Czy jest taki powód, dla którego warto znać zasady, ja-

kimi kierowali się nasi poprzednicy. Nie tylko dlatego,

że tak tradycja każe, a przyzwoitość nakazuje.

adwokat Stanisław Mikke

15 sierpnia 2011 r. mija 91. rocznica jednego z największych militarnych zwycięstw nie tylko w historii Polski, ale i w historii świata, zwanego „Cudem nad Wisłą” lub „Bitwą Warszawską”. Bitwa ta była decydującym momentem trwającej w latach 1919–1920 wojny polsko-bolszewickiej, która przesądziła o powstrzymaniu nawałnicy bolszewickiej. Zatrzymując bolszewików, polskie wojsko uratowało przed rewolucją komunistyczną nie tylko młodą jeszcze Rzeczpospolitą, ale również i całą Europę. Wojna 1920 r. była bowiem wojną pomiędzy odrodzoną II Rzeczpospolitą a Rosją Radziecką, która dążyła do podboju państw europejskich i przekształcenia ich w republiki sowieckie zgodnie z doktryną i deklarowanymi celami politycznymi („rewolucja z zewnątrz”) rosyjskiej partii bolszewików.Por. M. Wrzosek, Zarys polsko-bolszewickich działań zbrojnych w latach 1919–1920, (w:) G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920, Koszalin 1990, s. 5–44; F. Mantel, Doniosłość i aktualność zwycięstwa polskiego pod Warszawą 1920 roku, (w:) J. Jasnowski (red.), Nowoczesna historia Polski, t. III, Londyn 1987, s. 145–154.

Pamiętając o znaczeniu tej wojny i ogromnym sukcesie militarnym narodu polskiego, nie sposób nie wspomnieć o tym, że wzięło w niej udział również wielu adwokatów. Dotychczas nie ukazały się obszerniejsze prace przedstawiające udział adwokatów w wojnie polsko-bolszewickiej. Pewne informacje na ten temat przynoszą jedynie Słownik biograficzny adwokatów polskich oraz nieliczne opracowania, które jednak poświęcone są zazwyczaj biografiom poszczególnych adwokatów, a udział w wojnie polsko-bolszewickiej wskazywany jest w nich jedynie jako jeden z elementów ich bogatego życiorysu. Dlatego ze wszech miar pożądane wydaje się przedstawienie portretu zbiorowego polskich adwokatów biorących udział w tej wojnie. Jednocześnie należy podkreślić, że zaprezentowane poniżej biogramy adwokatów uczestniczących w wojnie polsko‑bolszewickiej nie mają wyczerpującego charakteru i dla pełnego zobrazowania udziału adwokatów w wojnie 1920 r. konieczne są dalsze badania w tym zakresie.

W pierwszej kolejności warte podkreślenia wydaje się to, że do walki z bolszewikami stanęło wielu adwokatów, którzy swoją karierę adwokacką rozpoczęli w Rosji. Jednym z nich był Wacław Minklewicz,Wacław Minklewicz, ur. 21 kwietnia 1885 r. w majątku Łyczówka koło Starokonstantynowa na Wołyniu. W 1904 r. wstąpił na Wydział Prawa Uniwersytetu Petersburskiego. Rewolucja 1905 r. zmusiła go do przerwania studiów i do wyjazdu za granicę. Przez krótki okres studiował w Lipsku. Słuchał też wykładów w Krakowie. Po powrocie w 1909 r. do Petersburga kontynuował studia prawnicze. W 1910 r. rozpoczął w tym mieście praktykę adwokacką u adwokata Konrada Niedźwieckiego. Zmarł 8 marca 1938 r. po długiej chorobie. Pochowano go na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. T. Burakowski, (w:) Słownik biograficzny adwokatów polskich (dalej SBAP), t. II, z. 3–4, s. 372–373. który na listę adwokatów został wpisany w 1915 r. Praktykę adwokacką wykonywał w Petersburgu przez cały okres I wojny światowej. Do Polski przedostał się przez granicę fińską dopiero w 1919 r. W 1920 r. wstąpił jako ochotnik do Wojska Polskiego i po odbyciu przeszkolenia został oficerem – audytorem KS. Po zakończeniu wojny i demobilizacji osiedlił się w Warszawie, nie podejmując początkowo praktyki adwokackiej.

Jednym z bardziej znanych adwokatów polskich w okresie międzywojennym był Leon Nowodworski,Leon Nowodworski, ur. 25 października 1889 r. w Warszawie. Był synem znanego adwokata Franciszka Nowodworskiego. Prawo studiował w Lyonie i w Paryżu. Po uzyskaniu matury rządowej w 1913 r. i nostryfikacji dyplomu z Paryża na Uniwersytecie Petersburskim w 1915 r. został pomocnikiem adwokata przysięgłego. W 1918 r. został wpisany na pierwszą listę adwokatów RP i rozpoczął w Warszawie praktykę adwokacką, którą kontynuował także po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej. Od końca kwietnia 1937 r. do wybuchu II wojny światowej pełnił funkcję redaktora naczelnego „Palestry”. Był związany z Narodową Demokracją. Zmarł 26 grudnia 1941 r. w Warszawie na atak serca. M. Gałęzowski, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 384–385. który w czasie I wojny światowej przebywał w Petersburgu, pracując w biurach polskiego Centralnego Komitetu Obywatelskiego. W czasie wojny polsko-bolszewickiej służył w artylerii Wojska Polskiego. Po demobilizacji powrócił do adwokatury, w której pełnił m.in. funkcję dziekana ORA w Warszawie.

Wielu adwokatów walczących w wojnie z Rosją bolszewicką wzięło wcześniej udział także w I wojnie światowej. Jednym z nich był Stefan Perzyński,Stefan Perzyński, ur. 10 sierpnia 1881 r. w Opocznie. Początkowo studiował prawo na Uniwersytecie Jagiellońskim, a następnie przeniósł się na Uniwersytet Warszawski, z którego jednak został usunięty za udział w organizowaniu strajku szkolnego. Studia prawnicze ukończył w 1907 r. w Odessie. Po powrocie do Warszawy został pomocnikiem adwokata Franciszka Nowodworskiego, a w 1912 r. adwokatem przysięgłym w Warszawie. Praktykę adwokacką kontynuował od 1921 r. w Warszawie. Specjalizował się w sprawach karnych, ale unikał spraw politycznych. Zamordowany 25 lipca 1941 r. w KL Auschwitz. K. Rzemieniecki, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 410–411; E. Muszalski, (w:) Polski Słownik Biograficzny (dalej PSB), t. XXV, s. 647–648; A. Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia adwokatury polskiej, Warszawa 1995, s. 143. który w 1915 r. został powołany do wojska rosyjskiego, by po upadku caratu zostać przedstawicielem Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego Związków Dywizji Strzelców Polskich. Po wojnie został prokuratorem w Sądzie Okręgowym, a następnie w Sądzie Apelacyjnym w Warszawie. Pomimo pełnienia tak zaszczytnej funkcji w organach wymiaru sprawiedliwości wziął on udział w wojnie 1920 r. Po jej zakończeniu powrócił do praktyki adwokackiej.

W armii rosyjskiej w I wojnie światowej walczył także adwokat Henryk Rosiński,Henryk Rosiński, ur. 4 stycznia 1883 r. w Kijowie. W 1906 r. ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Noworosyjskim w Odessie, a w 1907 r. rozpoczął aplikację sądową w tym mieście. Po rocznej praktyce został pomocnikiem adwokata przysięgłego w Kiszyniowie. Status adwokata przysięgłego uzyskał w 1912 r. i do 1916 r. prowadził kancelarię adwokacką w Kiszyniowie. W kwietniu 1919 r. powrócił do kraju i w tym samym roku został wpisany na listę adwokatów. Kancelarię adwokacką prowadził w Zamościu. Zmarł z wycieńczenia 21 lutego 1941 r. w obozie Dachau. T. Gumiński, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 439–441. który jednak w 1917 r. – po zamachu bolszewików w Rosji – zdezerterował z rozpadającej  się armii rosyjskiej i został komisarzem Naczelnego Polskiego Komitetu Wojennego na Podolu. Po I wojnie światowej prowadził praktykę adwokacką w Zamościu, co nie przeszkodziło mu jednak w tym, by w decydującym momencie wojny polsko-sowieckiej zgłosić się do Wojska Polskiego i walczyć w stopniu porucznika 9. Pułku Piechoty.

W Wojsku Polskim w wojnie z Ukraińcami o Lwów walczył syn wybitnego polskiego cywilisty profesora Ernesta Tilla adwokat Artur Till.Artur Till, ur. 21 kwietnia 1874 r. we Lwowie. Ukończył uniwersytet we Lwowie, gdzie w 1896 r. uzyskał stopień doktora praw. Po ukończeniu studiów odbył aplikację adwokacką, a następnie praktykował w kancelarii swego ojca we Lwowie. Do praktyki adwokackiej powrócił w 1920 r. Po śmierci ojca został redaktorem naczelnym i właścicielem czasopisma „Przegląd Prawa i Administracji”, założonego przez jego ojca. Zmarł po ciężkiej chorobie 3 maja 1936 r. we Lwowie i został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim. A. Redzik, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 509–510; idem, Profesor Ernest Till (1846–1926) – w stusześćdziesięciolecie urodzin i osiemdziesięciolecie śmierci, „Palestra” 2006, nr 3–4, s. 127, 132; idem, Z dziejów adwokatury lwowskiej, „Palestra” 2006, nr 9–10, s. 159–162. Wziął on również udział w wojnie z Rosją bolszewicką w 1920 r. Służbę wojskową ukończył w randze majora i natychmiast po odparciu nawałnicy bolszewickiej powrócił do praktyki adwokackiej.

Wybuch I wojny światowej, a następnie udział w wojnie polsko-bolszewickiej, zmusił do przerwania praktyki adwokackiej także Eugeniusza Barcikowskiego,Eugeniusz Barcikowski, ur. 16 lutego 1881 r. w Warszawie. Aplikację adwokacką odbywał u adwokata Józefa Śliwowskiego. W 1910 r. został wpisany na listę adwokatów i rozpoczął własną praktykę w Warszawie. Po wojnie prowadził dwie kancelarie adwokackie: jedną w Warszawie, a drugą we Włocławku. W czasie okupacji aresztowany i rozstrzelany w Lasach Przyborowa koło Włocławka. J. Cieluch, (w:) SBAP, t. II, z. 1, s. 37–38. który w wojnie 1920 r. brał udział w stopniu majora, walcząc w obronie Włocławka, gdy armia Budionnego usiłowała sforsować Wisłę na tym odcinku.

Co warte podkreślenia, do walki z bolszewickim najeźdźcą ochotniczo zgłaszali się nie tylko adwokaci, którzy w obronie kraju byli gotowi przerwać pracę w adwokaturze, ale także adwokaci, którzy do wybuchu wojny w 1920 r. piastowali wysokie urzędy w administracji państwowej. Doskonałym przykładem jest Marian Zborowski,Marian Zborowski, ur. 9 października 1872 r. w Opocznie. W 1895 r. ukończył Wydział Prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Był adwokatem przysięgłym w Warszawie. W okresie rewolucji 1905–1906 sławę przyniosła mu obrona w procesach politycznych. Po zakończeniu działań wojennych pełnił wiele funkcji publicznych, aby w końcu odejść do pracy w sądownictwie. Był także wykładowcą prawa państwowego. Zmarł 20 kwietnia 1943 r. w Warszawie. T. Burakowski, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 541. jeden z najaktywniejszych członków Stronnictwa Narodowego w czasie I wojny światowej, który po odzyskaniu niepodległości został mianowany Komisarzem Ziem Wschodnich w Brześciu. Mimo pełnienia tak ważnej funkcji w 1920 r. zgłosił się jako ochotnik, by wziąć udział w wojnie polsko-bolszewickiej.

Ochotnikiem w tej wojnie był także Henryk Jankowski.Henryk Jankowski, ur. w 1884 r. Studia rozpoczął na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, ale w 1904 r. przerwał je i wyjechał do Rosji. Naukę kontynuował na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Kazaniu i ukończył ją w 1906 r. Po odbyciu praktyki w charakterze pomocnika przysięgłego został wpisany na listę adwokatów w Warszawie. Zmarł 23 marca 1923 r. J. Jaworski, (w:) SBAP, t. II, z. 2, s. 246–247. Nie zawahał się on pozostawić służby w sądownictwie polskim, do którego przeszedł z adwokatury, by wziąć udział w obronie Ojczyzny. Pod koniec 1920 r. zapadł na ciężką chorobę i zmarł w 1923 r. Na kilka dni przed śmiercią miał powiedzieć: „Uznanie granic Rzeczypospolitej daje mi spokojnie umrzeć”.

Długą kampanię wojenną przebył też adwokat Maksymilian Landau,Maksymilian Landau, ur. 2 listopada 1870 r. w Tyśmienicy (Małopolska Wschodnia). Ukończył studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Wiedniu. W latach 1897–1904 odbył kolejno aplikację sądową oraz aplikację adwokacką. Od 1905 r. prowadził kancelarię adwokacką w Wiedniu, a następnie przeniósł się w 1911 r. do Lwowa. Po I wojnie światowej i wojnie polsko-bolszewickiej służył w Korpusie Sądowym Wojska Polskiego na różnych stanowiskach. W 1925 r. został przeniesiony w stan spoczynku. Zmarł 24 lipca 1927 r. w Wiedniu. J. Jaworski, (w:) SBAP, t. II, z. 2, s. 323–324. który brał udział w I wojnie światowej, walcząc jako szeregowiec w I Brygadzie Legionów, a następnie, pomimo zwolnienia z wojska, powrócił do Lwowa i wziął udział w walkach o Lwów. Następnie 21 listopada 1918 r. formalnie powrócił do Wojska Polskiego i rozpoczął pracę w sądownictwie wojskowym. Kiedy jednak wybuchła wojna polsko-bolszewicka, natychmiast wziął w niej udział, służył w pułku piechoty Legionów. Po zakończeniu działań wojennych nadal służył w Korpusie Sądowym Wojska Polskiego, awansując do stopnia pułkownika.

Przewrotnie układały się natomiast losy Wacława Łabęckiego,Wacław Łabęcki, ur. w Warszawie, ale nie wiadomo dokładnie, w którym roku. Tam też ukończył szkołę średnią oraz Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Następnie był adwokatem przysięgłym w Warszawie. Po wojnie polsko-bolszewickiej i zwolnieniu ze służby powrócił do pracy w adwokaturze. Zmarł w marcu 1933 r. J. Jaworski, (w:) SBAP, t. II, z. 2, s. 345. kolejnego z adwokatów – ochotników w kampanii wojennej 1920 r. We wrześniu 1915 r. niemieckie władze okupacyjne w Warszawie rozwiązały bowiem polskie sądy obywatelskie i przystąpiły do organizowania sądów gminnych, działających na podstawie tzw. ordynacji Hindenburga. Łabęcki należał do nielicznej grupy polskich adwokatów, która nie podporządkowała się uchwale ogólnego zebrania adwokatury stołecznej o wstrzymaniu się od udziału adwokatów w organizowaniu tych sądów. W stosunku do adwokatów, którzy objęli stanowiska sędziów w sądach okupacyjnych, ogół adwokatury stosował bojkot towarzyski.

Dotychczas była mowa o adwokatach, których wojna polsko-bolszewicka zmusiła do przerwania praktyki adwokackiej. W wojnie tej jednak wzięły udział także dziesiątki tysięcy młodych ludzi, z których wielu zostało adwokatami dopiero wiele lat po zakończeniu wojny. Jako student do służby w Wojsku Polskim ochotniczo wstąpił w 1918 r. m.in. Stanisław Neufeld,Stanisław Neufeld, ur. 31 lipca 1894 r. w Częstochowie. Po ukończeniu gimnazjum rozpoczął studia prawnicze na Sorbonie w Paryżu. Tam też złożył egzamin de licence. Wybuch wojny zmusił go jednak do powrotu do kraju, gdzie podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim, które ponownie był zmuszony przerwać. Po demobilizacji podjął przerwane studia i z oceną celującą ukończył je w 1920 r. Od 1921 r. odbywał aplikację sądową. W 1922 r. rozpoczął pracę w Prokuratorii Generalnej RP, najpierw jako referent, a wkrótce jako asesor i radca. W czerwcu 1926 r. złożył wniosek o wpis na listę adwokatów i po uzyskaniu go rozpoczął praktykę adwokacką w Warszawie. Zmarł na gruźlicę 20 sierpnia 1938 r. w Warszawie. Z. Witkowski, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 378–379. który następnie walczył w wojnie polsko-bolszewickiej i przeszedł do rezerwy w stopniu sierżanta.

Warto zauważyć, że wielu adwokatów biorących udział w wojnie polsko-bolszewickiej walczyło wcześniej w powstaniu wielkopolskim. Wielu z nich zostało później zamordowanych w niewoli sowieckiej, dzieląc los tysięcy oficerów zabitych przez NKWD w ramach zemsty Stalina za klęskę w wojnie polsko-bolszewickiej. Taki los spotkał m.in. Kazimierza Perża,Kazimierz Perż, ur. 23 grudnia 1899 r. w Jaskółkach koło Ostrowa Wielkopolskiego. Po demobilizacji studiował medycynę, ale ostatecznie ukończył prawo na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego. Od października 1924 r. prowadził w Gnieźnie kancelarię adwokacką. Był odznaczony Krzyżem Walecznych i Krzyżem Niepodległości. S. Mikke, Adwokaci – Ofiary Katynia, „Palestra” 2000, nr 4, s. 52; T. Sitkiewicz, Pro memoria, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1989, nr 4, s. 302; S. Zięba, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 411–412; Katyń. Księga cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, Warszawa 2000, s. 473; P. Jóźwiak, Adwokaci w Powstaniu Wielkopolskim, (w:) „Palestra” 2009, nr 1–2, s. 163–164. który jako ochotnik brał udział w powstaniu wielkopolskim i wojnie  polsko-bolszewickiej, a podczas II wojny światowej dostał się do niewoli sowieckiej i został osadzony w Kozielsku. W kwietniu 1940 r. został zamordowany przez NKWD w Katyniu.

W Katyniu zamordowany został także Cezary Wiza,Cezary Wiza, ur. 27 sierpnia 1899 r. w Pobiedziskach. W 1921 r. eksternistycznie ukończył gimnazjum i natychmiast rozpoczął studia prawnicze na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego. Ukończył je w 1927 r. i odbył aplikację sędziowską. Początkowo pracował jako sędzia grodzki w Ostrzeszowie, by w 1930 r. przejść do adwokatury. Kancelarię adwokacką prowadził do 1939 r. w Ostrzeszowie. S. Mikke, Adwokaci, s. 66; S. Zięba, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 530–531; Katyń. Księga, s. 695; P. Jóźwiak, Adwokaci, s. 164. uczestnik powstania wielkopolskiego, który po jego zakończeniu został skierowany do służby liniowej w Wojsku Polskim w wojnie polsko-bolszewickiej. Jako dowódca kompanii walczył o Wilejkę, Mołodeczno i Lidę, gdzie na polu walki został odznaczony Krzyżem Walecznych.

Podobny los spotkał także Kazimierza Starkowskiego,Kazimierz Starkowski, ur. 21 stycznia 1895 r. w Bydgoszczy. Po odzyskaniu niepodległości był czołowym polskim tenisistą, a w 1924 r. został akademickim wicemistrzem świata w grze podwójnej. Studia prawnicze ukończył w 1923 r. na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego. Od 1925 r. prowadził kancelarię adwokacką w Poznaniu. Był członkiem zespołu w Sądzie Dyscyplinarnym przy Izbie Adwokackiej w Poznaniu.Odznaczony został Krzyżem Walecznych. S. Mikke, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 474–475; idem, Adwokaci, s. 80; Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, Warszawa 2003, s. 513; R. Wryk, Poznańscy prawnicy w Akademickim Związku Sportowym, Kronika Miasta Poznania 2008, nr 3: Prawnicy, s. 191–192; P. Jóźwiak, Adwokaci, s. 164–165. znanego polskiego tenisistę i adwokata. Na początku 1919 r. wstąpił on do armii polskiej. Brał udział w walkach w powstaniu wielkopolskim. Uczestniczył również w wojnie polsko-bolszewickiej, za udział w której otrzymał Krzyż Walecznych. Podczas II wojny światowej został wzięty do niewoli sowieckiej. Przebywał w obozie w Starobielsku. Został zamordowany w 1940 r. w Charkowie.

Śmierć w Katyniu ponieśli także adwokaci Oswald-Leo Rohatiner,Oswald-Leo Rohatiner, ur. 14 grudnia 1897 r. we Lwowie. Adwokat w Dobromile. Do 1939 r. był kapitanem rezerwy. Walczył pod komendą gen. Hallera. S. Mikke, Adwokaci, s. 100; idem, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 439. który za udział w wojnie polsko-bolszewickiej otrzymał Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari (nr 5185) oraz Stanisław Tustanowski.Stanisław Tustanowski, ur. 15 lipca 1892 r. we Lwowie. W latach 1910–1914 odbył studia prawnicze na Uniwersytecie we Lwowie. Przez długi okres wykonywał praktykę prawniczą w wojsku. W 1929 r. przeszedł do rezerwy i osiadł w Radziwiłłowie pod Brodami, gdzie prowadził kancelarię adwokacką. W czasie II wojny światowej uwięziony w Kozielsku i w kwietniu 1940 r. został zamordowany w Katyniu. S. Zięba, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 517; S. Mikke, Adwokaci, s. 61; Katyń. Księga, s. 655. Ten ostatni w 1920 r. służył w batalionie wartowniczym we Lwowie oraz walczył na frontach wojny polsko-bolszewickiej. Pod koniec wojny skierowano go na kurs prawników przy Szkole Podchorążych Rezerwy w Rembertowie i po awansie na porucznika Korpusu Oficerów Sądowych przydzielono go do Prokuratury przy Wojewódzkim Sądzie Okręgowym nr I w Warszawie.

Śmierć z rąk NKWD poniósł także adwokat Konstanty Terlikowski,Konstanty Terlikowski, ur. 1 stycznia 1895 r. w Białowieży. Studia prawnicze ukończył na Uniwersytecie w Petersburgu. Po demobilizacji podjął pracę w sądownictwie powszechnym, początkowo na stanowisku sędziego śledczego, a następnie podprokuratora przy Sądzie Okręgowym w Grodnie. W 1925 r. został wpisany na listę adwokatów Izby Wileńskiej z siedzibą w Grodnie. W 1940 r. został zamordowany w więzieniu wewnętrznym NKWD w Grodnie. Z. Krzemiński, Adwokatura polska w okresie okupacji hitlerowskiej, „Palestra” 1976, nr 2, s. 3; T. Burakowski, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 507; A. Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia, s. 136. który w lipcu 1920 r. wstąpił do Wojska Polskiego i ochotniczo walczył w obronie stolicy.

Warto zauważyć, że zniszczenie polskiej inteligencji, w tym wielu adwokatów,Por. szerzej Z. Krzemiński, Adwokatura, s. 1–17; J. Markiewicz, Walka i męczeństwo adwokatów Izby lubelskiej w latach wojny i okupacji 1939–1945, „Palestra” 1974, nr 7, s. 100–115. w czasie II wojny światowej było nie tylko zamiarem Sowietów, ale również Niemców. Tytułem przykładu: w noc wigilijną 1939 r. niemiecka policja bezpieczeństwa wybrała do egzekucji grupę wybitnych przedstawicieli inteligencji lubelskiej. Byli wśród nich profesorowie, sędziowie i nauczyciele, a także ochotnik w wojnie polsko‑bolszewickiej, adwokat Władysław Rutkowski.Władysław Rutkowski, ur. 15 lipca 1894 r. w Radzyniu koło Płocka. W latach 1915–1920 studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Po wojnie został mianowany asesorem Prokuratorii Generalnej, a później starszym referentem. W październiku 1923 r. rozpoczął aplikację adwokacką, którą ukończył w 1926 r. i w tym samym roku został wpisany na listę adwokatów w Warszawie. Praktykę prowadził w Białej Podlaskiej. Zamordowany przez Niemców w 1939 r. F. Rymarz, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 449–450; J. Markiewicz, Walka, s. 105.

Jednym z najbardziej znanych adwokatów biorących udział w wojnie 1920 r. był niewątpliwie Stanisław Patek.Stanisław Patek, ur. 1 maja 1866 r. w Rusinowie. W 1889 r. ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Adwokatem przysięgłym został w październiku 1894 r. Ogromna i skuteczna obrona więźniów politycznych prowadzona w ramach Koła Obrońców Politycznych zakończyła się jego aresztowaniem. Postawiono mu zarzut powiązania z organizacjami rewolucyjnymi i pociągnięto go do odpowiedzialności dyscyplinarnej. W konsekwencji tego Izba Sądowa w Warszawie skreśliła go w 1911 r. z listy adwokatów. Po uniemożliwieniu mu wykonywania zawodu adwokata poświęcił się pracy społecznej i politycznej i nigdy już nie powrócił do adwokatury. W czasie bombardowania Starego Miasta podczas Powstania Warszawskiego został ciężko ranny i zmarł w szpitalu polowym 22 sierpnia 1944 r. M. Serwatka, P. Serwatka, Stanisław Patek – adwokat, polityk, dyplomata, „Palestra” 1997, nr 5–6, s. 134–135; K. Pol, Poczet prawników polskich, Warszawa 2000, s. 709–727; K. Pędowski, Wielki obrońca adwokat Stanisław Patek, „Palestra” 1978, nr 11–12, s. 59–63; L. Kania, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 404–407. Sławę przyniosła mu bezinteresowna obrona w sprawach politycznych. Należał on do założonej w 1905 r. stałej grupy obrońców w sprawach politycznych, zwanej Kołem Obrońców Politycznych. Warto zauważyć, że w jego mieszkaniu ukrywał się poszukiwany przez carską ochranę Józef Piłsudski. Działalność Patka spotkała się z surowymi represjami ze strony władz rosyjskich. W 1911 r. został skreślony z listy adwokatów. Do zawodu adwokata nigdy już nie powrócił, ale od tego momentu rozpoczęła się jego wielka kariera polityczna. Stanisław Patek został m.in. zastępcą polskiego delegata na konferencję pokojową w Paryżu. W grudniu 1919 r. został mianowany ministrem spraw zagranicznych w rządzie Leopolda Skulskiego. Wraz z tym ostatnim oraz gen. K. Sosnkowskim i gen. S. Hallerem uczestniczył w lutym 1920 r. w rozmowach pokojowych z przedstawicielami rządu bolszewickiego. Podczas wojny polsko-bolszewickiej, pomimo że miał 54 lata, wstąpił jako ochotnik do Wojska Polskiego, gdzie początkowo służył jako żołnierz 201. Pułku Piechoty, by zakończyć wojnę ze stopniem podporucznika 1. Pułku Szwoleżerów. Warto zauważyć, że Patek był jednym z wielu polskich urzędników-adwokatów, którzy jako ochotnicy wzięli udział w wojnie polsko-bolszewickiej.

Oprócz niego oraz wskazanego już wcześniej Mariana Zborowskiego warto wspomnieć także o adwokacie Stanisławie Posnerze,Stanisław Posner, ur. w 1868 r. w Kucharach koło Płońska. Studia prawnicze ukończył na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Po ukończeniu studiów prawniczych studiował także historię i socjologię na Uniwersytecie w Berlinie. W 1896 r. powrócił do Warszawy, gdzie został wpisany jako adwokat przysięgły i pomocnik adwokata Karola Dunina. Otworzył kancelarię adwokacką w Warszawie, jednakże nigdy nie prowadził szerokiej praktyki. Był znanym działaczem socjalistycznym. Zmarł 8 maja 1930 r. w Piorunowie, a jego pogrzeb w Warszawie miał charakter wielkiej manifestacji politycznej. R. Łyczywek, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 420–421; A. Pacholczykowa, (w:) PSB, t. XXVII, s. 685–691.który przed wybuchem wojny przez krótki czas pracował w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej jako kierownik Wydziału Prawnego. W 1920 r. podjął szeroką akcję propagandową i organizacyjną w środowisku robotniczym, której celem było skłonienie środowisk robotniczych do masowego udziału w wojnie polsko-bolszewickiej.

Skuteczna obrona w procesach politycznych przyniosła sławę także adwokatowi Eugeniuszowi Śmiarowskiemu,Eugeniusz Śmiarowski, ur. 7 maja 1878 r. w Łomży. Był kolejnym przedstawicielem sławnej rodziny adwokatów łomżyńskich. Studiował prawo w Warszawie, Heidelbergu i Kazaniu. Był aplikantem adwokata Stanisława Patka. W 1903 r. został adwokatem przysięgłym w Warszawie. Zasłynął jako obrońca represjonowanych walczących z caratem o wolność. Zmarł na atak serca 8 października 1932 r. w Warszawie. L. Kania, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 499–502; W. Barcikowski, Eugeniusz Śmiarowski, „Palestra” 1973, nr 2, s. 43–48; K. Pol, Poczet, s. 993–1006. wiceministrowi resortu sprawiedliwości na przełomie 1919 i 1920 r. Warto zauważyć, że Śmiarowski, pomimo faktu, iż był wolnomularzem i należał do licznych lóż masońskich, nie zawahał się, by bronić przed sądem sympatyków endecji, oskarżonych w 1920 r. o spowodowanie rozruchów w związku z przyjazdem do Gniezna Naczelnika Państwa. W lipcu 1920 r. zgłosił się jako ochotnik do 201. Pułku Piechoty i walczył jako żołnierz w obronie Warszawy. W jego macierzystej 9. kompanii tegoż pułku w krytycznych dniach walk na linii Narwi walczyło wielu byłych ministrów, znanych polityków czy ludzi z pierwszych stron gazet. Wystarczy chociażby wspomnieć o S. Patku, W. Giełżyńskim czy popularnym wówczas piosenkarzu M. Rentgenie. Jeden z ochotników pisał o Śmiarowskim, że cierpiał on z powodu chorej wątroby i musiał uśmierzać ból łykaniem opium, a jednak nie pozwolił się umieścić na wozie sanitarnym.

Ministrem Sprawiedliwości, ale już po wojnie polsko-bolszewickiej – od 17 listopada 1924 r. do 14 listopada 1925 r. – był także adwokat – Antoni Żychliński,Antoni Żychliński, ur. 16 maja 1874 r. we wsi Mogilnica (powiat Sokołów w Guberni Siedleckiej). W 1899 r. ukończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Po zakończeniu aplikacji adwokackiej podjął praktykę adwokacką w Lublinie. Specjalizował się w sprawach cywilnych. Od 1922 r. prowadził kancelarię notarialną w Warszawie. Zmarł 23 lipca 1929 r. w Otwocku. A. Redzik, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 544. który w 1920 r. pełnił funkcję komisarza cywilnego przy gubernatorze wojennym miasta stołecznego Warszawy, angażując się w obronę miasta przed bolszewikami.

W kampanii 1920 r. wzięli również udział polscy skauci. Wśród nich można znaleźć związanego z harcerstwem do końca swojego życia adwokata Czesława Jankowskiego,Czesław Jankowski, ur. 21 lipca 1880 r. w Warszawie. W 1904 r. ukończył Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Był uczestnikiem akcji związanych ze strajkiem szkolnym w 1905 r. W 1915 r. otworzył kancelarię adwokata przysięgłego w Warszawie. Specjalizował się w prawie cywilnym. W czasie I wojny światowej był radcą prawnym Zarządu Miejskiego w Warszawie. Został aresztowany przez gestapo 20 kwietnia 1940 r., a 21 czerwca 1940 r. rozstrzelano go wraz z jego synem Andrzejem. J. Saski, (w:) SBAP, t. II, z. 2, s. 245–246; A. Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia, s. 142, 158. który był aplikantem Stanisława Patka. Choć jego patron należał niewątpliwie do czołowych działaczy socjalistycznych, późniejsza postawa ideowo-polityczna Jankowskiego ukształtowała się pod wpływem działacza narodowodemokratycznego księdza Kazimierza Lutosławskiego. Jankowski należał do grupy inicjatorów idei skautingu na terenie Polski. W 1911 r. został członkiem Naczelnego Komitetu Skautowego na cały teren zaboru rosyjskiego. Podczas II wojny światowej zorganizował odział młodzieży „Żbik”, który składał się z 21. Drużyny Harcerskiej, podporządkowując go następnie Związkowi Walki Zbrojnej. Innym z założycieli harcerstwa w Polsce był adwokat Stanisław Węsławski,Stanisław Węsławski, ur. 19 września 1896 r. w Wilnie. Studia prawnicze ukończył na Uniwersytecie w Moskwie. W latach 1915–1918 brał udział w polskim ruchu skautowym na terenie Rosji. Po zakończeniu wojny został adwokatem przysięgłym w Wilnie. Aresztowany został przez gestapo i 3 grudnia 1943 r. rozstrzelany w Ponarach koło Wilna. L. Kania, Prawnicy wobec okupacji Wileńszczyzny w latach II wojny światowej, „Palestra” 2004, nr 5–6, s. 89; T. Burakowski, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 526–527; S. Mikke, (w:) S. Mikke, A. Redzik, Adwokaci polscy ojczyźnie, Warszawa 2008, s. 88–89. który w czasie wojny polsko-bolszewickiej ochotniczo wstąpił do Wojska Polskiego. Drużynowym XIII Warszawskiej Drużyny Harcerskiej im. J. Sułkowskiego był zaś inny uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, późniejszy adwokat Stanisław Peszyński.Stanisław Peszyński, ur. 5 października 1902 r. w majątku Sucholisy koło Białej Cerkwi na Ukrainie. Studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim ukończył w 1925 r. Po odbyciu aplikacji sądowej i adwokackiej został w 1929 r. wpisany na listę adwokatów z siedzibą w Warszawie. Był członkiem zawiązanego w listopadzie 1939 r. Tajnego Komitetu Adwokackiego, który w styczniu 1941 r. został przekształcony w Tajną Naczelną Radę Adwokacką. Został zamordowany w czasie Powstania Warszawskiego przez odziały niemiecko-ukraińskie. S. Zięba, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 412–413; E. Muszalski, (w:) PSB, t. XXV, s. 665–666; Z. Krzemiński, Adwokatura, s. 6. Służył on w wojsku polskim jako ułan. Ułanem w wojnie polsko-bolszewickiej był także adwokat Zygmunt Postołko.Zygmunt Postołko, ur. 15 grudnia 1890 r. w Czeczelniku na Podolu. W 1914 r. na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Odessie uzyskał stopień kandydata praw (doktora praw). W 1924 r. osiedlił się Łucku i tam też został wpisany na listę adwokatów. W kwietniu 1940 r. został zamordowany w lesie katyńskim. S. Zięba, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 421–422; Katyń. Księga, s. 500; S. Mikke, Adwokaci, s. 55.

Warto zauważyć, że uczestnikami wojny polsko-bolszewickiej byli także liderzy młodzieżowych organizacji narodowych okresu międzywojennego. Ochotnikami w tej wojnie byli na przykład adwokaci Janusz RabskiJanusz Rabski, ur. 1 marca 1900 r. w Warszawie. W 1926 r. ukończył Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Następnie odbywał równocześnie aplikację adwokacką i sądową. W 1931 r. otworzył kancelarię adwokacką w Warszawie. Zmarł 27 lutego 1941 r. w Otwocku. R. Łyczywek, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 428–429; E. Muszalski, (w:) PSB, t. XXIX, s. 560–561. i Henryk Rossman.Henryk Rossman, ur. 24 grudnia 1896 r. w Warszawie. Bezpośrednio po wojnie polsko-bolszewickiej zapisał się na studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Wcześniej studiował na Politechnice Warszawskiej. Po ukończeniu studiów odbył aplikację adwokacką w znanej i cenionej kancelarii adwokata S. Rodkiewicza, który był jego wujem. W 1928 r. został wpisany na listę adwokatów w Warszawie. Zmarł nagle na atak serca 24 lutego 1937 r. w Warszawie. R. Łyczywek, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 442–443; E. Muszalski, (w:) PSB, t. XXXII, s. 139–140; A. Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia, s. 121. Pierwszy z nich był m.in. Prezesem Bratniej Pomocy Studentów Uniwersytetu Warszawskiego, pierwszym prezesem korporacji akademickiej „Patria”, a w latach 1925–1928 pełnił funkcję prezesa Rady Naczelnej Młodzieży Wszechpolskiej. Natomiast adwokat Henryk Rossman, który walczył jako artylerzysta w wojnie polsko-ukraińskiej, a następnie w wojnie polsko-bolszewickiej, był jednym z najbliższych współpracowników Romana Dmowskiego, pełnił funkcję jego osobistego sekretarza.

Wśród uczestników wojny polsko-bolszewickiej nie mogło oczywiście zabraknąć żołnierzy Legionów Marszałka Piłsudskiego. Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli adwokatury, którzy walczyli w Legionach, a następnie w wojnie polsko‑bolszewickiej, był niewątpliwie Jan Ruff,Jan Ruff, ur. 29 lipca 1895 r. w Warszawie. Studia prawnicze na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego ukończył w 1922 r. Aplikację adwokacką odbył u jednego z największych adwokatów dwudziestolecia międzywojennego, adwokata Kazimierza Sterlinga. W maju 1927 r. wpisany został na listę adwokatów w Warszawie. Zmarł z wycieńczenia w obozie Auschwitz-Birkenau. Z. Wassong-Zakrzewska, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 446–447; idem, (w:) PSB, t. XXXIII, s. 64–65. który wcześniej brał także udział w walkach o Lwów. Służył w Wojsku Polskim jako artylerzysta, odbywając m.in. kampanię ukraińską i bolszewicką. Nieocenionym po dziś dzień dziełem Jana Ruffa jest książka pt. Dyscyplina adwokatury, która miała charakter pionierski w Polsce i do chwili obecnej pozostaje cennym zbiorem tez i orzeczeń sądów dyscyplinarnych adwokatury. W Legionach Polskich służył także adwokat Antoni Rachoń,Antoni Rachoń, ur. 18 kwietnia 1896 r. w Lublinie. W 1925 r. ukończył Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego i rozpoczął aplikację sądową. W 1927 r. rozpoczął aplikację adwokacką, by w 1928 r. uzyskać wpis na listę adwokatów. Zmarł nagle 27 grudnia 1938 r. w czasie krótkiego wypoczynku poza stolicą. T. Burakowski, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 429. który przeszedł cały szlak bojowy w wojnie polsko-bolszewickiej, w której dosłużył się stopnia oficerskiego. Zwolennikiem obozu Piłsudskiego był również adwokat Stanisław Radzki,Stanisław Radzki, ur. 8 maja 1900 r. w Lublinie. W 1919 r. rozpoczął studia prawnicze na nowo powstałym Uniwersytecie Lubelskim. W 1924 r. rozpoczął aplikację sądową, następnie sprawował obowiązki sędziego pokoju do spraw nieletnich. Pełnił również obowiązki podprokuratora przy Sądzie Okręgowym w Lublinie, a także naczelnika Sądu Grodzkiego w Janowie Lubelskim. Adwokatem został dopiero pod koniec 1930 r. Praktykę prowadził w Lublinie. Zmarł 17 stycznia 1985 r. B. Oratowska, (w:) Informator do wystawy „Patriotyczne postawy adwokatów Izby Lubelskiej w okresie okupacji hitlerowskiej i sowieckiej 1939–1944”, podaję za: http://bip. adwokatura.pl/pl/bip/o_nas_i_u_nas/postawy_patriotyczne/px_adwokackie_biogramy.pdf, zwane dalej „Informatorem”; M. Bielecka-Hołda, Radzcy, podaję za: http://lublin.gazeta.pl/lublin/1,36651,2006911.html; J. Markiewicz, Walka, s. 101–103. który do Wojska Polskiego wstąpił ochotniczo jako student podczas wojny z bolszewikami i od 17 lipca do 29 grudnia 1920 r. służył w batalionie zapasowym 8. Pułku Piechoty Legionów. W piśmiennictwie wskazuje się, że szczególną pozycję wśród adwokatów – uczestników politycznej konspiracji piłsudczykowskiej – zajmował Ignacy Radlicki.Ignacy Radlicki, ur. 1 lutego 1892 r. w Emilianowie (powiat Rawa Mazowiecka); należy podkreślić, że w niektórych dokumentach Radlickiego znajduje się data urodzenia 31 stycznia 1892 r. Przy czym, jak podkreśla M. Gałęzowski, sam Radlicki podawał jako datę urodzenia 1 lutego 1892 r. W 1914 r. ukończył nauki polityczne prowadzone przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W 1922 r. ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Poznańskim. Następnie odbył aplikację adwokacką i w 1927 r. został wpisany na listę adwokatów w Warszawie. W 1952 r., w związku z szykanami ze strony władz komunistycznych za działalność przedwojenną, musiał na kilka lat zaprzestać prowadzenia praktyki adwokackiej. Powrócił do niej dopiero w 1956 r. Zmarł 5 marca 1967 r. w Warszawie. M. Gałęzowski, Ignacy Radlicki – adwokat, legionista, poseł na Sejm RP, działacz konspiracji piłsudczykowskiej w czasie drugiej wojny światowej, „Palestra” 2005, nr 3–4, s. 159–165. Brał on udział również w I wojnie światowej. Pomimo że został uznany za niezdolnego do służby wojskowej, w lipcu 1920 r. przerwał studia i wstąpił jako ochotnik do Wojska Polskiego. W wojnie polsko-bolszewickiej służył w stopniu podporucznika w 1. Pułku Piechoty. Od sierpnia był dowódcą kompanii alarmowej na odcinku Jabłonna (pod Warszawą), a następnie adiutantem 2. batalionu 4. Pułku Strzelców Podhalańskich.

Powyżej wskazano, że w wojnie polsko-bolszewickiej wzięli udział zarówno adwokaci, którzy byli czołowymi działaczami ruchu narodowego, jak i ci, którzy byli zwolennikami Marszałka Piłsudskiego. Tytułem uzupełnienia należy stwierdzić, że uczestnikami tej wojny byli także adwokaci, których można zaliczyć do czołowych działaczy ruchu ludowego w Polsce, jak np. Kazimierz Ujazdowski,Kazimierz Ujazdowski, ur. 16 września 1898 r. w Warszawie. Będąc studentem prawa Uniwersytetu Warszawskiego, publicznie nawoływał do niewstępowania do armii niemieckiej w I wojnie światowej. Po wojnie odbył aplikację i w 1927 r. został wpisany na listę adwokatów w Warszawie. W okresie międzywojennym związał się z ruchem ludowym, z PSL „Piast”, a po zjednoczeniu ze Stronnictwem Ludowym. Występował jako adwokat w sprawie brzeskiej, w której broniony przez niego poseł Adolf Sawicki jako jedyny został uniewinniony. Zginął w nieznanych bliżej okolicznościach, prawdopodobnie rozstrzelany pod ścianą śmierci w KL Auschwitz w 1942 r. L. K. Paprzycki, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 518–520. który walczył m.in. w obronie stolicy w 1920 r., czy też Franciszek Rąb,Franciszek Rąb, ur. w 1888 r. w Krasnem (powiat rzeszowski). Naukę na Uniwersytecie Jagiellońskim zakończył uzyskaniem tytułu doktora praw. Po ukończeniu studiów pracował w szkolnictwie. Dopiero w latach trzydziestych przeniósł się do Rzeszowa, gdzie otworzył kancelarię adwokacką. W czasie okupacji został aresztowany przez gestapo i osadzony w KL Oranienburg, gdzie 25 lutego 1943 r. zmarł z wycieńczenia i choroby. J. Jaworski, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 437. którego ojciec był przywódcą ruchu ludowego na Rzeszowszczyźnie, a on sam był posłem na Sejm z ramienia Związku Ludowo-Narodowego, do którego został wybrany dwa lata po zakończeniu wojny polsko-sowieckiej, w której brał udział. Działaczem ruchu ludowego był również adwokat Franciszek Mroczek,Franciszek Mroczek, ur. 21 sierpnia 1900 r. w Garwolinie. W latach 1919–1922 studiował na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznańskiego. W 1922 r. rozpoczął aplikację sądową w Sądzie Okręgowym w Zamościu, a po jej ukończeniu został mianowany sędzią pokoju w Hrubieszowie. W 1928 r. zwolnił się ze służby w sądownictwie i przeniósł się do adwokatury. Prowadził kancelarię adwokacką w Grodzisku, a następnie w Biłgoraju i Zamościu. Zmarł w Biłgoraju 26 lipca 1975 r. B. Oratowska, (w:) Informator; J. Markiewicz, Walka, s. 106. który w czasie wojny polsko-bolszewickiej służył w oddziałach Wojska Polskiego pozostających w odwodzie w zachodniej części Polski.

Warte podkreślenia jest to, że pomimo ogromnych różnic w poglądach politycznych wszyscy wskazani wyżej adwokaci służyli z pełnym zaangażowaniem nie tylko Ojczyźnie, biorąc udział w różnych wojnach, ale również i adwokaturze, w której wyznawane zapatrywania polityczne schodziły na dalszy plan. Doskonałym zobrazowaniem zaprezentowanej powyżej tezy jest postawa adwokata Stanisława Zgliszczyńskiego,Stanisław Zgliszczyński, ur. 27 października 1901 r. w Płocku. Po zakończeniu wojny i demobilizacji rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Po ich ukończeniu w 1926 r. rozpoczął aplikację sądową w Płocku. Po zdaniu egzaminu państwowego otrzymał nominację na stanowisko podprokuratora, a następnie sędziego sądu grodzkiego w Sierpcu. Po dwóch latach zrezygnował jednak z pracy w sądownictwie i uzyskał wpis na listę adwokatów. Praktykę adwokacką rozpoczął w Płocku. W czasie II wojny światowej aresztowany i po kilku dniach tortur wywieziony do KL Dachau, gdzie 18 listopada 1940 r. został rozstrzelany (według innych źródeł został przewieziony do KL Mauthausen). K. Askanas, Stanisław Zgliszczyński – wzorowy adwokat, „Palestra” 1986, nr 12, s. 50–52; idem, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 542–543. który brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej jako strzelec konny 4. Pułku Strzelców Konnych. Jednakże pomimo faktu, że został członkiem Rady Miejskiej w Płocku z ramienia Narodowej Demokracji, był jednym z tych adwokatów, którzy podejmowali się obron w sprawach komunistycznych. Podczas jednej ze spraw, w których bronił oskarżonego komunistę, wypowiedział słowa, które powinny być uznane za podstawę działalności adwokata w sprawach karnych. Zdarzyło się bowiem, że w toku tej sprawy sędzia  złośliwie zapytał go: „Czy obrońca nie solidaryzuje się przypadkiem z ideologią oskarżonego?”. Odpowiedział na to, że: „Nie jestem zwolennikiem ideologii oskarżonego, ale też i poglądu, że wyznawanie przekonań przez oskarżonego może zastąpić dowód jego winy”. W innej sytuacji, gdy zapytano go, dlaczego jako zaangażowany działacz społeczno-polityczny, reprezentujący w sposób bojowy przeciwną ideologię, broni komunistów, odpowiedział, że: „Prawa do obrony nie wolno odmówić nikomu”.

W czasie wojny polsko-bolszewickiej poległo kilka tysięcy polskich żołnierzy, a kilkadziesiąt zostało wziętych do niewoli, z której wróciło tylko ok. 40%. Wśród poległych był m.in. adwokat Ludwik Jelec,Ludwik Jelec, ur. w 1862 r. Po ukończeniu studiów prawniczych osiadł w Mińsku Litewskim, gdzie prowadził kancelarię adwokacką. Był spowinowacony z Władysławem Raczkiewiczem, adwokatem i prezydentem RP w okresie II wojny światowej. W. Łukaszewicz, (w:) SBAP, t. II, z. 2, s. 250–251. który w okresie wojny polsko-bolszewickiej był podejrzewany o udział w wysadzeniu ważnego mostu kolejowego między Mińskiem i Borysowem. 3 lipca 1919 r. został zamordowany przez bolszewików, a jego ciało ekshumowano i pochowano w Jachimowie dopiero po wejściu wojsk polskich.

Pomimo pobytu w niewoli bolszewickiej śmierci udało się natomiast uniknąć adwokatowi Witoldowi Rothenburgowi-Rościszewskiemu,Witold Rothenburg-Rościszewski, ur. 15 lipca 1901 r. w Kornie. Studia prawnicze ukończył w 1928 r. na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Po ukończeniu aplikacji i zdaniu egzaminu państwowego został w 1933 r. adwokatem w Warszawie. Zaangażował się w działalność polityczną na rzecz Obozu Narodowo- ‑Radykalnego. W 1936 r. wziął udział jako obrońca w największym procesie wytoczonym przed Sądem Okręgowym w Warszawie działaczom tego ruchu oraz „Falangi”. W czasie II wojny światowej zidentyfikowano go jako wyjątkowo niebezpiecznego dla III Rzeszy i rozstrzelano nie później niż 4 grudnia 1943 r. E. Muszalski, (w:) SBAP, t. II, z. 3–4, s. 444–446. który jako ochotnik służył w 5. Dywizji Syberyjskiej wojsk polskich gen. Hallera. W styczniu 1920 r., po kapitulacji tej jednostki, dostał się do bolszewickiej niewoli, z której udało mu się uciec. Bolszewicy schwytali go jednak i skazali na karę śmierci, zamienioną następnie na bezterminową karę więzienia, którą odbywał w więzieniu w Irkucku. W lutym 1921 r. został zwolniony z niewoli na mocy amnestii i w końcu kwietnia 1922 r. szczęśliwie powrócił do Polski.

Z powyższego widać więc, że adwokaci masowo uczestniczyli w wojnie polsko-bolszewickiej, a później w II wojnie światowej. Zaprezentowane powyżej biogramy wskazują, że wielu uczestników wojny z bolszewikami poległo podczas II wojny światowej. Wielu z nich udało się jednak wyjść zwycięsko z obu wojen, a następnie zrobić w Polsce karierę na innych płaszczyznach niż adwokatura.

Można – i to bez większej dozy pomyłki – przyjąć, że jednym z najbardziej znanych uczestników wojny polsko-bolszewickiej był polski poeta, autor wielu bajek i wierszy dla dzieci – Jan Brzechwa,Jan Brzechwa, ur. 15 sierpnia 1898 r. w Żmerynce na Podolu. Tam też spędził dzieciństwo i ukończył znaną szkołę oo. Jezuitów w Chyrowie, a następnie Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Po odbyciu aplikacji adwokackiej w 1929 r. został wpisany na listę adwokatów. Kancelarię adwokacką prowadził w Warszawie. Także po II wojnie światowej pracował jako adwokat i radca prawny. J. Kanimir, (w:) S. Mikke, A. Redzik, Adwokaci, s. 212–213. który jako ochotnik walczył w 36. Pułku Piechoty Legii Akademickiej w wojnie 1920 r. Warto podkreślić, że był on nie tylko poetą, ale również adwokatem. Specjalizował się w prawie autorskim, do którego napisał nawet komentarz. Jako adwokat występował pod prawdziwym nazwiskiem Jan Lesman.Por. też J. Lesman, Nowelizacja prawa autorskiego, Warszawa 1935; idem, Prawo autorskie w kinematografji [zachowano oryginalną pisownię – przyp. P. J.] dźwiękowej, Warszawa 1931.Wybitnym  pisarzem i autorem wielu powieści o tematyce historycznej był także adwokat Karol Bunsch,Karol Bunsch, ur. 22 lutego 1898 r. w Krakowie. Pisarz historyczny, napisał m.in. Dzikowy skarb, Ojciec i syn, Rok tysięczny, Bezkrólewie, Odnowiciel, Imiennik – Miecz i pastorał, Wawelskie wzgórze i inne. Był tłumaczem literatury angielskiej i niemieckiej. Ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim, a następnie odbył aplikację sądową. W latach 1924–1926 był sędzią. W 1928 r. otworzył własną kancelarię adwokacką w Krakowie. Zmarł 24 listopada 1987 r. A. Redzik, (w:) S. Mikke, A. Redzik, Adwokaci, s. 214–215. który w czasie I wojny światowej walczył w Legionach, by następnie wziąć udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Tytułem uzupełnienia należy podkreślić, że karierę literacką, choć oczywiście mniejszą niż Brzechwa czy Bunsch, zrobił też inny adwokat, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, Mieczysław Braunsztajn.Mieczysław Braunsztajn, ur. 29 maja 1902 r. w Łodzi. Pisownia jego nazwiska ustalona została dopiero sądownie w 1928 r. W 1926 r. ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim, a następnie odbył aplikację adwokacką w Łodzi, gdzie w 1930 r. otworzył własną kancelarię adwokacką. Jako poeta posługiwał się imieniem „Mieczysław” i skrótem swego nazwiska „Braun”. Zmarł 19 listopada 1920 r. J. Romański, (w:) SBAP, t. II, z. 1, s. 65–66. Wstąpił on do Wojska Polskiego w 1920 r. jeszcze jako uczeń gimnazjum. Brał udział w bitwach pod Radzyminem, Pułtuskiem, Nasielskiem, Makowem Mazowieckim i Borkiem. W dniu 19 sierpnia 1920 r. został ciężko ranny, a z pola bitwy wyniósł go kolega szkolny, późniejszy znany pisarz Jerzy Zawieyski.

Innym znanym ochotnikiem w wojnie polsko-bolszewickiej był adwokat Adam Bień.Adam Bień, ur. 14 grudnia 1899 r. w Ossali (35 km od Sandomierza). Studia prawnicze ukończył w 1925 r. W 1928 r. zdał egzamin sędziowski. Pracował w sądach grodzkich w Grodzisku Mazowieckim i Żyrardowie, a następnie w Sądzie Okręgowym w Warszawie. Od 1943 r. pierwszy zastępca Delegata Rządu RP na Kraj, a od maja 1944 r. członek Krajowej Rady Ministrów. W 1945 r. został aresztowany przez NKWD i skazany w moskiewskim procesie szesnastu na pięć lat więzienia. Z Moskwy powrócił w 1949 r. Ze względów politycznych nie miał możliwości dalszego wykonywania zawodu sędziego. Początkowo zajął się tłumaczeniem literatury rosyjskiej. Pod koniec 1953 r. wpisano go jednak na listę adwokacką i rozpoczął praktykę w zespole adwokackim w Przasnyszu, którą zakończył 31 grudnia 1974 r. C. Jaworski, Gość Palestry. Z ministrem RP Delegatury Rządu na Kraj, sędzią, adwokatem, działaczem społecznym i politycznym, jednym z „szesnastu”, pisarzem i tłumaczem literatury pięknej, Adamem Bieniem – rozmawia Czesław Jaworski, „Palestra” 1991, nr 5–7, s. 3–17; P. Ziętara, (w:) S. Mikke, A. Redzik, Adwokaci, s. 108–109. Por. też J. Chrobaczyński, Ostatni z szesnastu, Warszawa 2000. Kampanię 1920 r. odbył natychmiast po ukończeniu szkolenia w 1. kompanii karabinów maszynowych 3. Pułku Piechoty Legionów. Szlak jego kampanii wyznaczały miasta pogranicza litewsko-białoruskiego. O znaczeniu, jakie w jego życiu miał udział w tej wojnie, świadczy fakt, że w swoich wspomnieniach pisał on, iż zwycięstwo w dniach 14 i 15 sierpnia 1920 r. było jedną z dwóch najszczęśliwszych chwil w jego życiu.J. Chrobaczyński, Ostatni z szesnastu, s. 31 i podana tam literatura.

Jak wskazano powyżej, wielu uczestników wojny polsko-bolszewickiej, którzy następnie wzięli udział w II wojnie światowej, wyszło z tych zmagań zwycięsko. Ten adwokacki patriotyzm został im niejednokrotnie niestety odpłacony przez władze komunistyczne, kiedy to po II wojnie światowej spotkały ich za to surowe represje. Taki los spotkał m.in. Otmara Poźniaka,Otmar Poźniak, ur. 11 listopada 1892 r. w Pietropawłowie. W 1917 r. ukończył studia prawnicze w Moskwie. W 1922 r. rozpoczął aplikację adwokacką, którą ukończył w 1925 r. złożeniem egzaminu adwokackiego. Był członkiem Izby Adwokackiej w Lublinie i przez dwie kadencje pełnił funkcję wicedziekana. Zmarł w 1962 r. B. Oratowska, Tajna rada adwokacka, „Palestra” 2004, nr 11–12, s. 289; Z. Krzemiński, Adwokatura, s. 10; J. Markiewicz, Walka, s. 101–104; A. Kisza, Z. Krzemiński, R. Łyczywek, Historia, s. 144. który za udział w walkach z bolszewikami został odznaczony Krzyżem Walecznych, a II wojnę światową przeżył jako jeniec Oflagu II A  w Prenzlau, a następnie obozów w Charkowie, Riazaniu i Czerepewcu. W czerwcu 1950 r. został aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie i skazany na 10 lat więzienia oraz 5 lat utraty praw publicznych. Wolność odzyskał dopiero w 1956 r. W czasach stalinowskich z adwokatury usunięto też Bolesława Kamińskiego,Bolesław Kamiński, ukończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1927 r. prowadził kancelarie adwokackie w Lublinie, Puławach i Kraśniku. W czasach stalinowskich usunięty z adwokatury, potem rehabilitowany. Zmarł w 1968 r. Podaję za: biogram zamieszczony na stronie www.advocate.pl. który w 1920 r. brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej.

Na zakończenie należy dodać, że jednym z najdłużej żyjących uczestników wojny polsko-bolszewickiej był zmarły w 2004 r. adwokat Józef Bielski,Józef Bielski, ur. 26 października 1900 r. W 1925 r. ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Ukończył aplikację sądową i pełnił funkcję sędziego w sądach grodzkich w Zamościu, Nowym Dworze i Warszawie, a od 1935 r. w Sądzie Okręgowym w Warszawie. Po wojnie, pomimo powołania do sądownictwa, zdecydował się odejść do adwokatury, gdyż nie znalazł dla siebie miejsca w komunistycznym wymiarze sprawiedliwości. W adwokaturze spędził następne 52 lata. S. Śniechórski, Adw. Józef Ignacy Bielski (1900–2004), „Palestra” 2004, nr 11–12, s. 303–305; E. Mazur, Pożegnalne wspomnienie, „Palestra” 2005, nr 3–4, s. 317–319. który dożył sędziwego wieku 104 lat. Jako ochotnik brał on udział w obronie przed nawałą bolszewicką. W obawie przed represjami politycznymi przez długi czas był jednak zmuszony do przemilczenia tego okresu w swoich życiorysach, spisywanych na użytek instytucji peerelowskich.

Podsumowując: uzasadnione wydaje się stwierdzenie, że do „Cudu nad Wisłą” przyczynił się zbiorowy wysiłek całego narodu, a bezpośrednio mieszkańcy Warszawy i innych polskich miast, duchowieństwo, ludność cywilna i wojskowa, którzy w przełomowej chwili, ofiarowując swą wiedzę, poświęcenie, a niejednokrotnie i życie, byli w stanie zamienić załamanie w wiarę w zwycięstwo, zmęczenie w siłę, cofnięcie w atak, a porażkę w zwycięstwo. Uczestnicy wojny polsko-bolszewickiej reprezentowali wszystkie ówczesne stany, środowiska i zawody. Byli wśród nich lekarze, księża, rzemieślnicy oraz przedstawiciele wielu innych grup społecznych i zawodowych. Nie zabrakło także adwokatów, aplikantów adwokackich czy studentów, którzy dopiero długo po wojnie 1920 r. zdecydowali się na pracę w adwokaturze. Cechował ich, pomimo nieraz radykalnie różnych poglądów politycznych, zapał, poświęcenie i patriotyzm, które to idee przyświecały w owym czasie całemu narodowi polskiemu. Potrafili oni niejednokrotnie – co wskazano powyżej – pozostawić prowadzone przez siebie kancelarie adwokackie, zajmowane wysokie pozycje społeczne, tak aby z bronią w ręku dopomóc w obronie Ojczyzny. Podsumowaniem niniejszego artykułu niech będą słowa Z. Krzemińskiego: „Adwokaci polscy potrafili nie tylko mówić o Polsce, ale także, kiedy trzeba było, dla Niej umierać. Zdobyli się też na rzecz najtrudniejszą: umieli za Polskę cierpieć”.Z. Krzemiński, Adwokatura, s. 17. Udział polskich adwokatów w wojnie polsko-bolszewickiej, a także ich dalsze losy w pełni potwierdzają te słowa.