu, ocenianym pod kątem zarzutów aktu oskarżenia.

Przed złożeniem wniosku, o którym mowa w art. 338 § 1 k.p.k., oskarżony i jego obrońca powinni na podstawie art. 156 § 1a k.p.k. złożyć wniosek o udostępnienie akt postępowania przygotowawczego w części, jaka nie została przekazana sądowi, chyba że bez złożenia wniosku na mocy art. 156 § 1a k.p.k. oskarżony i jego obrońca mają wiedzę odnośnie do tego, o dołączenie jakich dokumentów powinni wnioskować w trybie art. 338 § 1 k.p.k. Z art. 156 § 1a k.p.k. nie wynika jednoznacznie, do kogo ów wniosek powinien zostać skierowany. Tym niemniej mając na uwadze sformułowanie „udostępnia się”, które kategorycznie wskazuje na brak uznaniowości i fakt, że owe akta znajdują się w dyspozycji prokuratora, oskarżony i jego obrońca wniosek w trybie art. 156 § 1a k.p.k. powinni skierować bezpośrednio do prokuratora. Również względy funkcjonalne i związane z szybkością postępowania przemawiają za taką interpretacją. Kierowanie wniosku na podstawie art. 156 § 1a k.p.k. do prezesa sądu tylko po to, aby ten w dalszej kolejności przekazał go prokuratorowi, wydaje się nieracjonalne. Natomiast już po zapoznaniu się z aktami postępowania przygotowawczego na podstawie art. 156 § 1a k.p.k. oskarżony i jego obrońca wniosek odnośnie do zobowiązania prokuratora do uzupełnienia materiałów postępowania przygotowawczego dołączonych do aktu oskarżenia o określone dokumenty zawarte w aktach tego postępowania powinni skierować do prezesa sądu w ciągu 7 dni od wezwania w trybie art. 338 § 1 k.p.k.

Termin 7-dniowy, o którym stanowi art. 338 § 1 k.p.k., ma charakter wyłącznie instrukcyjny, bowiem złożenie wniosku o zobowiązanie prokuratora do uzupełnienia materiałów postępowania przygotowawczego dołączonych do aktu oskarżenia o określone dokumenty zawarte w aktach tego postępowania jest możliwe także w czasie późniejszym, tj. mając na uwadze treść art. 381 § 2 k.p.k., do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego. Należy jednak zwrócić uwagę, że przepis art. 338 § 1 k.p.k. jest zaadresowany wyłącznie do oskarżonego i jego obrońcy, nadto jest w nim zastrzeżenie, że mogą oni wnioskować o zobowiązanie prokuratora do uzupełnienia materiałów postępowania przygotowawczego dołączonych do aktu oskarżenia o określone dokumenty zawarte w aktach tego postępowania, o ile ma to znaczenie dla interesów oskarżonego. Z kolei norma art. 381 § 2 k.p.k. jest już adresowana do wszystkich stron i nie zawiera warunku w postaci „ma to znaczenie dla interesów oskarżonego”. Dlatego też przyjąć należy, że strony, składając wniosek w trybie art. 381 § 2 k.p.k., formalnie nie są zobowiązane do wykazania swojego interesu procesowego w załączeniu określonych dokumentówOdmiennie: D. Świecki, Postępowanie przed sądem pierwszej instancji oraz postępowania szczególne, Kraków 2015, s. 73; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2014, t. I, s. 1281.. Tym niemniej w przedmiocie tego wniosku rozstrzyga sąd (art. 381 § 2 zd. 2 k.p.k.) w formie niezaskarżalnego postanowienia, zatem strona, która będzie chciała, aby jej wniosek został uwzględniony, siłą faktu powinna wykazać znaczenie, jakie dla jej interesu procesowego ma załączenie określonego dokumentu zawartego w aktach postępowania przygotowawczego. Przed rozstrzygnięciem wniosku złożonego w trybie art. 381 § 2 k.p.k. przewodniczący składu orzekającego powinien umożliwić stronom wypowiedzenie się co do przedmiotowego wniosku na podstawie art. 367 § 1 k.p.k. Oznacza to, że również prokurator będzie miał możliwość wypowiedzenia się odnośnie do wnioskowanych przez stronę dokumentów, których jest dysponentem. W przypadku uwzględnienia wniosku strony złożonego na mocy art. 381 § 2 k.p.k. sąd zobowiązuje prokuratora do uzupełnienia materiałów postępowania przygotowawczego dołączonych do aktu oskarżenia o określone dokumenty zawarte w aktach tego postępowania. Wykonanie tego postanowienia powinno nastąpić niezwłocznie. W razie opieszałości ze strony prokuratora możliwe jest uruchomienie przez sąd instytucji przewidzianej w art. 20 § 2 k.p.k. 

Wniosek, o którym mowa w art. 381 § 2 k.p.k., ma charakter formalny, nie stanowi on bowiem wniosku dowodowego i musi zostać złożony do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego. Jest to termin prekluzyjny, zatem jego uchybienie przez stronę powinno skutkować wydaniem przez sąd postanowienia o jego nieuwzględnieniu. Z uwagi na fakt, że w art. 381 § 2 k.p.k. ustawodawca nie dokonał zastrzeżenia, iż chodzi o otwarcie przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej, skorzystanie przez strony i ich przedstawicieli procesowych z uprawnienia przewidzianego w art. 381 § 2 k.p.k. uaktualni się, gdy dojdzie do ponownego otwarcia przewodu sądowego, np. w razie uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, czy też w razie zmiany składu orzekającego i konieczności prowadzenia rozprawy od nowa.

Wniosek o zobowiązanie prokuratora do uzupełnienia materiałów postępowania przygotowawczego dołączonych do aktu oskarżenia o określone dokumenty zawarte w aktach tego postępowania nie ma szczególnej formy, zatem możliwe będzie jego złożenie na piśmie lub ustnie do protokołu rozprawy (art. 116 k.p.k.). Pod względem formalnym wniosek, o którym mowa w art. 381 § 2 k.p.k. (podobnie jeśli chodzi o art. 338 § 1 k.p.k.), powinien precyzyjnie wskazywać, o załączenie jakiego dokumentu strona wnosi. W razie niespełnienia tego warunku wnioskodawca powinien zostać wezwany do uzupełnienia braku w trybie i ze skutkami wynikającymi z art. 120 k.p.k.

Z art. 381 § 2 zd. 2 k.p.k. wynika, że sąd powinien w przedmiocie wniosku o zobowiązanie prokuratora do uzupełnienia materiałów postępowania przygotowawczego dołączonych do aktu oskarżenia o określone dokumenty zawarte w aktach tego postępowania dokonać rozstrzygnięcia w miarę możliwości jeszcze przed otwarciem przewodu sądowego. Ratio tego unormowania sprowadza się do zapewnienia szybkości postępowania, jak i umożliwienia stronom formułowania na podstawie tego dokumentu wniosków dowodowych.

Na zakończenie nieodzowne jest dokonanie oceny zakładanej nowelizacji. Instytucja końcowego zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego uzyskała całkowicie nową szatę normatywną, która wpisuje się w nowe założenia modelowe kontradyktoryjnego procesu karnego. Trudno jest przewidzieć, jak w praktyce stosowania prawa będzie kształtować się instytucja końcowego zapoznania z materiałami postępowania przygotowawczego, do jakiego stopnia strony będą wykazywać aktywność procesową, czy też składać wnioski wynikające z treści art. 321 k.p.k., art. 338 § 1 k.p.k. oraz art. 381 § 2 k.p.k., tym niemniej ustawodawca dał stronom instrumenty, za pomocą których proces karny ma ulec przeobrażeniu na nowoczesny, kontradyktoryjny i szybki. To strony mają wykazywać się aktywnością i inicjatywą procesową, sąd zaś ma wreszcie realizować rolę mu przypisaną, tj. orzekania, zatem nowelizację należy ocenić pozytywnie.