wyd. 4 poprawione i rozszerzone

Toruń: Wydawnictwo Zapolex Media 2010, ss. 1087.

I. Na początku 2011 r. ukazało się IV wydanie książki, której zdobycie jest od lat marzeniem bibliografów, polityków i historyków. Choć temat pracy B. Sygita odbiega od zainteresowań zawodowych adwokatów, to jednak warto ją zdobyć i poznać z następujących powodów. Po pierwsze, jej Autorem jest były prokurator, a obecnie kierownik  Zakładu Kryminalistyki na Uniwersytecie Łódzkim. Po drugie, temat jest oryginalny, a pomysł jego opracowania nie jest dziełem historyka czy politologa, ale prawnika- ‑specjalisty nauk penalnych. Po trzecie, Autor nie ograniczył się tylko do zebrania treści exposé za lata 1918–2009, ale w pracy zawarł rozważania na temat istoty exposé, omówił charakterystykę ustroju politycznego Polski okresu międzywojennego, czasów Polski Ludowej i Odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej. Poza tym nie tylko chronologicznie przedstawiono premierów rządu polskiego, ale są także ich zdjęcia i życiorysy. W pracy zamieszczono też składy gabinetów poszczególnych rządów. Książkę kończą wnikliwe wnioski oraz wykaz wykorzystanej literatury. Po czwarte, jest to dzieło imponujące. Autor wykonał benedyktyńską pracę, której efekty zamieścił na 1087 stronach. Stąd mamy w jednym dziele zebraną i uporządkowaną wiedzę na temat funkcjonowania kolejnych rządów, od czasu I. Daszyńskiego po rząd D. Tuska. Po piąte, lektura książki B. Sygita pozwala lepiej zrozumieć problemy społeczne, gospodarcze i polityczne naszego kraju, w tym ułatwia ocenę pracy poszczególnych gabinetów oraz zakres zrealizowanych przez nie zamierzeń. Po szóste, w treści każdego z exposé nie brak odniesień do problemów bliskich adwokatom. Mowa w nich była o niebezpieczeństwie wewnętrznym, o walce z przestępczością oraz o potrzebach i zakresie reformowania organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Stąd można poznać z książki B. Sygita, jak poszczególni premierzy widzieli te problemy i jak zamierzali je rozwiązać oraz na ile plany te zrealizowali.

II. Dzieło obejmuje okres od czasów I. Daszyńskiego, któremu J. Piłsudski po powrocie z Magdeburga powierzył misję stworzenia gabinetu koalicyjnego. W ten sposób Autor naprawił błąd, jaki odnotować można w wielu podręcznikach historii, które uznają, że pierwszym premierem II RP był I. Paderewski, pomijając tym samym, że przed nim faktycznie byli I. Daszyński i J. Moraczewski. Struktura pracy jest przejrzysta i logicznie ujęta. Podzielono ją na cztery okresy: II Rzeczypospolitej, okres Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, czasy Polski Ludowej oraz III Odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej. Choć prezentację zaczęto od 1918 r., to jednak Autor przypomina, że dzieje polskich premierów sięgają czasów wcześniejszych. Właściwe wywody Autor przedstawia w sposób bardzo przystępny, zrozumiały i doskonale udokumentowany. Omawiając funkcjonowanie kolejnych rządów, Autor ustalił, że w okresie II Rzeczypospolitej, począwszy od pierwszych wyborów z 26 stycznia 1919 r., poza okresem Sejmu Ustawodawczego, Sejm funkcjonował przez 5 kadencji. Począwszy od I. Paderewskiego, do F. Sławoja-Składkowskiego były 32 gabinety, przy czym niektórzy politycy pełnili funkcję szefa rządu wielokrotnie, i tak:

• pięciokrotnie: K. Bartel,
• dwukrotnie: W. Grabski, A. Ponikowski, F. Sławoj-Składkowski,
• trzykrotnie: W. Witos,
• czterokrotnie: J. Piłsudski, W. Sławek.

Na uchodźstwie było 18 gabinetów, w tym trzykrotnie premierem był: A. Pająk; dwukrotnie zaś: A. Urbański, K. Sabbat i E. Szczepanik.

W czasach Polski Ludowej, poza okresem działalności KRN i Sejmu Ustawodawczego, Sejm pracował 10 kadencji. Przez cały zaś okres Polski Ludowej było 20 gabinetów, w tym premierami byli: sześciokrotnie J. Cyrankiewicz, trzykrotnie E. Osóbka-Morawski, P. Jaroszewicz i dwukrotnie E. Babiuch.

Trafnie przy tym zauważa Autor, że zgodnie z ustawą z 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji PRL z dniem 31 grudnia 1989 r. dokonano zmiany nazwy Państwa Polskiego – z Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na Rzeczpospolitą Polską, a w efekcie premier T. Mazowiecki, który sprawował urząd od 24 sierpnia 1989 r. do 3 stycznia 1991 r., był równocześnie ostatnim premierem PRL (utworzył 20. gabinet) i pierwszym premierem III RP, który utworzył nowy rząd. Formalnie zaś ostatnim premierem PRL był Czesław Kiszczak (od 2 sierpnia 1989 r. do 24 sierpnia 1989 r.), z tym że nie zdołał utworzyć rządu.

W Odrodzonej Rzeczypospolitej trwa aktualnie 7. kadencja Sejmu i było dotąd 15 gabinetów. Dwukrotnie na premiera wybrano M. Belkę i D. Tuska.

III. W pracy jest sporo ważkich informacji o osobach sprawujących funkcję premiera. Okazuje się, że np. najmłodszym premierem był W. Pawlak (33 lata w dniu wyboru), najstarszym zaś T. Arciszewski (67 lat). Począwszy od I. Daszyńskiego, po P. Jaroszewicza zmarli wszyscy kolejni premierzy. Z późniejszych zaś – F. Rakowski i J. Pinkowski. Wielu zginęło tragicznie, np. A. Skarżyński w wypadku samochodowym, W. Sikorski w rzekomej katastrofie lotniczej, J. Moraczewski od odłamku pocisku, A. Prystor i L. Skulski – w więzieniach radzieckich, A. Kozłowski – podczas bombardowania w czasie II wojny światowej, P. Jaroszewicz został zamordowany. Premier W. Sławek popełnił samobójstwo. Najdłużej urząd premiera sprawował J. Cyrankiewicz (21 lat), najkrócej zaś A. Zaleski (2 dni). Premierem była dotychczas jedna kobieta (H. Suchocka). Premierzy mieli z reguły wyższe wykształcenie (prawnicze, ekonomiczne, rolnicze, wojskowe, medyczne, historyczne, muzyczne). Byli wśród nich profesorowie (7) i generałowie (5).

IV. Autor wykazał, że w okresie blisko 100 lat powracały w kolejnych exposé te same problemy społeczno-gospodarcze czekające na rozwiązanie. Były wśród nich głównie sprawy dotyczące poprawy stosunków gospodarczych, budownictwa mieszkaniowego, ochrony środowiska, poprawy finansów publicznych, demokratyzacji życia, bezpieczeństwa publicznego i sprawności wymiaru sprawiedliwości czy autorytetu Państwa na arenie międzynarodowej. Stąd trafnie Autor ocenił, że stały się one naszym polskim problemem, ciągle otwartym, niezałatwionym do końca, odradzającym się i powielanym przy sposobności obejmowania władzy przez kolejne ekipy rządowe. Mógł więc Autor uznać, że zmieniały się rządy – a pozostawały problemy. Dobrze zobrazował ten stan wypowiedzią wicemarszałka Sejmu M. Kalinowskiego (PSL), który na drugim posiedzeniu Sejmu II kadencji powiedział, że „te wszystkie exposé, gdybyśmy je zaczęli porównywać, są w jakiejś mierze zbieżne ze sobą (…), a prawdziwej ich oceny dokonują wyborcy po zakończeniu kadencji, ponieważ to nie słowami buduje się gospodarkę i pomyślność obywateli”.

Z lektury exposé widać, że zdawali sobie z tego sprawę prawie wszyscy premierzy. Premier J. Buzek nawoływał np.: „dajmy wszyscy naszej Ojczyźnie siebie. Przezwyciężmy swe słabości. Dajmy krajowi wszystko, co w nas najlepsze, by nasze pragnienia w końcu się urzeczywistniły”. Trafnie Autor odnotował, że w naszej praktyce parlamentarnej nie zdarzyło się jednak, aby Sejm poświęcił całe posiedzenie okresowej ocenie stopnia realizacji zadań przyjętych w exposé, choć np. premier M. Belka deklarował, że „raz w miesiącu Rada Ministrów przesyłać będzie do wiadomości Sejmu informację o wynikach pracy i najbliższych zamierzeniach” (exposé z 24 czerwca 2004 r.), a premier L. Miller, iż „corocznie będzie przedkładał Wysokiej Izbie informacje o pracach rządu i stanie realizacji programu” (exposé z 25 października 2001 r.). W świetle tych ustaleń  Autor przypomniał, że Sejm X kadencji powołał Komisję Nadzwyczajną do przeanalizowania i oceny działalności rządu M. F. Rakowskiego.

V. Książka ma i tę dodatkową wartość, że przedstawia sprawozdania z obrad Sejmu i z okresu wygłaszania exposé w taki sposób, iż oddaje atmosferę i okoliczności towarzyszące przebiegowi posiedzeń. Autor odnotował więc wypowiadane w tym czasie głosy krytyczne, przejawy wesołości, podejmowane na gorąco polemiki z premierem, przerywanie przemówień okrzykami lub oklaskami oraz czas wygłaszania przemówień. Można więc powiedzieć, że praca B. Sygita wiernie oddaje przebieg i treść wygłaszanych exposé, stając się doskonałą dokumentacją tego wycinka życia politycznego.

VI. Praca doskonale dokumentuje prawie wiek działalności naszego parlamentaryzmu. Przypomina i uwiecznia sylwetki premierów (w książce są ich podobizny – poza zdjęciami wszystkich premierów, jest jedno z niewielu zdjęć ostatniego premiera Rządu RP na uchodźstwie śp. Edwarda Szczepanika; zdjęcie to przedstawia prof. E. Szczepanika w towarzystwie Autora tej książki w jego prywatnej rezydencji pod Londynem) i ich życiorysy oraz dokonania. Pozwala poznać problemy, przed jakimi stawały poszczególne rządy, i ocenić skalę ich rozwiązywania. Bez przesady można więc uznać pracę B. Sygita za dzieło wiekopomne, wnoszące wkład do poznania dziejów naszego kraju, po które będą sięgać liczne jeszcze pokolenia, a przede wszystkim piszący kolejne exposé, jako że bez wiedzy historycznej nie można budować ciągłości Państwa.

Z uwagi na zainteresowanie czytelników wypada dodać, że książkę można nabyć w wydawnictwie Zapolex Media w Toruniu – www.zapolex.pl. tel. 56 6530300.