A nalizowana materia dotyczy rozpoznania skargi konstytucyjnej osoby, która po jej złożeniu zmarła. Sprawa ta nie była dotychczas przedmiotem szerokiego zainteresowania Trybunału Konstytucyjnego i nauki prawa konstytucyjnego. Nie ulega jednak wątpliwości, że jest to niezwykle ważna kwestia, wymagająca dogłębnej analizy. W szczególności ze względu na dwugłos w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. Z jednej strony Trybunał Konstytucyjny uznaje, że śmierć wnioskodawcy w toku postępowania nie stanowi przyczyny zawieszenia lub umorzenia postępowania wszczętego skargą konstytucyjną, gdyż kluczowe jest zbadanie konstytucyjności zakwestionowanej normy prawnej. Z kolei w innych orzeczeniach sąd konstytucyjny stwierdza, że podstawą skutecznego wniesienia skargi konstytucyjnej jest interes prawny wnioskodawcy, który ustaje z chwilą jego śmierci. Celem niniejszego opracowania jest omówienie kwestii związanej z rozpoznaniem skargi konstytucyjnej w sytuacji następczej śmierci osoby, która ją wniosła, z perspektywy ogólnego interesu prawnego związanego z rozpoznaniem skargi oraz celami związanymi z jej rozpoznaniem przez sąd konstytucyjny.

1. Wstęp

Wieloletnia perspektywa stosowania i obowiązywania regulacji dotyczących skargi konstytucyjnej skłania ku konstatacji, że etap wstępnej kontroli ma znakomite znaczenie dla realizacji gwarantowanego przez art. 79 ust. 1 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz.U. z 1997 r. nr 78 poz. 483 ze zm.), dalej: Konstytucja RP. Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji RP każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. prawa podmiotowego. Wzmiankowane orzeczenie oraz materia w nim poruszona wpisują się w ramy coraz szerszej dyskusji przedstawicieli nauki prawa konstytucyjnego dotyczącej strony formalnej i materialnej skargi konstytucyjnej Zob. między innymi Z. Czeszejko-Sochacki, Skarga konstytucyjna w prawie polskim, „Przegląd Sejmowy” 1998/1, s. 31–54; M. Wiącek, Formalne przesłanki skargi konstytucyjnej (w świetle orzecznictwa TK), „Państwo i Prawo” 2011/9, s. 20–34; J. Sułkowski, W. Białogłowski, W sprawie formalnych przesłanek skargi konstytucyjnej, „Państwo i Prawo” 2012/3, s. 100–106 i literatura tam cytowana; P. Króliczek, Zakres podmiotowy polskiej skargi konstytucyjnej, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2017/1, s. 35–53; M. Derlatka, Skarga konstytucyjna w Niemczech, Warszawa 2009; M. Laskowska, Skarga konstytucyjna w dobie ustawy z 30.11.2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, „Przegląd Konstytucyjny” 2020/4, s. 128–142. . Wypełnia ono jednocześnie istotną lukę w nurcie dyskusyjnym. Dotyczy bowiem rozpoznania skargi konstytucyjnej osoby, która po jej wniesieniu zmarła. W celu pełnego omówienia analizowanej materii posłużono się metodą dogmatyczną, metodą prawnoporównawczą oraz w niewielkim zakresie metodą historyczną.

3. Stanowisko sądu konstytucyjnego

Sąd konstytucyjny nie zauważył jednakże potrzeby dalszego zawieszenia postępowania. Już na wstępie uzasadnienia TK podkreślił, że śmierć skarżącego nie stanowi przeszkody do rozpoznania złożonej przez niego skargi konstytucyjnej Zob. wyroki TK: z 21.05.2001 r. (SK 15/00), OTK 2001/4, poz. 85; z 15.04.2003 r. (SK 4/02), OTK-A 2003/4, poz. 31; z 24.04.2014 r. (SK 56/12), OTK-A 2014/4, poz. 42 oraz postanowienie TK z 27.05.2009 r. (SK 53/08), OTK-A 2009/5, poz. 81. . Nie można więc uznać – zdaniem TK – że w razie śmierci skarżącego mają odpowiednie zastosowanie przepisy ustawy z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2019 r. poz. 1460), dalej: k.p.c. . W ocenie sądu konstytucyjnego „odrębności charakteryzujące postępowanie w przedmiocie skargi konstytucyjnej w stosunku do postępowań sądowych są na tyle istotne, że uzasadniają bardzo ostrożne stosowanie przesłanek zawieszenia lub umorzenia postępowania. Przyjęcie innego stanowiska ograniczałoby w znaczącym stopniu możliwość realizowania podstawowej funkcji postępowania przed Trybunałem w zakresie badania konstytucyjności przepisów prawa. Orzeczenie rozstrzygające merytorycznie skargę konstytucyjną ma niewątpliwie walor ogólny, jest skuteczne erga omnes, ma moc powszechnie obowiązującą (art. 190 ust. 1 Konstytucji). Rozpoznając skargę konstytucyjną, Trybunał rozstrzyga o zgodności aktu normatywnego z Konstytucją. Orzeczenie zaś tylko pośrednio dotyczy sprawy indywidualnej skarżącego w tym sensie, iż rozstrzyga o dopuszczalności stosowania określonego aktu normatywnego” Uzasadnienie postanowienia TK z 21.01.2020 r. (Ts 68/18), OTK-B 2020, poz. 109. . W konsekwencji śmierć skarżącego – w tym przypadku – nie stanowi przeszkody do wydania postanowienia o odmowie nadania lub o nadaniu skardze konstytucyjnej dalszego biegu Podobnie postanowienie TK z 7.03.2006 r. (Ts 66/05), OTK-B 2006/2, poz. 97. .

Tezy tego rozstrzygnięcia można ująć następująco. Po pierwsze, śmierć skarżącego nie stanowi przeszkody do rozpoznania złożonej przez niego skargi konstytucyjnej. Po drugie, postępowanie w przedmiocie skargi konstytucyjnej jest postępowaniem odrębnym od postępowania sądowego prowadzonego w reżimie regulacji Kodeksu postępowania cywilnego, gdyż ma ono charakter ogólny. Słowem, jest skuteczne erga omnes. Po trzecie, rozpoznanie skargi konstytucyjnej ma przede wszystkim na celu ustalenie zgodności danego aktu normatywnego z Konstytucją, natomiast kwestią wtórną (drugorzędną) jest indywidualny interes skarżącego.

4. Analiza prawnoporównawcza stanowiska TK

Wywiedzione przez TK tezy wymagają pogłębionej refleksji i oceny z daleko idącą ostrożnością. Na wstępie należy zauważyć, że w orzecznictwie TK zarysowano również inny pogląd. W postanowieniu z 9.03.1999 r. (SK 10/98) Postanowienie TK z 9.03.1999 r. (SK 10/98), OTK 1999/2, poz. 27. TK zauważył, że art. 79 ust. 1 Konstytucji stanowi źródło normatywne prawa do wniesienia skargi konstytucyjnej. Służy ono wyłącznie temu podmiotowi, którego wolności konstytucyjne lub prawa są naruszane. Oznacza to, że jedną z przesłanek skargi konstytucyjnej stanowi osobiste zainteresowanie skarżącego w rozstrzygnięciu przez Trybunał Konstytucyjny jego skargi Tak też B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999, s. 410. . Z powyższego sąd konstytucyjny wywiódł, że „prawo wniesienia skargi jest prawem osobistym i ściśle związanym z określonym podmiotem. Śmierć skarżącego oznacza zatem wygaśnięcie prawa przysługującego mu na podstawie art. 79 konstytucji. Wobec odpadnięcia jednej z materialnoprawnych przesłanek skargi, wydanie orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny staje się niedopuszczalne” Uzasadnienie postanowienia TK z 9.03.1999 r. (SK 10/98), OTK 1999/2, poz. 27. . Pogląd ten jest także prezentowany przez część przedstawicieli doktryny prawa konstytucyjnego. Jak zauważa Małgorzata Masternak-Kubiak, „podmiot występujący ze skargą musi być osobiście zainteresowany w zniesieniu naruszenia jego praw” M. Masternak-Kubiak, Ustawa o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1998, s. 48. .

Z kolei Lech Jamróz prezentuje odmienny pogląd, podkreślając, iż „praktyka Trybunału wskazuje natomiast, że śmierć skarżącego w trakcie postępowania skargowego nie stoi na przeszkodzie wydania orzeczenia merytorycznego, nie stanowi per se podstawy do umorzenia lub zawieszenia postępowania w sprawie skargi” L. Jamróz, Skarga konstytucyjna. Wstępne rozpoznanie, Białystok 2011, s. 81. .

Zarysowany dwugłos ukazuje, że analizowany problem jest doniosły i wymagający intensywnej refleksji. Warto w tym miejscu odnotować w sposób ogólny, jak analizowana materia została uregulowana na gruncie ustawy zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec Ustawa zasadnicza Republiki Federalnej Niemiec z 23.05.1949 r., dalej: GG, http://biblioteka.sejm.gov.pl/wp-content/uploads/2016/02/Niemcy_pol_010711.pdf (dostęp: 26.08.2020 r.). . W Niemczech indywidualna skarga konstytucyjna, ulokowana normatywnie między innymi w art. 93 ust. 4a GG, ma kilka ważnych cech charakterystycznych, odróżniających ją od skargi konstytucyjnej w Polsce, a co za tym idzie, przyczyniających się do utwierdzania silnej pozycji ustrojowej Federalnego Trybunału Konstytucyjnego (dalej: FTK). Republika Federalna Niemiec zdecydowała się przyjąć szeroki model skargi konstytucyjnej, zgodnie z którym każdy, czyje prawa podstawowe zostały naruszone przez władzę publiczną, może złożyć skargę do FTK M. Derlatka, Skarga konstytucyjna w Niemczech..., s. 288. . Naruszenie praw podstawowych jednostki przez władzę publiczną interpretowane jest tu szeroko jako jakiekolwiek działanie czy też zaniechanie władzy ustawodawczej, wykonawczej lub sądowniczej T. Kingreen, R. Poscher, Grundrechte, Staatsrecht II, Monachium 2016, s. 311. . Konsekwencją zastosowania szerokiej koncepcji skargi jest nie tylko duża liczba wpływów skarg. Dużo ważniejsze – z punktu widzenia postrzegania instytucji w społeczeństwie – jest wytworzenie uczucia, że każdy może zwrócić się do sądu, a zarazem najwyższego organu konstytucyjnego, ze swoją sprawą. W Niemczech analizowana wcześniej przesłanka bezpośredniości – naruszenia prawa lub wolności konkretnej jednostki – musi ulec wspomnianej przesłance interesu społecznego. W ten sposób w formie skargi konstytucyjnej obywatel ma możliwość niejako złożenia wniosku o abstrakcyjną kontrolę aktu normatywnego. Sprawia to, że w kluczowych sprawach jednostka może wymusić kontrolę aktu normatywnego, wykazując możliwość powszechnego naruszenia praw i wolności zawartych w GG. Tym samym należy zauważyć, że FTK ma w tym zakresie podejście pragmatyczne, związane z istotą sądownictwa konstytucyjnego, które dotyczy przecież wszystkich jednostek, a nie powinno być obwarowane jedynie ramami natury podmiotowej i przedmiotowej jednego przypadku ad casum.

5. Istota skargi konstytucyjnej w Polsce a interes prawny skarżącego

W Polsce natomiast skarga konstytucyjna jest instytucją, która służy podmiotom prawa do ochrony przed TK przysługujących im konstytucyjnych praw i wolności w razie ich naruszenia przez ustawy i inne akty normatywne. Warunkiem formalnym zaś jest wyczerpanie drogi prawnej J. Trzciński, M. Wiącek (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Komentarz, red. L. Garlicki, M. Zubik, Warszawa 2016, uwagi do art. 79 Konstytucji RP; tak też B. Banaszak, Skarga konstytucyjna, „Państwo i Prawo” 1995/12, s. 5 oraz L. Garlicki, Trybunał Konstytucyjny w projekcie Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego, „Państwo i Prawo” 1996/2, s. 12. . W tym sensie do przesłanek skargi konstytucyjnej w nauce prawa zalicza się: „osobisty interes prawny, a nie obiektywny – jak przy konstrukcji skargi powszechnej (actio popularis), i b) interes aktualny (a nie potencjalny)” J. Trzciński, M. Wiącek (w:) Konstytucja..., uwagi do art. 79 Konstytucji RP. . Przepis art. 79 ust. 1 Konstytucji RP nie określa wprost zakresu podmiotowego legitymacji czynnej do wniesienia skargi konstytucyjnej. Czyni to w sposób pośredni, poprzez wprowadzenie wymogu „naruszenia praw i wolności” skarżącego L. Bosek, M. Wild (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Bosek, M. Safjan, Warszawa 2016, Legalis/el., uwagi do art. 79 Konstytucji RP. . Jak słusznie zauważył sąd konstytucyjny w postanowieniu z 12.10.2004 r., „artykuł 79 ust. 1 Konstytucji określając podmiot uprawniony do wniesienia skargi konstytucyjnej posługuje się zwrotem każdy. Zwrot ten oznacza tego, kto jest podmiotem konstytucyjnych wolności i praw podmiotowych. Z istoty uregulowania skargi konstytucyjnej wynika, że stanowi ona przede wszystkim środek ochrony wolności i praw przysługujących osobie fizycznej. (...) Zakres podmiotowy skargi konstytucyjnej jest więc wyznaczony przede wszystkim przez zakres podmiotowy poszczególnych wolności lub praw konstytucyjnych” Uzasadnienie postanowienia TK z 12.10.2004 r. (TS 35/04), OTK-B 2005/1, poz. 25. .

Z drugiej strony skarga konstytucyjna jest środkiem prawnym zmierzającym ku uchyleniu z systemu prawnego aktu prawnego niezgodnego z Konstytucją RP. Przy czym chodzi tu o regulacje stanowiące „podstawę prawną orzeczenia” J. Trzciński, M. Wiącek (w:) Konstytucja..., uwagi do art. 79 Konstytucji RP. , definiowane jako „całokształt przepisów prawa (norm) stosowanych przez organ władzy publicznej w celu wydania aktu stosowania prawa. Na tak rozumianą podstawę składają się nie tylko przepisy prawa materialnego, ale również regulacje dotyczące procedury, a jednocześnie także podstawowe przepisy ustrojowe, które tworzą dany organ władzy publicznej i wyposażają go w odpowiednie kompetencje, w ramach których wydane zostaje ostateczne rozstrzygnięcie dotyczące skarżącego (przepisy ustrojowe)” Wyrok TK z 24.10.2007 r. (K 7/06), OTK-A 2007/9, poz. 108. . Swoista dwoistość powoduje, że niezmiernie trudne jest określenie, czy podstawowym celem skargi konstytucyjnej jest ochrona stricte interesu jednostki (interesu subiektywnego), czy też interesu publicznego (interesu obiektywnego).

Zarysowany problem jest ściśle związany z zasadą skargowości. Innymi słowy, już na wstępnym etapie kontroli skargi konstytucyjnej konieczne jest ustalenie, czy została ona skierowana do TK przez podmiot uprawniony do inicjowania kontroli norm. W doktrynie prawa wyrażono pogląd, zgodnie z którym „zasada skargowości oznacza, że legitymacja po stronie podmiotu, który zainicjował postępowanie konstytucyjne, powinna istnieć przez cały okres, w którym ono się toczy. W szczególności negatywną przesłanką postępowania przed TK – nakazującego umorzenie z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku – jest utrata legitymacji wnioskodawcy w okresie poprzedzającym wydanie wyroku, a także sytuacja, w której w okresie tym wnioskodawca przestał istnieć” M. Zubik, M. Wiącek, Kompetencje sądu konstytucyjnego a granice swobody orzekania przez sędziów Trybunału Konstytucyjnego, „Przegląd Sejmowy” 2009/4, s. 39. .

Dodatkowo podkreślenia wymaga, że pozytywny wynik wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej nie przesądza o późniejszym merytorycznym badaniu zarzutów objętych skargą Zob. postanowienie TK z 27.10.2008 r. (SK 31/07), OTK-A 2008/8, poz. 151. . Zgodnie bowiem z utrwaloną linią orzeczniczą sąd konstytucyjny na każdym etapie postępowania zobligowany jest do kontroli, czy nie zachodzi negatywna przesłanka procesowa wyłączająca dopuszczalność merytorycznej oceny zgłoszonych zarzutów, skutkująca obligatoryjnym umorzeniem postępowania Zob. postanowienia TK z: 14.12.1999 r. (SK 15/99), OTK ZU 1999/7, poz. 169; 5.12.2001 r. (K. 31/00), OTK ZU 2001/8, poz. 269; 21.10.2003 r. (SK 41/02), OTK-A ZU 2003/8, poz. 89; 6.07.2004 r. (SK 47/03), OTK-A ZU 2004/7, poz. 74; 21.03.2006 r. (SK 58/05), OTK-A ZU 2006/3, poz. 35; 30.05.2007 r. (SK 67/06), OTK-A ZU 2007/6, poz. 64; 24.10.2006 r. (SK 65/05), OTK-A ZU 2006/9, poz. 145 oraz 20.12.2007 r. (SK 67/05), OTK-A ZU 2007/11, poz. 168, .

W tym sensie kluczowe znaczenie ma brzmienie art. 59 ustawy z 30.11.2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym Ustawa z 30.11.2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. z 2019 r. poz. 2393), dalej: ustawa o TK. , w którym ulokowane zostały przesłanki umorzenia postępowania prowadzonego przed sądem konstytucyjnym Zgodnie z art. 59 ust. 1 ustawy o TK Trybunał na posiedzeniu niejawnym wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania: 1) na skutek cofnięcia wniosku, pytania prawnego albo skargi konstytucyjnej; 2) jeżeli wydanie orzeczenia jest niedopuszczalne; 3) jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne; 4) jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał; 5) w przypadku zakończenia kadencji Sejmu i Senatu, w niezakończonych sprawach wszczętych na podstawie wniosku grupy posłów albo grupy senatorów, o którym mowa w art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji. Ust. 2 art. 59 stanowi z kolei, że: jeżeli okoliczności, o których mowa w ust. 1 pkt 1–5, ujawnią się na rozprawie, Trybunał wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania. Natomiast zgodnie z art. 59 ust. 3 Trybunał nie umarza postępowania z przyczyny, o której mowa w ust. 1 pkt 4, jeżeli wydanie orzeczenia w postępowaniu zainicjowanym skargą konstytucyjną jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw. . Literalna wykładnia analizowanego przepisu powoduje, że za stosunkowo kontrowersyjne należy uznać stanowisko TK, który w glosowanym postanowieniu za fakt całkowicie irrelewantny uznaje śmierć skarżącego. W pkt 2 i 3 art. 59 ust. 1 ustawy o TK wskazano, że przesłankami umorzenia postępowania są sytuacje, w których wydanie orzeczenia stało się niedopuszczalne lub zbędne. Jeżeli zatem przyjąć koncepcję, iż podstawą wszczęcia postępowania w wyniku skargi konstytucyjnej jest wykazanie indywidualnego interesu prawnego, który już na etapie wstępnej kontroli jest skrupulatnie przez TK weryfikowany, to przejawem braku konsekwencji jest następcze uznanie, że to interes publiczny ma pierwszorzędne znaczenie w przypadku śmierci skarżącego. Podmiot pierwotnie występujący ze skargą konstytucyjną przestaje – z oczywistych względów – być zainteresowany zniesieniem naruszenia jego praw. Co w konsekwencji powoduje, że odpada jedna z podstawowych przesłanek rozpatrzenia skargi konstytucyjnej w postaci osobistego interesu skarżącego.

W prowadzonej analizie nie sposób także pominąć art. 36 ustawy o TK, który odsyła do przepisów Kodeksu postępowania cywilnego w zakresie ustalenia sposobu i zasad procedowania przed sądem konstytucyjnym, jeżeli dana kwestia nie została uregulowana w samym akcie normatywnym.

Przy czym ustawodawca podkreśla, że przepisy te stosuje się „odpowiednio”. Zgodnie z utrwalonym w nauce prawa i orzecznictwie paradygmatem „odpowiednie stosowanie przepisów prawa” oznacza w szczególności „niezbędną adaptację (i ewentualnie zmianę niektórych elementów) normy do zasadniczych celów i form danego postępowania, jak również pełne uwzględnienie charakteru i celu danego postępowania oraz wynikających stąd różnic w stosunku do uregulowań, które mają być zastosowane” Uzasadnienie uchwały SN z 15.09.1995 r. (III CZP 110/95), OSNC z. 12, poz. 177; postanowienie SN z 19.04.2012 r. (IV CZ 153/11), LEX nr 1250770; podobnie J. Nowacki, Odpowiednie stosowanie przepisów prawa, „Państwo i Prawo” 1964/3, s. 370 i n. .

Materia związana ze śmiercią strony postępowania została uregulowana w art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., zgodnie z którym „sąd zawiesza postępowanie z urzędu w razie śmierci strony lub jej przedstawiciela ustawowego, utraty przez nich zdolności procesowej, utraty przez stronę zdolności sądowej lub utraty przez przedstawiciela ustawowego charakteru takiego przedstawiciela”. Z kolei art. 180 § 1 pkt 1 k.p.c. stanowi, że „sąd postanowi podjąć postępowanie z urzędu, gdy ustanie przyczyna zawieszenia, w szczególności: w razie śmierci strony – z chwilą zgłoszenia się lub wskazania następców prawnych zmarłego albo z chwilą ustanowienia we właściwej drodze kuratora spadku”. W orzecznictwie SN zauważalna jest daleko idąca refleksja nad analizowanym problemem. Sąd Najwyższy już w 1961 r. jednoznacznie przesądził, że śmierć strony powoduje zawieszenie postępowania, jeżeli nastąpi już po wszczęciu postępowania, to znaczy w jego trakcie Orzeczenie SN z 27.04.1961 r. (II CZ 49/61), LEX nr 1632948. .

Organ ten zauważa jednak, że w zakresie konieczności zawieszenia postępowania oraz ewentualnej możliwości dalszego jego prowadzenia konieczne jest rozróżnienie dwóch sytuacji. Po pierwsze, kiedy to przedmiotem procesu są prawa i obowiązki, które przechodzą na następców prawnych, wówczas sąd jest zobowiązany do zawieszenia postępowania do czasu wstąpienia spadkobierców lub kuratora spadku Wyrok SN z 15.07.1998 r. (II CKU 19/98), „Prokuratura i Prawo” 1998/11–12, poz.45; uchwała SN z 23.04.1985 r. (III CZP 16/85), OSNCP 1985/12, poz. 195. Dodatkowo należy zauważyć, że w postępowaniu nieprocesowym zawieszenie postępowania w przypadku śmierci uczestnika postępowania jest uzależnione od uznania przez sąd, że jest to konieczne lub celowe w okolicznościach danej sprawy. Innymi słowy, sąd z urzędu nie jest zobowiązany do zawieszenia postępowania – zob. postanowienie SN z 15.06.2011 r. (V CSK 363/10), LEX nr nr 1133813. . Założeniem zawieszenia postępowania jest bowiem stworzenie warunków do uleczenia następczego braku bezwzględnej przesłanki procesowej (zdolności sądowej) przez podjęcie postępowania z udziałem następców prawnych zmarłej strony A. Laskowska, Zawieszenie sądowego postępowania rozpoznawczego w sprawach cywilnych, Warszawa 2009, s. 76. . Jest to konsekwencja brzmienia art. 922 Kodeksu cywilnego Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2020 r. poz. 1740). , zgodnie z którym do spadku po zmarłym należą wyłącznie prawa i obowiązki o charakterze majątkowym. Ogólnie mówiąc, chodzi o interes gospodarczy (ekonomiczny). A contrario do masy spadkowej nie wchodzą prawa i obowiązki ściśle związane z osobą zmarłego. Brak sukcesji tych praw i obowiązków bezpośrednio wynika z ich natury oraz struktury W. Borysiak, Dziedziczenie. Konstrukcja prawna i ochrona, Warszawa 2013, s. 168. . Wobec czego osobiste prawa podmiotowe wygasają z chwilą śmierci spadkodawcy. Tym samym żaden z następców prawnych nie posiada interesu faktycznego lub prawnego, aby tych praw dochodzić. Dlatego też spadkobiercy nie uzyskają nigdy legitymacji czynnej w zakresie dochodzenia tych praw.

W orzeczeniu z 1.02.1960 r. SN stanął na stanowisku, zgodnie z którym „śmierć strony powodowej w sprawie dotyczącej jej prawa osobistego nieprzechodzącego na spadkobierców nie wywołuje zawieszenia postępowania. W tego rodzaju sprawach, jeśli nastąpi śmierć strony, merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy staje się bezprzedmiotowe i postępowanie ulega umorzeniu” Orzeczenie SN z 1.02.1960 r. (4 CR 565/59), OSN 1960/4, poz. 115 . Innymi słowy, śmierć strony w postępowaniu dotyczącym jej praw osobistych powoduje jego umorzenie z urzędu, jako że wydanie orzeczenia będzie bezprzedmiotowe Postanowienie SN: z 18.03.2013 r. (II CSK 513/12), Lex nr 1318351; z 28.11.2018 r. (II UZ 24/18), OSNP 2019/7, poz. 91; tak też wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 26.03.2018 r. (III AUa 208/18), LEX nr 2668068. . Przesądzenie kwestii „dziedziczności” danego prawa lub obowiązku powinno być przeprowadzone ad casum. Jest ono bowiem uzależnione od natury danego prawa podmiotowego W. Borysiak, Dziedziczenie..., s. 182 i n. . Stąd też materia ta podlega kontroli instancyjnej i kasacyjnej, jednakże szersza analiza tego problemu wykracza poza ramy niniejszego opracowania.

Osadzając powyższe rozważania w ramy Konstytucji RP i instytucji skargi konstytucyjnej, podkreślić należy, że określone prawa i wolności znajdujące źródło normatywne w rozdziale II ustawy zasadniczej także mają charakter stricte osobisty. Są one bowiem ściśle związane z osobowością człowieka, a ich przestrzeganie przez organy władzy publicznej oraz przez całe społeczeństwo wynika z obowiązku ochrony ludzkiej godności M. Chmaj, Wolności i prawa człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2008, s. 109. . Do katalogu praw i wolności konstytucyjnych o charakterze osobistym zaliczyć należy między innymi: prawo do poszanowania godności człowieka (art. 30 Konstytucji RP) Uchwała składu 7 sędziów SN z 18.10.2011 r. (III CZP 25/11), OSNC 2012/2, poz. 15. , prawo do życia (art. 38 Konstytucji RP) Orzeczenie TK z 28.05.1997 r. (K 26/96), OTK 1997/2, poz. 19. , zakaz poddawania człowieka przymusowym eksperymentom naukowym (art. 39 Konstytucji RP), zakaz stosowania tortur (art. 40 Konstytucji RP), prawo do poszanowania nietykalności i wolności osobistej (art. 41 Konstytucji RP) Szerzej w tym zakresie: P. Wiliński, P. Karlik (w:) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, Legalis/el., uwagi do art. 41 Konstytucji RP i literatura oraz orzecznictwo tam cytowane. Ponadto M. Ławrynowicz-Mikłaszewicz, Koncepcje istoty wolności i praw jednostki oraz aspekt formalny ich ograniczenia, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2014/4, s. 73–93. , prawo do ochrony życia prywatnego (art. 47 Konstytucji RP) Zob. spośród wielu wyroki TK z: 19.05.1998 r. (U 5/97), OTK 1998/4, poz. 46; 20.11.2002 r. (K 41/02), OTK-A 2002/6, poz. 83; 5.03.2013 r. (U 2/11), OTK-A 2013/3, poz. 24. , prawo do ochrony informacji o sobie (art. 51 Konstytucji RP) Wyroki TK z: 19.05.1998 r. (U 5/97), OTK 1998/4, poz. 46; 20.11.2002 r. (K 41/02), OTK-A 2002/6, poz. 83. , wolność sumienia i wyznania (art. 53 Konstytucji RP) M. Chmaj, Wolności i prawa człowieka..., s. 109. , wolność słowa (art. 54 Konstytucji RP) Wyrok TK z 20.07.2011 r. (K 9/11), OTK-A 2011/6, poz. 61. . Przedstawiony katalog ma charakter przykładowy i otwarty. Ukazuje on jednak, jak wiele praw i wolności konstytucyjnych ma charakter osobisty. Przyjęcie wykładni analogicznej do tej przedstawionej na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego prowadziłoby do uznania, że TK jest zobowiązany do umorzenia wszelkich postępowań zainicjowanych skargą konstytucyjną, w której za wzorzec kontroli przyjęto prawo lub wolność konstytucyjną o charakterze osobistym.

Podkreślenia wymaga, że nawet ustalenie „dziedziczności” określonych praw i wolności uregulowanych w rozdziale II ustawy zasadniczej jest irrelewantne z perspektywy dalszego procedowania wniesionej skargi konstytucyjnej L. Bosek, M. Wild (w:) Konstytucja..., uwagi do art. 79 Konstytucji RP. . Trybunał Konstytucyjny zdaje się bowiem wykluczać możliwość wstąpienia do postępowania następców prawnych skarżącego lub też kuratora spadku. W postanowieniu z 26.05.2008 r. sąd konstytucyjny stanął na stanowisku, zgodnie z którym „ewentualne następstwo prawne, czy to wynikające ze śmierci osoby fizycznej (likwidacji jednostki organizacyjnej) będącej skarżącym, czy to będące skutkiem czynności prawnej dotyczącej przedmiotu w jakiś (luźny) sposób związanego ze złożoną skargą konstytucyjną (...), nie ma żadnego znaczenia dla postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym z uwagi na cel realizowany w tym postępowaniu. Następstwo to nie stanowi bowiem przeszkody do usunięcia z porządku prawnego przepisu niezgodnego z Konstytucją i z tego powodu, (...) zmiana podmiotowa po stronie skarżącego nie jest dopuszczalna w postępowaniu przed Trybunałem. Te same względy przemawiają za wyłączeniem możliwości wystąpienia po stronie skarżącego jednocześnie zarówno podmiotu, który wniósł skargę konstytucyjną, jak również jego następcy prawnego” Postanowienie TK z 26.05.2008 r. (SK 12/06), OTK-A 2008/4, poz. 71. .

Odrzucenie przez TK możliwości wstąpienia do postępowania następców prawnych skarżącego prowadzi do wniosku, że już po wniesieniu skargi konstytucyjnej sąd konstytucyjny w sposób dorozumiany za materię drugorzędną uznaje jego interes prawny. W pełni odchodząc od regulacji przyjętych na gruncie Kodeksu postępowania cywilnego. Trudno jednak w pełni podzielić pogląd, iż odrębności charakteryzujące postępowanie w przedmiocie skargi konstytucyjnej w stosunku do postępowań sądowych są na tyle istotne, że zmuszają do apriorycznego odrzucenia możliwości umorzenia postępowania w sytuacji, kiedy to skarżący dochodził ochrony prawa lub wolności konstytucyjnej o charakterze osobistym.

Zgodzić się należy z sądem konstytucyjnym, że jednym z głównych celów postępowania inicjowanego skargą konstytucyjną jest rozstrzygnięcie o zgodności zaskarżonego aktu normatywnego z Konstytucją. Nie można jednak w pełni aprobować poglądu, że orzeczenie TK zaś tylko pośrednio dotyczy sprawy indywidualnej skarżącego. Jest to pogląd sprzeczny z podstawowymi przesłankami formalno-materialnymi skargi konstytucyjnej, ponieważ niewykazanie osobistego interesu prawnego skarżącego skutkuje odmową nadania skardze dalszego biegu.

6. Zakończenie

Konstatując, pomimo podniesionych licznych wątpliwości z aprobatą należy odnieść się do konkluzji przyjętej przez TK w postanowieniu z 21.01.2020 r. Wydaje się bowiem, że nawet śmierć skarżącego nie powinna stanowić przeszkody w zbadaniu, czy zaskarżona regulacja prawna jest zgodna z przepisami ustawy zasadniczej. Przeprowadzona kontrola konstytucyjności danego aktu normatywnego – pomimo że staje się irrelewantna dla skarżącego – jest istotna z perspektywy ochrony innych podmiotów prawa. Umożliwia bowiem uchylenie przepisów prawa, które mogą w przyszłości stanowić podstawę normatywną orzeczeń, pomimo ich ewentualnej niekonstytucyjności. A zatem konieczna jest większa refleksja sądu konstytucyjnego nad analizowanym problemem. Trybunał Konstytucyjny bowiem do tej materii odnosi się w sposób ogólny, nie zauważając problemów przedstawionych w niniejszej glosie. Konieczne jest przyjęcie kierunku, zgodnie z którym Trybunał Konstytucyjny, pomimo śmierci skarżącego przed merytorycznym rozpoznaniem skargi konstytucyjnej, wyda w danej sprawie orzeczenie merytoryczne. Interes partykularny danego podmiotu w takiej sytuacji ulega bowiem interesowi ogólnemu, jakim jest zapewnienie zgodności stanowionego prawa z ustawą zasadniczą.